HISTORIA
POWSZECHNA
CZĘŚĆ I – STAROŻYTNOŚĆ
ROZDZIAŁ I – MONARCHIE DESPOTYCZNE I IMPERIA WSCHODU
§ 2 – Ustrój społeczny despotii
kapłani – najważniejsza pozycja w państwie, grupa zamknięta, dziedziczna, na czele stał arcykapłan, w Egipcie grupa wyższa (ojcowie lub słudzy boży) i niższa (czyści), posiadali ziemie z nadań monarszych, władzę, wiedzę dotyczącą np. irygacji, władcy nadawali kapłanom przywileje,
ludność świecka – urzędnicy, żołnierze, kupcy, rzemieślnicy, chłopi, niewolnicy – a w Mezopotamii: awilum – pełnoprawni obywatele (potomkowie zdobywców, członkowie rodów), muszkenum – warstwa pośrednia (wyzwoleńcy i autochtoni); wardum – niewolnicy,
urzędnicy – druga po kapłanach najważniejsza warstwa, tysiące posad urzędniczych, pierwotnie urzędnikiem można było zostać posiadając jedynie wykształcenie, potem także urodzenie
żołnierze – za zasługi dostawali ziemie i przywileje, w Mezopotamii otrzymywali w dzierżenie ilkum – grunt, dom, ogród i żywy inwentarz, było dziedziczne, niezbywalne, służbę wojskową właściciel wykonywał osobiście, jeśli nie to śmierć
kupcy i rzemieślnicy – nie posiadali praw politycznych w Egipcie, posiadali w Mezopotamii, był to niewielki ułamek ludności
chłopi – najliczniejsza grupa, ponad 90% ludności w Egipcie żyli na ziemie faraona, rzadziej na ziemi świątyni i urzędników, w Mezopotamii panujący oddawali chłopom ziemię w dzierżawę bezpośrednią, chłopi płacili świadczenia w naturze,
niewolnicy – źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, sprzedaż niewypłacalnego dłużnika i rodziny, niewolnik był rzeczą pod względem prawnym, wolność uzyskiwało się przez samowykupienie, za ucieczkę kara śmierci
§ 3 – Ustrój polityczny despotii
I. Monarcha
nazwy – w Egipcie faraon, u Sumerów patesi, w państwie sumeryjsko-akadyjskim i żydowskim najpierw lugal, potem król
teokratyzm władzy – charakter teokratyczny: w Egipcie: faraon był najpierw bogiem, potem synem boga, potem pośrednikiem; w Mezopotamii: najpierw uosobienie Boga, potem tylko wybraniec boga, - upadek znaczenia religijności bo złe rządy, klęski wojenne, upadek państwowości, zamachy stanu
despotyzm władzy – w rękach monarchy władza wyk., ust., sąd. i wojsk., król pełniąc władzę wykonywał świętą wolę boga
II. Administracja centralna i lokalna
zastępca monarchy – był najważniejszą po nim osobą, głównym dostojnikiem państwowym – w Egipcie wezyr; w Mezopotamii nuband; funkcje: zarząd dworu, sprawy państwa (roboty publiczne, skarbowość), najwyższe sądownictwo w im. władcy (Egipt), naczelne dowództwo wojskowe (Mezopotamia)
administracja Egiptu – na czele nom stali nomarchowie, przed zjednoczeniem władcy lokalni, po zjednoczeniu mianowani przez faraona, władza adm., sąd., skarbowa, nadzór zarządu gosp., podlegali im urzędnicy nadzorujący prace publiczne, wynagrodzenie nomarchów to dobra w naturze pochodzące ze świadczeń ludności miejscowej
administracja Mezopotamii – utworzona w wyniku reform Hammurabiego, podział kraju na prowincje z gubernatorami (issaku), te z kolei na okręgi z naczelnikami (pahatu), te na gminy z wójtem (rabianu), urzędnicy ci mianowani przez króla, funkcje adm., polic., sąd.,
administracja w państwie żydowskim – podział na 12 okręgów, po śmierci Salomona w 930 pne rozpad państwa na królestwo judzkie (2 plemiona-Jerozolima) i izraelskie (10 plemion, Samania), władza w poszczególnych okręgach – sędzia
