ORZEKANIE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH.doc

12

Ks. Janusz Borucki
ORZEKANIE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH
w świetle konkordatu między Kościołem katolickim a Rzecząpospolitą Polską z 1993 roku

 Zawarcie małżeństwa jest jedną z najważniejszych decyzji w życiu każdego człowieka. Samo małżeństwo pojmowane jest w Kościele katolickim jako trwała, nierozerwalna wspólnota dwojga ludzi, którzy się kochają i darzą szacunkiem oraz zaufaniem. Powodzenie danego małżeństwa warunkuje wiele czynników, np. dojrzałość osobowa małżonków, zrozumienie, troska o siebie wzajemnie, a także o potomstwo. Każdy związek małżeński powinien być pielęgnowany i ochraniany przez małżonków przed przeszkodami codziennego życia. Dlatego dzisiejsze małżeństwo wymaga od małżonków nie tylko odpowiedzialności, ale i dużej wiedzy na temat życia małżeńskiego, a także dobrego przygotowania do ról, które mają być pełnione przez całe małżeńskie życie. W atmosferze zauroczenia wiele osób nie widzi wad swojego partnera. Trzeba wiedzieć, czego się oczekuje od małżeństwa, co w dzisiejszych czasach nie jest łatwe. Dlatego też Kościół katolicki wykazuje wielką troskę o małżeństwo.

1. Orzekanie w sprawach małżeńskich w prawie cywilnym

Prawo małżeńskie zostało w PRL wydane już w 1945 roku. Unifikacja pozostałych uregulowań rodzinno-prawnych, a także opiekuńczych (prawo małżeńskie, majątkowe, opiekuńcze, rodzinne) nastąpiła w 1946 roku. Uregulowanie tych dziedzin nastąpiło w czterech dekretach.
Charakter małżeństwa został rozstrzygnięty jednoznacznie na korzyść państwa, tzn. małżeństwo otrzymało świecki charakter. Podstawowymi zasadami prawa rodzinnego stały się:

-          świeckość małżeństwa;

-          egalitaryzm małżonków (dwa równoprawne podmioty);

-          trwałość związku małżeńskiego;

-          dobro dziecka.

W lipcu 1948 roku Komisja Współpracy Prawniczej Polsko-Czechosłowackiej podjęła pracę nad prawem rodzinnym obu państw. Komisja ta w 1949 roku przygotowała projekt polskiego kodeksu rodzinnego, który został przyjęty przez sejm i uchwalony, z małymi poprawkami, 27 czerwca 1950 roku. Pomimo wielu braków kodeks ten był dużym krokiem w kierunku ukształtowania się zdrowych stosunków w prawie rodzinnym (zniósł m.in. różnicę w sytuacji prawnej dzieci pochodzących z małżeństwa i pozamałżeńskich). Rozwinięto w nim również zasady równości praw i obowiązków obu małżonków. Przysposobienie kodeks ten uznał za stosunek powstający z mocy orzeczenia sądu, wydanego na żądanie przysposabiającego. Kodeks, nawiązując do prawa radzieckiego, zezwolił na przysposobienie osoby małoletniej i tylko dla jej dobra. Podstawą ustawowego ustroju majątkowego została zasada wspólności dorobku.
Kodeks ten nie spełnił jednak oczekiwań społeczeństwa. Wykazywał nadmiar luk w przepisach, wskutek czego nie mógł należycie spełnić swojej roli. W 1956 roku powołano Komisję Kodyfikacyjną mającą za zadanie kodyfikację kilku gałęzi prawa. Stworzyło to dogodne warunki do dalszego przeobrażania ustawodawstwa rodzinnego. W pierwszej fazie prac Komisji Kodyfikacyjnej przepisy prawa rodzinnego włączono do kodeksu cywilnego4 .
Dopiero kodeks rodzinny i opiekuńczy, który wszedł w życie 1 stycznia 1965 roku, w pełni zrealizował założenia przyjęte na początku prac nad nim, sprowadzające się do zasady: adiuvare, supplere, corrigere. Opracowanie ustawy poprzedziła burzliwa dyskusja ogólnokrajowa, w której ścierały się poglądy od skrajnie liberalizujących do nadmiernie rygorystycznych.
Mimo różnic poglądów, w trosce o zwiększenie trwałości małżeństwa, zdecydowano w nowym kodeksie podwyższyć do 21 lat wiek uprawniający mężczyznę do zawarcia małżeństwa, wprowadzono zakaz zawierania małżeństw przez osoby całkowicie ubezwłasnowolnione, ustanowiono okres jednego miesiąca oczekiwania od dnia złożenia w Urzędzie Stanu Cywilnego pisemnego zapewnienia o niewiedzy o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa między stronami. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozwiązywały problem praw i obowiązków małżeńskich. Rozbudowano w kodeksie przepisy normujące relacje majątkowe małżonków, ustosunkowano się do wprowadzenia przysposobienia pełnego jako postaci podstawowej obok przysposobienia niepełnego (adoptio minus plena), będącego postacią wyjątkową. Przepisy kodeksu z 1964 roku dawały możliwość wyrażenia przez rodziców zgody na przysposobienie ich dzieci w przyszłości bez wskazania osoby (przysposobienie anonimowe). Z końcem 1973 roku Prezydium Sejmu powzięło uchwałę w sprawie dokonania oceny działalności rodziny, a tym samym funkcjonowania przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W wyniku przeprowadzonych prac stwierdzono potrzebę ingerencji ustawodawcy w zakresie niektórych uregulowań prawnych. Znalazło to swój wyraz w ustawie z 19 grudnia 1975 roku (Dz. U. nr 45, poz. 234), która nowelizowała kodeks rodzinny i opiekuńczy i weszła w życie 1 marca 1976 roku. Cechą charakterystyczną dla tej ustawy jest szczegółowość zawartych w niej regulacji prawnych. Ustawa ta nie została ograniczona tylko do regulacji bądź zmiany niektórych przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, lecz wprowadziła zmiany w sześciu innych ustawach związanych z prawem rodzinnym, a mianowicie w kodeksie postępowania cywilnego, prawie o aktach stanu cywilnego, kodeksie karnym wykonawczym, ustawie dotyczącej rozwoju oświaty i wychowania, karnej ustawie skarbowej, kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia.
Zmiany wprowadzone przez ustawę z 19 grudnia 1975 roku miały na celu polepszenie warunków funkcjonowania rodziny oraz troskę o należyte wychowanie. Prawo polskie przyjęło zasadę, w myśl której uzyskanie rozwodu jest możliwe tylko w razie wystąpienia trwałego rozkładu pożycia (przesłanka dopuszczalności rozwodu)7 . Bez ustalenia tej przesłanki rozwód nie może być orzeczony, dlatego w każdej sprawie rozwodowej sąd musi ustalić, czy taki rozkład pożycia nastąpił. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normujące orzekanie rozwodu nie przewidują tzw. bezwzględnych przyczyn rozwodowych, mogących być podstawą jego orzeczenia. Następnie sąd jest zobowiązany do rozstrzygnięcia, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek winny rozkładu pożycia, chyba że jego współmałżonek wyraża na to zgodę. Pojęcie rozkładu pożycia jest interpretowane różnie. Najtrafniejszym poglądem jest ten, który mówi, że rozkład pożycia jest zupełny, gdy wszelkie więzi łączące małżonków (duchowe, fizyczne i gospodarcze) uległy zerwaniu.
Istotną rolę w sprawach rozwodowych odgrywa wzgląd na dobro wspólnych małoletnich dzieci. Dlatego też kodeks rodzinny i opiekuńczy ograniczył możliwość rozwodu dodatkowymi przesłankami:

