17
Zależnie od przyjętych kryteriów, spotyka się wiele klasyfikacji niepełnosprawności określających zakres tego pojęcia. Odchodzą już one jednak od ustalania przyczyn, koncentrując się raczej na konsekwencjach w funkcjonowaniu fizycznym, psychicznym i społecznym człowieka. Przykładem jest opublikowana w 1980 r. przez Światową Organizację Zdrowia Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń. Od 20 lat stanowi ona międzynarodowy wzorzec określania różnorodnych możliwych konsekwencji wrodzonych lub nabytych deficytów zdrowotnych. Dokonano w niej rozgraniczenia w zależności od tego, czy
- dana niepełnosprawność jest uszkodzeniem w wymiarze medycznym,
- niezdolnością do wykonywania funkcji życiowych,
- czy upośledzeniem w sensie społecznym.
Przyjmując za podstawę podziału trzy aspekty: biologiczny, funkcjonalny i społeczny, wyodrębniono trzy podgrupy: - uszkodzenie (impairment),
- upośledzenie (disability) i
- niepełnosprawność (handicap).
2. upośledzenie (disability) – „ograniczenie zdolności do wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka.
3. niepełnosprawność
4. (handicap) – „oznacza gorszą sytuację danej osoby, będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za normalne, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne (Majewski T., 1994, 34)
5. Definicja osoby niepełnosprawnej (1994 r. Europejskie Forum Niepełnosprawności)
6. Obecnie mówimy o „osobie z niepełnosprawnością” – najpierw dostrzegamy człowieka, na drugim planie jego ograniczenia (problem) i zasoby. [za Gałkowskim T., 1997, 33].
Tab.1. Porównanie ujęcia niepełnosprawności w modelu medycznym i społecznym [Claudine Sherril, 1998,20 – tłumaczenie własne].
MODEL MEDYCZNY
MODEL SPOŁECZNY
Niepełnosprawność
= uszkodzenie, gorsza sprawność
bycie innym - nie znaczy gorszym
anomalia i wady decydujące o sposobie leczenia
społeczne obciążenie – należy je wyeliminować
negatywna: defekty, niedobory
pozytywna lub neutralna; ON traktowana jako podmiot – aktywna, zaangażowana w usprawnianie
wadach, defektach, problemach
samoocenie pacjenta, [jego mocne i słabe strony]
porada, farmakoterapia, rehabilit.
przywrócenie aktywnej roli społ.
Symbol statyczny
Symbol dynamiczny
Podejście do zagadnienia niepełnosprawności umysłowej
§ psychobiologicznym,
§ rozwojowo- psychologicznym,
§ psychospołecznym,
Jeszcze inne ujęcie sugeruje I. Obuchowska. Można je nazwać
§ podejściem pedagogicznym, gdyż koncentruje się na procesie uczenia się.
Ujęcie psychobiologiczne
W przeszłości popularne były poglądy, że jest to dysfunkcja dziedziczna, trwała, często traktowana równoznacznie z „upośledzeniem moralnym” [Dykcik, 1979,7]. Przez długie lata istniało przekonanie, że jest to pewna jednostka chorobowa będąca „stanem zejściowym” następującym po organicznych uszkodzeniach mózgu. Dziś wiemy, że upośledzenie umysłowe nie jest określonym typem patologii, a niejednorodną grupą zaburzeń wywołanych działaniem różnych czynników przyczynowych, o różnym mechanizmie patologicznego powstawania i przebiegu [Sękowska, 1998, 214].
Przełom w definiowaniu „upośledzenia umysłowego” nastąpił w 1915 roku, kiedy E. Kraepelin w podręczniku pt. „Psychiatria” dokonał pierwszej próby wyjaśnienia i sklasyfikowania powyższego zjawiska. Wszystkim postaciom niedorozwoju umysłowego nadał nazwę „oligofrenia” i określił ją jako „wczesne zaburzenia ogólnego rozwoju psychicznego uwarunkowane czynnikami organicznymi”. Połączył różne zaburzenia rozwojowe w jedną grupę, której cechą wspólną było wczesne wystąpienie i wpływ na ogólny rozwój umysłowy. Dokonał też pierwszego podziału osób niedorozwiniętych umysłowo na: - zahamowanych, biernych, apatycznych, - pobudzonych, eretycznych, niestałych, ruchliwych.
