Potop.doc

Temat : Uzasadnij na podstawie Potopu, że Sienkiewiczowi przyświecała idea „pokrzepienia serc”.
Koniec XIX wieku to czasy, w których zaczynała powoli słabnąć wiara Polaków w odzyskanie niepodległości. Dwa nieudane powstania, w których zginęły najbardziej wartościowe jednostki łatwo mogły zniechęcić do dalszej walki. W tym właśnie czasie pojawił się Potop , powieść pisana „ku pokrzepieniu serc” przez H. Sienkiewicza. Czy aby na pewno? Przecież opisywane w tym dziele wydarzenia niejednokrotnie nie są zbyt chwalebne (np. poddanie Wielkopolski, czy zdrada Radziwiłłów) i ich wspomnienie mogło spowodować jeszcze większy upadek ducha w narodzie. A początek dziejów Andrzeja Kmicica? Jak widać osąd nad prawdziwością tezy będącej tematem tej rozprawki nie jest tak łatwy, jak można się było tego spodziewać, lecz myślę, że to uczyni moje wywody ciekawszymi i bardziej wartymi poznania.
Jak już wspomniałem we wstępie, spora część epizodów z Potopu nie pokazuje Polaków z najlepszej strony: czy jednak apoteozowanie zniewolonego narodu wzorem Adama Mickiewicza mogło dać jakikolwiek skutek dydaktyczny? Dziady to doskonałe usprawiedliwienie biernego zginania karku przed zaborcami i robienie z niego niemal mesjańskiej ofiary, podczas gdy Potop co prawda wypomina nam różne nasze wady, którymi są np. samowola, prywata i nadmierna duma, lecz pokazuje też, że Polacy w obliczu próby potrafią stanąć jak jeden mąż do walki i bronić wpajanych im wartości. Używając języka potocznego potrzeba nam „kopa”, czyli bodźca, który wyrwie nas z marazmu i zadufania w sobie. Jako przykład można podać choćby Kmicica : ten hulaka, ryzykant, niemalże rozbójnik uświadomiwszy sobie, jakie niebezpieczeństwo grozi ojczyźnie, stał się jej najgorliwszym obrońcą. Całą swoją fantazję i odwagę graniczącą czasami z brawurą potrafił wykorzystać do osiągnięcia jedynego słusznego w tych czasach celu, jakim było przyjście z pomocą zalanej pożogą wojenną Polsce. Trudno wyobrazić sobie Francuza czy Szweda przemykającego się wśród nieprzyjacielskich okopów i niszczącego na oczach wroga jego najlepszą broń, gdyż tak zuchwałego i straceńczego zadania mógł się podjąć jedynie człowiek z iście polską fantazją. Kmicic to bohater bardzo różniący się od Mickiewiczowskiego Konrada, który zamiast z zaborcą walczy głownie z samym sobą, podczas gdy Babinicz nie traci czasu na zbędne wahanie i dywagacje, a swoje oddanie narodowi potwierdza nie wielkimi słowami, a własnym potem i krwią. Jednak gdyby wszyscy ówcześni Polacy byliby tacy jak Andrzej Kmicic, Sienkiewicz nie musiałby pisać „ku pokrzepieniu serc” : kto inny jeśli nie zdrajca Radziejowski sprowadził Szwedów do Polski kierując się jedynie chęcią prywatnej zemsty zamiast dobrem publicznym? Kto pomagał najeźdźcy starając się „wyrwać jak największy kawałek z czerwonego” płótna, którym była Rzeczpospolita jeśli nie Radziwiłłowie? Oprócz bohaterów pozytywnych, w dziele ukazać się musiały również czarne charaktery, gdyż inaczej zamiast zajmującej powieści Sienkiewicz stworzyłby sielankę, mającą nie wiele wspólnego z historycznymi faktami. Czy ktoś z nas wziąłby to dzieło poważnie? Szczerze w to wątpię. Fakt, że z Januszem i Bogusławem Radziwiłłem spotykamy się równie często, co z panem Michałem i Zagłobą miał