3. Wprow-1.doc

1.      Wprowadzenie

________________________________________________________________________

1. WPROWADZENIE

Zmiany polityczne i społeczno-ekonomiczne, jakie zaszły w Pol­sce w ostatnich latach oraz rozwój techniki, oświaty i kultury wyznaczyły nowe formy społecznego współżycia. Na­stąpiły również pewne zmiany w pozycji społecznej określonych warstw społecznych i kategorii zawodowych, w kryteriach ich społecznej oceny. Zmiany te nie ominęły również kategorii zawodowej nauczycieli, w której zwykło się upatrywać główny filar edukacji. Przystępując do omawiania etosu pracy nauczycieli w społeczeństwie polskim, w warunkach, które są często nazywane czasem transformacji, musimy zauważyć, że po euforii zwycięstwa nad totalitaryzmem i marksistowskim kolektywizmem uświadamiamy sobie coraz wyraźniej skutki, jakie ten system pozostawił w postawach i zachowaniach Polaków w tym również w podejściu do pracy i jego etosu. „Wprowadzenie” zwykle ma charakter przygotowania do dalszej lektury. Powinno więc zawierać wyjaśnienie pojęć użytych w tytule, określić obszar zainteresowań autora, wskazać problemy o których będzie mowa. Taki też jest zamiar autora, który chciałby najpierw dokonać interpretacji pojęcia etosu z perspektywy socjologa (1.1), ukazać osobę nauczyciela w relacji do wykonywanego zawodu – powołania nauczycielskiego (1.2), dokonać zwięzłej charakterystyki warunków polskiej transformacji w odniesieniu do edukacji  (1.3),  przedstawić  wybrane badania socjologiczne dotyczące etosu nauczycieli w Polsce (1.4). Na końcu zaś ukazać samą strukturę rozprawy (1.5).

1.1. Etos z perspektywy socjologa

Kluczowym pojęciem rozprawy jest pojęcie etosu. Przystępując do jego interpretacji należałoby najpierw zaznaczyć, iż rozpatrujemy je w płaszczyźnie socjologicznej, a bardziej jeszcze precyzyjnie w ramach socjologii moralności. Stąd też mamy świadomość, iż socjolog bada moralność jako fakt społeczny, przy­bierający kształt postaw, gestów, zwrotów językowych, zachowań itp., których animatorem jest człowiek[1]. Pamiętamy przy tym, że socjologia moralności jako nauka empiryczna skupia się na badaniach zróżni­cowań środowiskowych moralności, na wzajemnych za­leżnościach funkcjonalno-strukturalnych postaw i zachowań moralnych oraz czynni­ków społeczno-kulturowych, wreszcie na procesach ro­zwojowych lub regresywnych moralności w społeczeń­stwie. Jest więc ona studium mniej lub bardziej usy­stematyzowanych zespołów wartości, norm i zachowań w powiązaniu z historycznie ukształtowanymi proce­sami społecznymi, które przyczyniają się do ich po­wstania, rozwoju lub zaniku[2]. Według J. Majki socjologia moralności zwraca uwagę na wpływ środowiska społecznego na kształtowanie się ocen moralnych i ustala środowiskowe zróżnicowanie moralności. Badania socjologiczne idą także w kierunku ustalenia wpływu instytucji społecznych na zachowanie moralne człowieka, pokazanie rozwoju ocen i norm moralnych oraz moralnego zachowania się człowieka[3].

Właśnie w socjologii moralności są stosowane dwa wiodące pojęcia: moralność i etos. Przystępujemy do interpretacji kluczowego pojęcia rozprawy ze świadomością, iż w sensie opisowym, potocznie używa się w socjologii moralności niekiedy niemal zamiennie obydwu terminów: moralność i etos. Z kolei termin „etos" jest często stosowany zamiennie z terminem „styl życia". Według M. Ossowskiej etos (czy ethos) to „jakiś zespół zachowań charakteryzujących jakąś grupę, a wyznaczonych przez przyjętą w niej hierarchię wartości, przy czym wierzy się na ogół, że w tych wartościach da się odszukać jakąś dominantę, jakiś pion główny, z którego dadzą się wyprowadzić wartości pochodne. W tym kontekście autorka powołuje się na G. P. Murdocka, według którego etos to ogólna orientacja danej kultury, dominujące interesy, wartości, wątki i motywacje[4]. Przyjęta hierachia wartości jest formułowana explicite bądź da się odczytać z ludzkich zachowań. Etos stosuje się do grup - zdaniem M. Ossowskiej - a nie do indywiduów[5]. Na etos w ujęciu typowo-idealnym składają się - według T. Szawiela - pewien zhierarchizowany zespół wartości i ich określona „przekładnia" na zachowania społeczne. „Ethos” oznacza zatem zaangażowanie w określone wzory zachowań społecznych. Wartości przejawiają się w owych wzorach, kształtując w ten sposób życie codzienne[6]. Wartości nie wyznaczają jedno­znacznie ani nie łączą się automatycznie z takimi czy innymi zachowaniami społecznymi. Więź wartości z określonymi zachowaniami społecznymi jest wypracowywana zazwyczaj we wstępnej fazie krystalizowania się grupy ethosowej[7]. Encyklopedia Katolicka podaje, iż etos „to konkretna postać moralności stano­wiąca system obyczajów określonej grupy społecznej, wyrażają­cy się w stylu życia. Jest realizacją przyjętego konwencjonalnie układu  norm moralnych oraz próbą interpretacji moralnego  prawa naturalnego, konsekwencją przyjętej w grupie społecznej hierarchii wartości. Zbliża się do typowej obyczajności jednostki, a jeszcze bardziej do normy społecznej jako wskaź­nika przeciętnego postępowania moralnego członków grupy w danych warunkach dziejowych, lecz różni się od zwyczaju i od norm moralnych obowiązujących czło­wieka w sumieniu. W życiu jednostki polega na powielaniu cech właściwych dla etosu określonej grupy społecznej w konkretnych warunkach historyczno-kulturowych…”[8]