Podejście Kraepelina jest bliskie definicjom o charakterze kliniczno-medycznym, autor traktuje niedorozwój umysłowy jako statyczny zespół objawów z przewidywalnym rokowaniem. Zwolennicy powyższego podejścia określają ten rodzaj dysfunkcji jako stan chorobowy zwracając uwagę na jego etiologię i patogenezę.
Do popularnych definicji utrzymanych w kontekście kliniczno-medycznym należy również ta, wydawałoby się najbardziej ogólna, którą zawarto w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Określono w niej „upośledzenie umysłowe” jako : „stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej”[WEP, 1964,1368]. Innym przykładem jest wyjaśnienie proponowane przez G. E. Suchariewę /autorka posługuje się terminem „oligofrenia”/. Według niej: „oligofrenia”- to grupa schorzeń o różnej etiologii i patogenezie, które jednak łączy to, że stanowią one kliniczne obrazy dysontogenii mózgu (a nieraz i całego organizmu)” [Suchariewa, 1969, 17].
W świetle późniejszych badań uznano niewystarczalność definicji o charakterze kliniczno-medycznym w odniesieniu do osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. Nie w każdym bowiem przypadku upośledzenie umysłowe ma podłoże organiczne. Często patologia jest wynikiem zaniedbania środowiskowego. Istnieją sugestie, żeby taki stan określać „niedorozwojem kulturowym” [Kostrzewski, 1979, 16, Kirejczyk, 1981, 53].
Innym ujęciem problemu są definicje o charakterze praktycznym, czy też tzw.prawno- administracyjnym. Do nich należy wprowadzona w Anglii w 1959 roku w ramach ustawy o zdrowiu psychicznym. Zakładała ona podział osób upośledzonych na dwie kategorie: „znacznie niższą niż normalną sprawność umysłową” i „niższą niż normalną sprawność umysłową”. Znacznie niższa niż normalna sprawność umysłowa to: „stan zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłowego, który obejmuje niedorozwój inteligencji w takiej formie i stopniu, że osoba dotknięta nim jest niezdolna do samodzielnego życia lub do zabezpieczenia się przed wykorzystaniem, bądź będzie taka po dojściu do wieku dorosłego”. Z kolei niższa niż normalna sprawność umysłowa to: „stan zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłowego, który obejmuje niedorozwój inteligencji w takiej formie i stopniu, że osoba dotknięta nim wymaga pomocy w postaci leczenia, specjalnej opieki, lub usprawniania” [Clarke i Clarke, 1969, 56].
Ujęcie rozwojowo - psychologiczne
Na tle dotychczasowych rozważań obraz „upośledzenia umysłowego” widziany oczyma upośledzonych jest niewątpliwie podejściem oryginalnym. Uwzględnienie takiego subiektywnego spojrzenia jest przejawem traktowania osób niepełnosprawnych w sposób podmiotowy, co upoważnia samych zainteresowanych do wypowiadania się we własnej sprawie. Który bowiem badacz potrafi zdefiniować, czym jest w praktyce upośledzenie tak trafnie jak sam upośledzony? Personalnym ustosunkowaniem do upośledzenia zajmowała się Małgorzata Kościelska. Dzięki wywiadom przeprowadzonym z osobami uznawanymi za upośledzone umysłowo, ukazała „obraz siebie” / tzw. strukturę „Ja”/ widziany przez nich samych.
Na podstawie analizy trzech dialogów zaprezentowanych w książce pt. „Oblicza upośledzenia” autorka określiła, czym jest dla kolejnych rozmówców „ich upośledzenie”. Stan ten okazał się dla jednych „udaremnieniem”, dla innych „uzależnieniem” lub „cierpieniem”. W późniejszych rozdziałach autorka konkluduje, cytując za osobą z niepełnosprawnością: „upośledzenie umysłowe jest przede wszystkim ograniczeniem możliwości życiowych. Jest przeszkodą w posiadaniu domu, pracy i rodziny. Z powodu upośledzenia jest się kłopotem i ciężarem dla bliskich, kimś tak marnym, że nie wartym kochania ani nie zasługującym na miejsce w ludzkiej wspólnocie” [Kościelska M., 1995, 37-39].