rozwiać mit o „dawnych czasach, w których wszystkim żyło się lepiej”. Sienkiewicz Potopem powiedział Polakom, że nie ma sensu załamywać rąk: w czasach Jana Kazimierza Polska także była w ciężkich tarapatach, a mimo to jej mieszkańcy potrafili przeciwstawić się złu i przywrócić wolność swojej ojczyźnie. Oprócz podniesienia na duchu autor przypomniał Polakom symbole świadczące o ich pochodzeniu, tradycjach i wartościach pielęgnowanych przez ich ojców: najlepszym przykładem jest tu broniąca się Częstochowa, która w XVII wieku była wspomnianym przeze mnie bodźcem, który przywrócił zdeprawowanej szlachcie właściwy system wartości. Tylko dzięki determinacji garstki rycerzy i mnichów jeden z największych symboli polskości ocalał, a za przykładem jego obrońców cała Polska zrzuciła jarzmo skandynawskiego najeźdźcy. Zaakcentowaniem roli Częstochowy Sienkiewicz przypomniał swym rodakom, jak ważna dla narodu jest jego kultura i tradycja: bez niej dziś mógłbym pisać pracę po szwedzku podobną do tej pracę, a z chwały Rzeczpospolitej nie pozostałoby już nic więcej, jak tylko lakoniczne wspomnienie w podręczniku historycznym. Autor zachęcił tu również do obrony przed rusyfikacją i germanizacją, które miały oderwać nas od naszych historycznych korzeni i spowodować, że łatwo zostaniemy zasymilowani przez obce nam kulturowo społeczeństwo.
Na temat poruszany w tej pracy można byłoby pisać kilkusetstronicowe rozprawy, jednak szczupłe ramy szkolnego wypracowania nie pozwalają na umieszczenie większej ilości wywodów. Myślę jednak, że przedstawione przeze mnie argumenty dostatecznie potwierdzają, że Sienkiewicz pisał rzeczywiście ku pokrzepieniu serc, co było moim zadaniem w tej pracy.

Andrzej Kmicic jako bohater romantyczny
O tym, że Andrzeja Kmicica można wpisać w poczet bohaterów romantycznych świadczy:
• jego młodość, posądzenie o zdradę, rehabilitacja (podobnie jak w przypadku Soplicy]
• przemiana z hulaki w bojownika o wolność ojczyzny
• wielka i przez pewien czas nieszczęśliwa miłość
• konflikt tragiczny – służba ojczyźnie wobec przysięgi danej Radziwiłłowi
• samotna walka w przebraniu
Odstępstwa od schematu romantycznego:
• szczęśliwe zakończenie, zdobycie ręki ukochanej kobiety
• konstrukcja psychiczna bohatera

Andrzej Kmicic, główny bohater Potopu Henryka Sienkiewicza, to typowy przedstawiciel szlachty XVII wieku, potomek zubożałego rodu szlacheckiego. I jak na takiego szlachcica przystało, posiada wyjątkowo awanturniczą naturę. Jest porywczy, zawsze skłonny do „bitki i wypitki”, co niezmiennie psuje mu reputację. Choć wrze w nim gorąca krew i nawykł do ryzyka i gwałtów, nie obce są mu szlachetne odruchy serca. Zdolny zarówno do wielkiej miłości, jak i strasznej, gwałtownej nienawiści. Nieugięty w postępowaniu i wierny zasadom. Bujny temperament i twardy charakter czynią z niego mężczyznę o dużej charyzmie i uroku. Trudno mu się oprzeć. Jeżeli kocha, to z całej siły, jeżeli przysięga, zawsze tej przysięgi dochowuje, a jeżeli walczy, to aż do ostatniej kropli krwi. Związany nieszczęsną przysięgą złożoną zdrajcy, uwikłany w konflikt tragiczny, powiela, choć nie do końca, schemat bohatera romantycznego. Wpisuje się w poczet licznie obecnych w literaturze postaci wykreowanych według konwencji ‘winy i rehabilitacji”.