Według H. Jurosa „etos" jako termin etyczny ma dwa podstawowe znacze­nia. Po pierwsze oznacza poprawność moralną faktycznego zachowania się jakiejś grupy ludzi w określonym środowisku, ocenianą z punktu widzenia osobistych zapatrywań i przekonań moralnych tychże ludzi, to jest w świetle reguł istniejących w ich świadomości i subiektywnie uznanych [...]. Po wtóre przez etos rozumie się faktyczne uzna­nie i praktykowanie powinności moralnej, a więc poprawność moralną fak­tycznego zachowania się ludzi w świetle norm obiektywnie obowiązujących[9]. Dla S. Witka etos „jest to styl życia grupy społecznej jako system obycza­jów wyznaczających niedeterministycznie postępowanie jednostek”[10]. W tym momencie interesuje nas przede wszystkim  pojęcie etosu jako takiego, w ujęciu socjologicznym. Analizując historię tego pojęcia w socjologii zauważamy, że  na szerszą skalę zaczęto się nim posługiwać przy opisie nowożyt­nego kapitalizmu, a konkretnie kształtującej go grupy społecznej. Pojęcia tego używał Max Weber, odnosząc je do etosu zawodowego, w tym wypadku etosu mieszczańskiego[11]. Inny myśliciel początku XX wieku Max Scheler, wypowiadając się  również o mieszczańskim etosie, nazywa go etosem industrializmu[12]. Industrializmowi przeciwstawia Scheler etos chrześcijański, który jest nieodłączny od religijnego poglądu chrześcijanina na świat i na Boga[13].  Do opisu tych właśnie zjawisk społecznych okazało się być przydatne pojęcie etosu. Oto bowiem, jak podaje za Schelerem  Janusz Mariański, to świadomość aksjologiczna odzwierciedla etos, który jest zmienny i historycznie uwarunkowany. Po­zostaje on bez wpływu na uniwersum wartości obiektywnych. Te ostatnie są niezmienne i niezależne od ludzkich wyobrażeń i konkretnych wartościowań. Są one jednak roz­maicie przez ludzi odbierane i rozumiane. Janusz Mariański stwierdza, iż socjologia jako nauka deskryptywna pokazuje ramy tego, co jest społecznie możliwe, i dostarcza teologii moralnej, szczególnie zaś etyce, diagnozy społecznej. Historyczna i kulturowa zmienność moralno­ści jest ograniczona zasadami prawa naturalnego i podstawowymi orientacjami moral­nymi[14]. Właśnie owa zmienność moralności i związane z nią trudności w wyodrębnie­niu moralności jako osobnej dziedziny naukowych dociekań, skłoniły socjolo­gów do posługiwania się pojęciem etosu[15]. Maria Ossowska stwierdza więc, iż etos to coś szerszego niż moralność, że jest to pewien styl życiowy, w którym moralność stanowiła składnik szczególnie ważki, ale wtopiony w szersze tło[16].  Stąd też można je odnosić do określonych grup zawodowych. Mówi się więc o etosie uczonych, a nawet o etosie nauki.  Jakkolwiek o naukowcach, jako grupie społecznej, mówić można już w od­niesieniu do społeczeństwa starożytnej Grecji, to jednak ich wpływ na bieg spraw publicznych jest w ostatnich czasach, jak należy sądzić, bez porównania więk­szy niż w minionych epokach. Janusz Goćkowski stwierdza, że etosem uczonych nazwać wypada doktrynalnie wyznaczany styl pracy i życia praktykowany w środowisku osób grających role personelu merytorycznego w instytucjach teatru nazywanego-uznawanego za teatr ży­cia naukowego[17]. Wymóg moralny, stawiany uczonym, występuje także w refleksji Edwarda Shilsa. Shils zalicza działalność nauczy­cieli akademickich do profesji (profession), w odróżnieniu od zwykłych zawodów (occupation)[18]. Adam Podgórecki wypowiada się podobnie o warstwie inteligencji polskiej okresu PRL (konkretnie lat siedemdziesiątych), której etos jawi się jako zasadniczo odmienny od ethosów innych grup[19]. Nie charakteryzuje go bo­wiem dążenie do awansów w hierarchicznej strukturze kulturowej społeczeństwa (stano­wi jej szczyt), ani w strukturze politycznej (ta rządzi się innymi regularni)[20]. Niemniej, także w odniesieniu do tych grup zawodowych, w których funkcjonowanie wpi­sane jest jednak uzależnienie od fluktuacji rynkowych, mówi się o etosie[21]. Adam Podgórecki podsu­mowywując ten nurt dociekań socjologicznych, stwierdza, że etos badany jest zatem jako zjawisko realne, jako seria społecznych faktów, które rozwijały się w długich okresach transforma­cji życia zbiorowego. Jest on też studiowany jako układ zwyczajów istniejących „hic et nunc". Tak więc każdy etos - rycerza, uczonego, biznesmena, mnicha czy ekologa - może być traktowany jako wzór oczekiwanego zachowania, a ponadto jako model zachowania zalecanego[22].