III. Sądownictwo
monarcha – sędzia najwyższy formalnie, faktycznie rozpatrywał tylko sprawy najważniejsze i niektóre odwołania
urzędnicy państwowi – sprawowali władze sąd. ze względu na brak rozdziału pomiędzy władzą sądową a administracyjną:
w Egipcie: wezyr (centralny) i nomarchowie (terytorialni),
w Mezopotamii: w państwie Sumerów: kapłani, miejsca sądu – świątynie; po reformach Hammurabiego: sądy kolegialne, skład tworzyli lokalni urzednicy wyrokujący w obecności asesorów, sprawy najważniejsze: królewscy sędziowie zawodowi
§ 4 – Ustrój polityczny wielkich imperiów
państwo asyryjskie – najstarsze imperium Wschodu (okresy: staroasyryjski XX-XIV w. pne, średnioasyryjski do X, nowoasyryjski do VII), w 559 roku po upadku Asyrii (nastąpił w 608 pne) Cyrus II Wielki rozpoczął imperium perskie, które trwało do śmierci Dariusza III w 331 pne
król Asyrii – uznawał się pana czterech stron świata i potomka boga Assura, w jego rękach wszelka władza, zastępca króla – turtan
polityka Asyrii – podboje, masowe deportacje i terror, gromadzenie bogactw do zaspokajania dworu i armii
administracja Asyrii – powstała pod koniec X pne, podział na prowincje z namiestnikami, w VIII w. podział prowincji na mniejsze jednostki z mianowanymi przez królów urzędnikami na czele, terytoria obejmujące kraje podbite zarządzane były przez dotychczasowych władców, pełniących władzę w imieniu króla
polityka Persji – łagodniejsza eksploatacja ludów podbitych, uznanie pewnych form ich autonomii religijnej i kulturalnej
administracja Persji - stolicą była Suza, w której urzędował król i gwardia nieśmiertelnych z kancelarią monarszą, podział kraju na 20 satrapii z satrapami na czele – dzierżyli wszelką władzę w imieniu króla, podlegali królewskiej i sekretarskiej kontroli
ROZDZIAŁ II – PAŃSTWA-MIASTA - POLIS
§ 1 – Polis grecka
II. ORGANIZACJA POLIS
polis – obejmowała miasto i okręg naokoło, definicja Arystotelesa: połączenie kilku wsi, była społecznym skupiskiem arystokracji, rzemieślników, kupców, rolników i miejscem produkcji i wymiany towarów, tworzącym jednostkę samodzielną
polis spartańska – powstała w XI pne w dolinie rzeki Euratos (Lakonia); podstawy ustroju stworzył król Likurg w VIII pne, w VI pne skupiono wokół sparty zależne od niej polis (rezultat podbojów) i nazwano to symmachią spartańską,
polis ateńska – powstała w VIII pne, półwysep attycki (2500 km2), polis najliczniejsza (300 000 mieszkańców w V pne)
kolonizacja grecka – trwała od połowy VIII do końca VI pne, polis były zmuszone do zakładania osad z dala od domu (kolonii) ze względów klimatycznych, konfliktów i kryzysów ekonomicznych – kolonie uczyniały ludność miejscową ludnością zależną, zanikały więzi polityczno-ustrojowe z metropolią, istniały więzi społeczno-gospodarczo-militarne
III. USTRÓJ SPOŁECZNY
OBYWATELE:
spartiaci – pełnoprawni obywatele Sparty, pełnia praw obywatelskich, równość co do praw i obowiązków wobec państwa, spartiata otrzymywał od państwa ziemię i niewolników, nie mógł odsprzedawać jej ani przekazać w testamencie (mógł rozdzielić pomiędzy synów)
warunki bycia spartiatą – urodzenie w rodzinie spartiackiej, bycie mężczyzną, otrzymanie wychowania, pełnoletność (30 lat), zawarcie małżeństwa w 31 roku życia, służba wojskowa w wieku 20-60, od 7 roku życia wychowanie w obozie wojsk.