Znaczenie postaci
Andrzej Kmicic jest nie tylko jedną z najbardziej barwnych postaci w polskiej literaturze, ale uosabia rodzimą społeczność szlachecką XVII wieku. Można powiedzieć, że bohaterem Potopu jest, reprezentowana przez Kmicica, szlachta. Jej charakterystyczne cechy to: porywczość, lekkomyślność, niezdyscyplinowanie i połączona z brawurą duma. Dzieje Kmicica, jego zdradę, drogę ku nawróceniu, wreszcie –odkupienie win – możemy traktować jako paraboliczne, ukazujące losy szlachty polskiej. Nie bez jej winy przecież zalewa Polskę potop szwedzki, a zatrzymać go zdoła dopiero obrona Jasnej Góry. Targnięcie się Szwedów na miejsce polskiego kultu religijnego zaważyło na losach wojny. Tak też przemiana Kmicica, pierwsze odkupienie win ma miejsce w jasnogórskim klasztorze. Jego obrona urasta do symbolu nawrócenia się szlachty polskiej ze złej drogi. Przemiany w postawie i w poglądach Kmicica są tu zapowiedzią przemian w postawie całego społeczeństwa szlacheckiego.

Andrzej Kmicic i Jacek Soplica to bohaterowie dwóch odmiennych okresów literackich: romantyzmu i pozytywizmu. Mimo tego, że zyli oni w tak różnych epokach, w których wykształciły się nowe postacie bohaterów ,czyli ludzi skupiających charakterystyczne dla danych czasów pojęcie o człowieku, jego spojrzenie na świat i postepowanie, to posiadają oni wiele cech wspólnych nie tylko w czynach, lecz także i w charakterze. Między nimi są również różnice.
Obaj posiadają cechy charakterystyczne dla bohatera romantycznego, jednak nie sa to postacie mające tylko typowe cechy tej epoki. Tak samo przeżywają nieszczęśliwą miłość, która ma wpływ na ich dalsze losy. Wiele wspólnego mają także w swoim postepowaniu i działalności na rzecz dobra ojczyzny, przechodzą w życiu wiele rozczarowań, jednak nic nie jest w stanie odwieść ich od postawionych sobie celów.
Andrzej i Jacek są przede wszystkim postaciami dynamicznymi, przez całe życie aktywne, a pod wpływem okoliczności przechodzą zmianę dostosowując się do wydarzeń.
Charakterystyczna jest młodość obu bohaterów. Muszą oni w tym czasie „wyszumieć się” wszczynając liczne kłótnie i zatargi. Przez to często psują sobie opinię. Jacek Soplica- dumny, zarozumiały, pod wpływem miłości potrafi się hamować, powściągać temperament. Niemożność poslubienia Ewy, córki Stolnika jest dla niego podwójnym ciosem: nie tylko odmówiono mu ręki ukochanej kobiety, ale także urażono jego ambicję. Ta nieszczęśliwa miłość stała się przyczyna późniejszego małżeństwa Jacka z kobietą, której nie kochał i powodem pijaństwa.
Soplica traci wtedy całe poparcie, jakie miał wśród szlachty, ludzie odwracają się od niego i w ich oczach widnieje jako zdrajca.
Podobnym, choć troche innym w swoich działaniach awanturnikiem był Andrzej Kmicic.
Swoim postepowaniem na uczcie w Lubiczu doprowadza do tego iż rani szczere uczucia Oleńki. Następny jego czyn- spalenie Wołmontowicz doprowadza do tego, że dziewczyna odmawia mu swego uznania.
Kmicic jest nieszczęśliwym kochankiem, który z całego serca kocha swoja wybrankę, ale ona przez jego haniebne postępki odrzuca go.
Obaj bohaterowie po okresie tzw.„burzliwej młodości” zmieniają się na ludzi honorowych, walczących o dobro ojczyzny. Ta metamorfoza zaznaczona zostaje zmianą przez nich imienia: Soplica staje się Księdzem Robakiem, zaś Kmicic- Babiniczem.
Jacek Soplica ucieka z kraju i wstepuje do zakonu próbując tym samym w osobie cichego, pokornego mnicha odpokutować za swoje grzechy. Jest on działaczem niepodległościowym, emisariuszem.