W świetle przekonań autorki upośledzenie umysłowe jest efektem patologicznego rozwoju jednostki, u której prawidłowy rozwój osobowości został zaburzony. Spowodowało to trudności w uczeniu się, skutkujące narastaniem deficytów funkcji poznawczych. Ograniczenia rozwoju osobowości dotyczą kreowania przez jednostkę niekorzystnego obrazu własnego „JA” i są powodowane wg Kościelskiej postawą i stosunkiem środowiska społecznego. Interakcja jednostka-otoczenie społeczne, w której brak jest pozytywnej stymulacji ze strony grupy, a dużo ograniczeń, i niewiary w możliwości człowieka, jest głównym czynnikiem zaburzającym rozwój [Kościelska M., 1995, 205-206]. Roman Ossowski stwierdził, że w świadomości społecznej istnieje silnie zakorzenione przeświadczenie polegające na postrzeganiu osób niepełnosprawnych przez pryzmat defektów, zamiast ich możliwości [za Kossakowskim Cz.,1998,30].
W tym podejściu rozwojowo-psychologicznym dostrzega się możliwości rozwoju każdej osoby upośledzonej umysłowo bez względu na stopień niepełnosprawności. Uszkodzenie centralnego układu nerwowego jest traktowane nie jako przyczynę zahamowania rozwoju (jak to miało miejsce w ujęciu psychobiologicznym), ale jako jedno ze źródeł niepowodzenia w rozwoju. Biologiczne uszkodzenie mózgu zniekształca przebieg rozwoju psychicznego dziecka znajdującego się w określonym etapie rozwoju. Z tego powodu nie potrafi ono właściwie korzystać z oddziaływań wychowawczych, co staje się przyczyną niepowodzeń w kolejnej fazie jego dojrzewania. Dodać należy, że nie zawsze oddziaływania wychowawcze są odpowiednie do możliwości dziecka. Stawianie nadmiernych wymagań prowadzi do doświadczania przez nie niepowodzeń. W rezultacie dziecko z czasem zaczyna oczekiwać porażek, a nie sukcesów; nabywa poczucia bezradności. Skuteczność jego działań jest gorsza niż wynikałoby to z jego faktycznych możliwości, a nieraz unika wręcz aktywności; staje się bierne (zjawisko tzw. „wyuczonej bezradności”. O takich mechanizmach powstawania zaburzeń w rozwoju całej psychiki osób upośledzonych umysłowo pisali: R.L. Cromwell ( 1959), E. Zigler (1971), A.M. Staats (1969) [podano za :S. Kowalik ,1992,19].
Ujęcie psychospołeczne
Postrzeganie upośledzonych umysłowo z perspektywy psychospołecznej jest ujęciem nowatorskim, różniącym się od wcześniejszych ujęć. Być może rosnące uznanie dla takiego spojrzenia jest powiązane z dynamicznym rozwojem rehabilitacji ludzi z dysfunkcjami umysłowymi. Głównym założeniem koncepcji jest to, że upośledzenie umysłowe jest uwarunkowane czynnikami społeczno-kulturowymi. Za mniej istotne przyjmuje się zmiany w rozwoju psychicznym jednostki czy fakt uszkodzenia mózgu. Zwolennicy niepełnosprawności umysłowej w tym aspekcie postrzegania koncentrują się na zachowaniach odbiegających od normy kulturowej nazywanych tu „ zachowaniami niekompetentnymi”. W ramach psychospołecznej koncepcji istotne jest przypisywanie przez innych, osobie upośledzonej, roli upośledzonego, a także oczekiwanie na postępowanie zgodne z tą etykietą [Kowalik, 1992, 16]. Według pełnej definicji J. Mercer: „upośledzony umysłowo jest ten, kto posiada status upośledzonego umysłowo i odgrywa jego rolę w jednym lub wielu systemach społecznych” [1973, s. 27]. W myśl tego stwierdzenia, może dojść do sytuacji, kiedy osoba „normalna” zostanie oceniona jako upośledzona, czy odwrotnie.