Ateny – ustrój społecznmy: 30 rodów tworzonych przez 12 bractw (fratrie), tworzonych przez fyle (plemiona) w liczbie 4
podział na klasy – autor – Tezeusz VIII pne, szlachta (eupatridai) – posiadanie majątku ziemskiego, grupa nieliczna, organizacja rodowa, wykształcenie, monopol władzy i prowadzenie wojen, ucisk chłopów; chłopi (geomoroi) – trudna sytuacja, wyzysk przez szlachtę; rzemieślnicy (demiurgoi)
reforma ekonomiczna Solona – po spisaniu prawa przez Drakona w 621, w latach 594-593, strząśnięcie długów (sejsachteja) – anulowanie długów zaciągniętych pod zastaw gruntów, zwrócenie ziemi utraconej wskutek jej niewykupienia, wykupienie na koszt państwa osób, które popadły w niewolę za długi i jej zniesionie
reforma społeczna Solona – podział obywateli na 4 klasy: I klasa – dochód powyżej 500 miar, II – >300, III – >200, IV - <200, klasa I mogła piastować urzędy najwyższe (archont, skarbnik), II i III urzędy niższe, klasy I-III płaciły podatek i służyły w wojsku
reforma Klejstenesa – 507/506 – zniesienie organizacji rodowej, wprowadzenie terytorialnej, zmiana nazwisk obywateli, obywatelem mogła być osoba pochodząca z legalnego małżeństwa, prawa obywatelskie po 18 roku życia z chwilą wpisania na listę demu, potem przeszkolenie wojskowe jako efeb i dopiero wtedy wpis na listę obywatelską, piastowanie urzędów po 30 roku życia
LUDNOŚĆ ZALEŻNA:
Sparta – podział na periojków – mieszkańcy obrzeż państwa, handlowali i uprawiali rzemiosło, wolni, bez praw politycznych, obowiązek służby wojskowej, prawo posiadania ziemi i swobodnego nią zarządzania; oraz na helotów – niewolników, pochodzili z terytoriów podbitych, brak praw politycznych i cywilnych, byli własnością państwa, dzierżawili ziemię, wolnośc odzyskiwali tylko decyzją państwa
krypteje – wyprawy karne podczas których zabijano część helotów i periojków (aby uniknąć ich buntu)
Ateny – podział na metojków – cudzoziemcy mieszkający na stałe w Attyce lub Atenach, handlowali i upr. rzemiosło, brak praw politycznych i cywilnych, brak prawa do nabywania nieruchomości, obowiązki: wciągnięcie na listę, posiadanie patrona, podatek; wyzwoleńców – zbliżony status do metojków, ich patronem był dawny pan, niewolników – dzielący się na prywatnych i państwowych, źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, niewypłacalność, nabyucie za granicą, niewolnicy prywatni byli własnością pana, rzeczą, panowie nie mogli ich zabić, ale mogli karać cieleśnie
IV. USTRÓJ POLITYCZNY
POLIS ARYSTOKRATYCZNA:
- od VIII pne, w Sparcie do końca istnienia państwa, w Atenach do reform Solona
Król – basileus, na czele państwa, w Sparcie było ich dwóch – władza kolegialna, całość władzy ust., wyk. sąd., wojsk., w czasie wojny prawo życia i śmierci, kontrola w czasie pokoju przez radę starszych i zgromadzenie ludowe, od VII pne: elekcyjność tronu, dożywotniość władzy, ograniczanie czasu władzy i kompetencji: została tylko władza kapłańska i wojsk.
w Sparcie – kontrola króla przez eforów, przysięga króla, towarzystwo eforów w wyprawach wojennych, sąd w postaci drugiego króla eforów i gerentów mógł króla skazać,
w Atenach – król staje się archontem basileus, tylko funkcje religijne i kapłańskie, godność ta dostępna dla całej szlachty
Rada Starszych: w Sparcie – jej funkcje pełniła Geruzja: 2 królów, 28 gerontów, wybór dożywotni przez zgrom. ludowe, warunki: spartiata, 60 lat, przewodnictwo: najpierw królowie, potem eforowie, kompetencje: rozpatrywanie ważnych spraw państwa, sąd w sprawach karnych zagr. karą śmierci, wygnania, pozbawienia czci, projekty uchwał, uchylanie złych uchwał
w Atenach – Aeropag – skład: byli archonci kończący urzędowanie, przewodniczył archont basileus, kompetencje: sądzenie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, zagr. karą śmierci, administracja państwa, nadzór nad władzą wykonawczą, powoływanie urzędników i archontów, kontrola ich działań
Zgromadzenie Ludowe – w okresie polis arystokratyczniej istniało tylko w Sparcie jako Apella, tworzona przez Spartiatów, zwoływanie i przewodnictwo najpierw zadaniem królów, potem eforów, zebranie co miesiąc, przemawiali królowie, geronci i eforowie, kompetencje (Wielka Retra): przyjmowanie / odrzucanie projektów ustaw bez dyskusji nad nimi, wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, wychowawców młodzieży, sąd nad urzędnikami, powierzanie któremuś z królów naczelnego dowództwa, głosowanie odbywało się przez wydawanie okrzyków