W historycznym użyciu pojęcia etosu wyróżniano szersze grupy społeczno-zawodowe i ich etosy, jak na przykład dla społe­czeństwa polskiego okresu PRL: etos człowieka porządnego, wywodzący się z trady­cji inteligenckich; etos człowieka dobrze ustawionego, tkwiący w tradycji mieszczańskiej oraz etos socjalistyczny[23].  Swój etos mają także ruchy społeczne. Dlatego też można mówić o etosie „Solidarności" czy też o etosie harcerskim[24]. Można więc rozpatrywać, w perspektywie ich własnych etosów, grupy wyodrębniane według różnych kry­teriów, nie koniecznie związanych z zawodem wykonywanym przez członków tych grup[25]; zaś co do schyłku lat osiemdziesiątych, T. Szawiel mówi o etosie grup odnowy w ramach Kościoła Ka­tolickiego, jak również o wyznawcach tradycyjnego polskiego katolicyzmu. T. Szawiel następująco pisze o tym w Encyklopedii socjologii: Etos ozna­cza obowiązujące i realizowane w danej zbiorowości lub grupie społecznej ideały, wzory zachowania, które są dobrze określone i jednoznaczne. Wyróżnikiem i zaletą pojęcia etosu jest to, że odnosi się ono do norm i wartości oraz obejmuje zasady ich konkretnego i stosunkowo jednoznacznego odniesienia do zachowań społecznych[26]. Zatem, jak stwierdza Janusz Mariański, poszczególne etosy nie występują na ogół w for­mie „czystej", lecz w różnorodnych układach i syndromach. Ze względu na tradycje historyczne i współczesne uwarunkowania społeczno-kulturowe moralność poszczególnych środowisk społecznych jest rożna[27].

Rodzi się więc pytanie czym więc jest etos jako taki i równocześnie jaką jego definicję należy przyjąć? Co do tego, że pojęcie to odnosi się do grup ludzkich, a nie do poszczególnych jednostek, pa­nuje, jak należy sądzić, powszechna zgoda. Cytowana już definicja Marii Ossowskiej jest dość szeroka, ale nadaje rozważaniom nad etosem pewien kierunek. Po­szły one drogą połączenia pod jednym pojęciem zespołu wyznawanych przez gru­pę wartości z tejże grupy zachowaniami[28].  Elementy te wyróżnia także, zajmująca się etosem pracy rolnika, Barbara Fedyszak-Radziejowska, pi­sząc, iż dwa wymiary: wartości wyznawane i gotowość ich realizacji w praktyce decydu­ją o istocie słowa etos[29]. Janusz Mariański zauważa, że termin etos ma wymiary nienormatywne (ujęcie opisowe), chociaż inspirowane jakąś hierarchią wartości, i jest odnoszony do za­chowań rzeczywistych, a nie modelowych (idealnych)[30]. Barbara Fedyszak-Radziejowska jest zdania, że etos wyraża pra­gnienie doskonałości w życiu codziennym, pragnienie włączenia w codzienność odświęt­nych wartości, nadających sens ludzkiemu życiu[31]. Podobnie Mieczysław Rusiecki, i to w odniesieniu do nauczycieli, pisze, iż chodzi (w etosie) o przestrzeganie w działa­niu ludzkim norm moralnych, o dostosowanie się do pewnych wzorców, stałych reguł[32].