Warto przytoczyć definicję upośledzenia umysłowego, która pojawiła się w 1992 roku, opublikowaną przez American Association On Mental Retardation.
Zawiera ona pewne znaczące nowości, a brzmi: „upośledzenie umysłowe odnosi się do istotnych ograniczeń w aktualnym funkcjonowaniu. Charakteryzuje się ono sprawnością intelektualną znacznie poniżej przeciętnej, ze współistniejącymi ograniczeniami w zakresie co najmniej dwóch następujących zdolności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, gospodarstwa domowego, kontaktów społecznych, korzystania z udogodnień publicznych, autonomii, dbania o zdrowie i bezpieczeństwo, uczenia się szkolnego, wypoczynku i pracy. Upośledzenie umysłowe ujawnia się przed 18 rokiem życia” [Za Pietrulewiczem, 1994,133].
Konieczne w tym miejscu jest odniesienie się do kryteriów diagnostycznych, o których mowa w definicji. Pierwszym kryterium jest „sprawność znacznie poniżej przeciętnej” , za którą uznaje się obniżenie I.I. o dwa odchylenia standardowe. Drugim wyznacznikiem upośledzenia są trudności w zachowaniu przystosowawczym. Wnioskujemy, że odmienność, polegająca na istotnie gorszym rozwoju intelektualnym, z której nie wynikają trudności w życiu codziennym nie przesądza o upośledzeniu umysłowym. Za trzecie kryterium można uznać granicę 18 roku życia, po przekroczeniu której mówi się o zachodzącym procesie demencji.
Definicja ta uzmysławia nam, że osoba upośledzona mimo istnienia pewnych ograniczeń może posiadać „mocne punkty” w innych dziedzinach czy umiejętnościach. Odrzuca więc stereotypowe myślenie o upośledzonym jak o jednostce bezwartościowej! Manifestuje się także wskazanie na fakt, że przyczyną ograniczeń intelektualnych mogą być deficyty zmysłowe, przyczyny zaczerpnięte z podłoża kulturalnego czy językowego. Specjalistyczna pomoc może mieć istotny wpływ na poprawę funkcjonowania jednostki z upośledzeniem umysłowym.
Ujęcie pedagogiczne
I. Obuchowska definiuje niepełnosprawność intelektualną następująco: „upośledzenie umysłowe polega na ograniczonym lub defektywnym uczeniu się cechującym daną jednostkę w sposób decydujący o jej biografii”. Powyższe ujęcie dostarcza wielu praktycznych wskazówek, na które zwraca uwagę autorka. „Uczenie się” może być bowiem „ograniczone” co odpowiada nauczaniu w szkołach specjalnych, lub „defektywne” czym zajmuje się nauczanie w „szkołach życia”. Znamienną kwestią, którą porusza ta definicja jest założenie, że niezależnie od ograniczenia czy defektu, jednostka jest zdolna do uczenia się. Z tak sformułowanej koncepcji wynika, że o „upośledzeniu” można powiedzieć dopiero, gdy trudności w uczeniu się ograniczają życiowo jednostkę, „decydują o jej biografii” [Obuchowska I., 1991,205].
Podsumowanie
Sposób rozumienia istoty upośledzenia umysłowego i mechanizmów powstawania zaburzeń w funkcjonowaniu osób z tym rodzajem odchyleń od normy wpływa na sytuację tej grupy ludzi w społeczeństwie. Rzutuje również na podejście do procesu wspomagania jej rozwoju czy rehabilitacji.
- po urodzeniu [*zapalenie mózgu, ropień mózgu, *zatrucie ciążowe, ołowica, żółtaczka jąder podkorowych]
· bardziej od okresu rozwoju, w którym czynnik zadziałał (najwrażliwsze na uszkodzenia są narządy w okresie intensywnego rozwoju.
...
spodpowieki