Urzędnicy: w Sparcie: eforowie, od połowy VIII pne, wyznaczali ich najpierw królowie, potem Apella, warunki: spartiata, 30 lat, kadencja 1 rok, urząd kolegialny – tworzony przez 5 eforów, przewodniczył pierwszy efor, uchwały zapadały większością, kompetencje: kontrola nad życiem i wychowaniem spartiatów, kontrola periojków i helotów, od 730 r. kontrola nad królem w wyprawach wojennych, karanie dowódców oddz. wojsk., nadzór ludności zależnej, polityka zagraniczna, zwoływanie i przewodniczenie Appelli i Geruzji, ograniczone sądownictwo, składanie sprawozdań po upływie kadencji
w Atenach: archonci: polemarchos – funkcje wojskowe, eponymos – sprawy wewnętrzne, przewodniczenie kolegium 9 archontów, basileus – dotychczasowy król, uprawnienia kapłańskie, tesmoheci – powołani w VII pne, sądownictwo i ustawodawstwo, kadencja: najpierw dożywotnio, potem 10 lat, od 683 jednoroczna
TYRANIA:
- od VII pne w większości polis z powodu antagonizmów w arystokracji i walk wewnętrznych, upadła ok. 500 pne
- arystokracja powołała ajsymnetów, aby przeprowadzili reformy i uspokoili bunty, nie udało się to – zamach stanu i tyrania
- faworyzowanie ludu, tępienie arystokracji, przywileje dla ludu, władza oparta na przemocy, jednowładztwie, gwałcie
- tyrania w Atenach – po rządach Solona nastąpiły walki ludności, diakria czyli stronnictwo górali chciało nowego podziału ziem, tyrania Pizystrata 560-527 pne, jednowładztwo i reforma rolna, aby pozyskać chłopów, potem tyrania Hiparcha i Hipiasza do 510 pne
POLIS OLIGARCHICZNA:
- rządy oligarchii od przełomu VII/VI pne – w Atenach od reform Solona (podstawy) - do 560 r. (rządy Pizystrata)
Wielka Rada (bule) – organ najważniejszy polis, 400 członków, po 100 z każdej fyle, warunki: 30 lat, przynależność do klas I-III, kompetencje: rozpatrywanie projektów ustaw,potem niektóre uprawnienia Aeropagu
zgromadzenie obywateli (Ekklezja) – obywatele klas I-IV, 20 lat, kompetencje: decyzje o wojnie i pokoju, przymierza, wybór urzędników, nie posiadali inicjatywy ustawodawczej
archonci – najważniejsi urzędnicy, wybór: Ekklezja wybierała 40 kandydatów, po 10 z fyli, potem losowanie 9 archontów i sekretarza, archonci musieli zasięgać opinii buli w ważnych sprawach, kontrolowała ich Ekklezja,
Aeropag – część jego kompetencji przeszła na radę, mógł zawiesić każdą uchwałę Ekklezji niezgodną z prawem
grupy społeczne – arystokracja ziemiańska (pediakoi), biedni chłopi (diakrioi), chłopi średni i rzemieślnicy (paralioi)
POLIS DEMOKRATYCZNA (ATEŃSKA):
- podstawy utorzył w swoich reformach Klejstenes: zastąpienie 4 fyl plemiennych fylami terytorialnymi, podział polis ateńskiej na miasto, wybrzeże i centrum kraju, każda z części podzielona została na 10 dzielnic (trittrii), fyla terytorialna składała się z trzech dzielnic: po jednej z każdej części polis
- rządy: fyla miała własny samorząd, dzieliła się na demy (gminy) na czele z demarchami wyb. co roku w drodze losowania
- reformy Temistoklesa – dopuszczenie obywateli II klasy do archonatu, ograniczenie uprawnień archontów i Aeropagu, zwiększenie uprawnień ekklezji i buli, losowanie kandydatów na urzędy (z wyjątkiem strategów i urzędników skarbowych)
- rządy Peryklesa – 461-429 – równość głosu na Eklezjach, dostęp do urzędów, równość wobec sądu i podatków, płatność urzędów i stanowisk sędziowskich, udziału w eklezjach, sądach przysięgłych i uczestnictwa w przedstawieniach teatralnych, dostęp do urzędów dla obywateli III klasy, obywatel ateński musiał mieć oboje rodziców obywateli,
- polis ateńska zakończyła żywot z chwilą bitwy pod Cheroneą w 338 r. pne
INSTYTUCJE W POLIS DEMOKRATYCZNEJ:
Ekklezja – zgromadzenie 20 letnich obywateli, zwoływano je raz w miesiącu, potem 40 razy w roku (4 razy w miesiącu – prytanii, w roku prytanii było 10), w razie potrzeby były też zgromadzenia nadzw., raz w miesiącu było zgromadzenie główne – kontrola urzędników, sprawy obronne,
zwoływanie – rada poprzez swych urzędników, kworum 6000 obywateli, obrady na siedząco, przewodniczył wylosowany prytan, potem kolegium dziewięciu, głosowanie jawne (podniesienie rąk), tajne w sprawach personalnych
kompetencje – ustawodawstwo, sprawy administracyjne, sądownictwo, podatki i cła, wybór urzędników i nadzór nad nimi, wybór dowódców wojskowych, sądownictwo w sprawach przestępstw przeciw państwu, przekupstwa mówców itp.