Maksymi­lian Pacholski i Andrzej Słaboń stwierdzają, że w odniesieniu do etosu podkreśla się wagę przestrzegania norm zawodowych i społecznych wiążących się z wykonywaniem da­nej profesji, a także akcentuje swoiste posłannictwo przypisywane osobom wykonującym w sposób właściwy dany zawód. Wojciech Leszek Sokołowski jest natomiast zdania, że termin „ethos", nie należąc do języka potocznego, nie narzuca tak ostrych ocen, jak skojarzenia dotychczas wytworzone z terminem „moralność", które są zarazem oceną[33]. Jak rzecz podsumowuje Tadeusz Szawiel, nie ma w tej sprawie argumentów roz­strzygających ani prohibitywnych, jednakże istnieje wyraźna tendencja do unikania po­sługiwania się pojęciem etosu w kontekście grup przestępczych lub też marginesu społecz­nego[34]. Nie do takich jednak grup zamierzamy odnieść w niniejszej rozprawie rozważane tu pojęcie socjologiczne. Profesja nauczycielska zwycza­jowo cieszy się przecież pod względem moralnym dobrą konotacją[35]. Gdyby dana grupa, wbrew oczekiwaniom badacza, okazała się zła moralnie lub  choćby tylko nie spełniała pewnych progowych kryteriów, zastosowane a priori pojęcie etosu okazałoby się bezużyteczne. Oczywiście, rozbieżność pomiędzy rzeczywistością, a oczekiwaniami badacza formułowanymi wobec ba­danej grupy jest w socjologii zjawiskiem zwyczajnym[36]. Ta uwaga wydaje się szczególnie zasadna w odniesieniu do głównego problemu rozprawy jakim jest określenie  etosu nauczycieli w warunkach polskiej transformacji. Pojęcie etosu okazuje się być na tyle pojemne, że możliwe jest w jego ramach poczynienie kategoryzacji według różnych kryteriów. I tak Tadeusz Szawiel pi­sze, że z „grupą etosową” mamy do czynienia wtedy, gdy istnieje świadomość przynależ­ności i poczucie więzi jednostek z czymś ponadjednostkowym. W przeciwnym razie mówić można o zbiorowości jednostek o tym samym ethosie[37].

Jeżeli nawet z punktu widzenia pedagogicznego czy teologicznego można odnieść termin „etos" do jednostek, to z punktu widzenia socjologicznego odnosi się go do grup społecznych[38]. Wynikające z wartości normy moralne strukturalizują życie społeczne, wypełniają sobą niejako codzienność człowieka. Wartości i normy moralne, ich znajomość, stosunek do nich, przekonanie o ich znaczeniu i funkcjonowa­niu w życiu społecznym to istotne składniki ludzkiego etosu. Jeżeli są one odnoszone do pracy, mówimy o etosie pracy[39]. Etos pracy obejmuje cało­kształt faktycznie funkcjonujących wartości i norm oraz wzorów zachowań w jakiejś grupie społecznej czy w całym społeczeństwie, odnoszących się do ludzkiej pracy[40]. Dyskusja nad etosem pracy trwa od dawna w kra­jach wysoko rozwiniętych pod względem gospodarczym[41]. Dokonujące się przemiany wartości i norm zaznaczają się we wszystkich dziedzinach życia społecznego i indywi­dualnego, w rodzinie, w pracy zawodowej, w polityce, kulturze, moralności i religii. Oznaczają one zachwianie tradycyjnego systemu wartości, utrwalonych w okresie powstawania społeczeństwa industrialnego[42].

Adam Podgórecki wyróżnia trzy zasadnicze typy etosów: (1) Ethos modelowy, czy­li model faktycznego zachowania, które jest związane z wyznaczającymi je normatyw­nymi wzorami zachowania pożądanego; (2) Etos instrumentalno-fasadowy, który polega na tym, iż dana grupa społeczna stwarza pewien normatywny wzorzec, który stanowi podstawę do wysuwania roszczeń w stosunku do innych grup społecznych i stanowi zara­zem podstawę do rozbudowywania rozmaitych racjonalizacji dotyczących własnego uprzy­wilejowanego położenia; (3) Ethos normatywny. Ten dzieli się na nadawany i przyswojony. Etos nadawany powstaje w wyniku takiej czy innej perswazji grupy; może być akceptowany lub nie. Etos przyswojony jest natomiast wzorcem normatyw­nym, akceptowanym przez tę grupę społeczną, która go wyłoniła lub grupę, do której został zaadresowany. Tego typu wzorzec stanowi pożądaną normatywną ideologię[43]. Poprzez badanie empiryczne przeprowadzone wśród nauczycieli polskich spo...