W podobną postać zmienia się Kmicic. Z łobuza i awanturnika przeobraża się on w gorącego patriotę i wspaniałego żolnierza. Można również powiedzieć o odrodzeniu się Andrzeja jako świadomego polaka-patrioty.
Pod nowym nazwiskiem (Babinicz) przemierza szlak bojowy walcząc przeciwko Szwedom.
W tym czasie wsławia się wieloma patriotycznymi czynami: bierze udział w obronie Jasnej Góry i ratuje z opresji króla Jana Kazimierza.
Tymi właśnie czynami, poniesionymi ranami i bólem zadanym w walce bohaterowie „odkupiają” grzechy popełnione w młodości. Dzięki tym zasługuja na pełna rehabilitację.
Jednak koniec nie jest szcęśliwy dla żadnego z nich, mimo tego, że odzyskują swoją godność i szacunek innych ludzi.
Jacek Soplica umiera z powodu rany zadanej w bitwie, kiedy to własnym ciałem broni od śmierci Hrabiego. Imponujące jest zwycięstwo jakie osiąga nad samym sobą- nie ujawnił synowi, Tadeuszowi, kim tak naprawdę jest.
W przypadku Kmicica odkupiebie grzechów pozwala nie tylko na uzyskanie odpowiedniego miejsca w społeczeństwie, ale przede wszystkim zdobywa on ręke ukochanej Oleńki. Dzieki temu staje się człowiekiem szanowanym i wzorem patrioty.
Zarówno Kmicic jak i Soplica to bohaterowie, którzy mają ze soba bardzo dużo wspólnego,chociaż posiadają cechy ich różniące.

Historia w"Potopie" to przede wszystkim umieszczenie akcji w latach 1655 - 1656, a więc okresie najazdu Szwedów na Polskę. Centralnym wydarzeniem jest w powieści obrona Jasnej Góry, choć wydarzeń potwierdzonych historycznie jest znacznie więcej, by wymienić choćby takie, jak: upadek pospolitego ruszenia wielkopolskiego pod Ujściem, zdradę Radziwiłła, ucieczkę króla na Śląsk czy wojnę podjazdową Czarneckiego, itp. Rzecz jasna, tych wydarzeń jest znacznie więcej, ale wszystkie one są albo potwierdzone w dokumentach i kronikach, albo - jeśli są to małe epizody - mają wszelkie pozory prawdopodobieństwa.
Występuje tu także wiele postaci historycznych, takich jak król Jan Kazimierz, Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Karol Gustaw, król szwedzki, Stefan Czarniecki, ksiądz Kordecki, przeor Jasnej Góry czy magnaci, tacy jak Sapieha i Lubomirski.
Wśród innych postaci większość jest fikcyjna, choć dodać należy, że większość z nich ma swe historyczne prototypy. I tak np. Kmicic, który w rzeczywistości miał imię Samuela, nie Andrzeja, był chorążym orszańskim, żołnierzem dobrym, lecz niezdyscyplinowanym i niesubordynowanym. Za swoje "wyczyny" skazany został nawet na banicję, lecz karę tą zdjęto za udział w walce ze Szwedami. Był także Samuel Kmicic uczestnikiem konfederacji przeciwko stronnikowi Szwedów - Januszowi Radziwiłłowi. Inny bohater - Wołodyjowski - istotnie ożenił się z Jeziorkowską, lecz nie z Basią, a Krystyną (która nie była wcale młodocianym hajduczkiem, lecz leciwą, trzykrotną wdową).
Trudno jednoznacznie zinterpretować stosunek Sienkiewicza do historii. Z jednej bowiem strony umieścił akcję w czasach odległych - XVII wieku - i nadał jej pozory prawdopodobieństwa poprzez ścisłe oparcie się na wydarzeniach potwierdzonych w dokumentach i kronikach, z drugiej jednak strony często milczy na temat przyczyn pewnych wypadków. Większość epizodów także nigdy nie znalazła potwierdzenia w faktach; coż, były to wydarzenia zbyt błahe, by godne były uwagi. Wiele postaci, mimo faktycznie istniejących w przeszłości nazwisk, znacznie różni się od swych pierwowzorów. Pamiętać należy jednak, iż Sienkiewicz dzieło swe podporządkował jednemu celowi - "pokrzepieniu serc", stąd też biorą się różne przemilczenia, idealizacje, czyny heroiczne, lecz praktycznie niemożliwe. "Potop"bowiem nie jest ścisłą kroniką historyczną, lecz powieścią, a ta prawdy trzymać się ściśle nie musi.