ścieżka ustawodawcza – inicjatywę miał każdy obywatel na pierwszym zgromadzeniu (głosowanie czy zmienić prawo), jeśli chciano prawo zmienić, projekt ustawy opracowywłał wnioskodawca, obrady nad projektem należały do rady, potem dyskusja nad projektem w formie procesu sądowego i głosowanie w specjalnej komisji
skarga – mógł jej dokonać każdy w ciągu roku od uchwalenia danej ustawy, zaskarżona ustawa od razu była zawieszana, rozstrzygał sprawę specjalny sąd przysięgłych, jeśli skarga została uznana, karano autora ustawy i ją unieważn.
ostracyzm – inaczej sąd skorupkowy, raz w roku na zgr. głównym 6tej prytanii, wskazywano osoby zagrażające demokracji, w tajnym głosowaniu na skorupkach glinianych, decydowała większość głosów przy quorum 6000 obywateli, kary: wygnanie na 10, potem 5 lat, bez utraty praw obywatelskich
Rada Pięciuset – główny organ administracji państwowej
skład – 500 osób – po 50 z każdej fyle terytorialnej, pełnopr. obywatele którzy ukończyli 30 lat, kadencja 1 rok (max 2 razy)
wybór – losowanie, po nim dokimazja – badania kwalifikacji kandydata do pełnienia stanowiska buleuty
organizacja – obrady codziennie z wyjątkiem świąd i dni feralnych, podział na 10 wydziałów po 50 członków z 1 fyli, każdy z wydziałów pełnił swe funkcje przez 1 miesiąc
prytani – urzędujący buleuci, okres ich władzy to prytania, codziennie losowano przewodniczącego na 1 dobę, pełnił to przewodnictwo wspólnie z 1/3 prytanów
kompetencje – projekty ustaw, wprowadzanie w życie nowych aktów, nadzór nad urzędnikami, finanse państwa, polityka zagraniczna, decyzje w sprawach armii i floty, rozpoznawanie przestępstw zagrożonych karą grzywny
obsadzanie urzędów – w drodze wyboru, głosowanie jawne na Eklezji lub losowanie z chętnych obywateli, potem dokimazja, wszystkie urzędy oprócz wojskowych kadencyjne (1 rok, max 2 razy), wszystkie urzędy kolegialne (10 członków, po 1 z każdej fyle), odp. przed sądem przysięgłych, wieniec mirtowy na skroniach urzedników (insygnia urzędu)
urzędnicy – pierwotnie najważniejsi byli archonci, potem mieli tylko funkcje kultowe i mały zakres sądownictwa, od V pne na czele urzędników strategowie – urząd kolegialny złożony z 10 osób, do V pne wybierani przez fyle, potem przez Eklezja, wymagano od nich kwalifikacji i posiadania ziemi w Attyce, nie dotyczyła ich zasada kadencyjności, najpierw kompetencje wojskowe, potem polityka zagraniczna, sądownictwo wojskowe i prawo wniosków ustawodawczych do Rady 500 i Ekklezji
V. SĄDOWNICTWO
SĄD PRZYSIĘGŁYCH (HELIAIA):
- wprowadzony przez Solona, 6000 osób, po 600 (500 przysięgłych i 100 z-ców) z każdej fyli terytorialnej, losowani przez archontów, pełnoprawni obywatele >30 lat; od IV pne nie losowano, przysięgłym mógł być dożywotni każdy chętny
...
Wilotta