Wydarzenia historyczne w „Potopie”:
a) przyczyna wojny polsko- szwedzkiej to chęć zrobienia z Bałtyku wewnętrznego jeziora szwedzkiego i próba wyparcia samej Rzeczypospolitej -- u Sienkiewicza przyczyną wojny były tylko pretensje Jana Kazimierza do trony szwedzkiego, ale bardziej mu chyba chodziło o odszkodowanie za zrzeczenie pretensji do tronu szwedzkiego, to nie był wystarczający powód do wojny,
b) Hieronim Radziwłł został skazany na karę śmierci za zdradę kraju, jednak uciekł z kraju, bywał na dworach europejskich, podjudzał inne państwa przeciw Polsce, nie on jednak wprowadził Szwedów do Polski -- mowa o tym, że to Radziwiłł wprowadził Szwedów do Polski,
c) Polska przedstawiona jako kraj dobrobytu, zalany słońcem, usiany zbożami, łąkami, Szwedzi byli zaskoczeni tak piękną Polską – nieprawda, Polska jest wyidealizowana, obraz idealny,
d) Jasna Góra – była o nią bitwa, ale nie było to miejsce strategiczne -- bitwa o nią była bardzo zacięta, miejsce strategiczne,
e) ruch partyzancki istniał do początku, po bitwie jedynie się wzmógł --  u Sienkiewicza było przełomowe wydarzenie w wojnie, ruch partyzancki zaczął istnieć dopiero po bitwie,
f) Częstochowa – klasztor, był silna fortecą, otaczały go wysokie mury obsypane ziemią, w rogach znajdywały się 4 wieże obronne, dodatkowo otaczał je wysoki mur, klasztor zbudowany był na skalistym podłożu co utrudniało podkopy i wysadzanie murów -- u Sienkiewicza Częstochowa była słabo ufortyfikowana, słaby punkt obronny, zwycięstwo przypisuje siłom nadprzyrodzonym i męstwu walczącym,
g) oddziały szwedzkie pod dowództwem gen. Millera posiadały 160 000 żołnierzy, z czego przy oblężeniu korzystano z chorągwi polskiej jazdy (800 żołnierzy), jedynie około 300 żołnierzy to była piechota, którą można było użyć do bezpośredniego szturmu klasztora, po stronie polskiej oddziały piechoty łanowej liczyły 150 osób, zakonnicy – 40 osób, około 20 szlachciców ze służbą -- Sienkiewicz ukazuje potężną armię szwedzką, siły bardzo nierówne,
h) Szwedzi posiadali 14 lekkich dział, a Kordecki miał 2 razy tyle w tym około 12 ciężkich -- U Sienkiewicza Szwedzi byli bardzo dobrze uzbrojeni,
i) Kordecki oddał Jasną Górę pod opiekę Szwedom w 1655, w chwili oblężenia klasztoru nie było już tam obrazu Matki Boskiej i prawdopodobnie razem z obrazem wywieziono skarby z Częstochowy -- u Sienkiewicza obraz w czasie oblężenia znajduje się w klasztorze, a Kordecki jest zupełnie innym człowiekiem,
j) po bitwie wzmogła się jedynie partyzantka -- w Sienkiewicza przeszła fala patriotyzmu.
Sienkiewicz wykorzystał fakty historyczne, aby pokrzepić serca Polaków. W okresie zaborów wyszedł naprzeciw zapotrzebowaniu i stworzył mit o wielkiej Polsce szlacheckiej, która sprostała historii. Naród trzeba podnieść na duchu, czymś podbudować.