-          jeśli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków;

-          jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, a drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, przy czym jego odmowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego;

-          jeżeli orzeczenie rozwodu naruszałoby zasady współżycia społecznego z innych jeszcze powodów niż kolizja z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków.

Zakaz orzeczenia rozwodu ze względu na dobro małoletnich wspólnych dzieci małżonków podyktowany został względami ochrony młodego pokolenia i troską i jego wychowanie14 .
Następną przeszkodą w orzekaniu rozwodu jest żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, ale również jeżeli w grę wchodzi interes i dobro współmałżonka lub innych osób (np. dobro dziecka jednego z małżonków). W szczególności może się okazać sprzeczne z zasadami współżycia społecznego orzeczenie rozwodu w sytuacji, w której jeden z małżonków jest nieuleczalnie chory i potrzebuje opieki. Wtedy rozwód byłby dla niego krzywdzący. Co do nie uwzględnia żądania rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, to ustawa przewiduje dwa wyjątki:

-          zgoda drugiego małżonka na rozwód;

-          nie wyrażenie wprawdzie przez drugiego małżonka zgody na rozwód, lecz odmowa zgody w danych okolicznościach jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

W orzeczeniu rozwodowym bardzo ważną rzeczą jest ustalenie winy małżonków za rozkład pożycia małżeńskiego. Kwestia winy ma istotne znaczenie dla istnienia i zakresu obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami16 . Łącznie z orzeczeniem rozwodu sąd ma obowiązek rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków i orzec, w jakiej wysokości każdy z małżonków zobowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dzieci. Wyrok orzekający prawomocny rozwód ma charakter kształtujący. W jego następstwie ustaje stosunek prawny małżeństwa (małżonkowie stają się osobami stanu wolnego) i automatycznie przestaje istnieć małżeńska wspólnota majątkowa (ustawowa lub umowna)18 . Orzeczenie rozwodu jest podstawą do zmiany nazwisk byłych małżonków (art. 59 k. r. i op.), wreszcie rozwiedziony małżonek może (w okolicznościach przewidzianych w art. 60 k. r. i op.) żądać alimentów od byłego współmałżonka19 .
W czasie trwania procesu o rozwód nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokajanie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód. Po prawomocnym orzeczeniu wyroku zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa. Orzeczenia, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu (dotyczy to jednak okresu, za który w sprawie rozwodowej nie orzeczono zawieszenia roszczeń). W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu. W kręgu uregulowań prawnych kodeksu rodzinnego i opiekuńczego pozostaje również tzw. wspólnota małżeńska, inaczej nazywana małżeńskim ustrojem majątkowym21 , regulująca stosunki między małżonkami oraz ich odpowiedzialność wobec wierzycieli. Jednakże sama nazwa jest nieścisła, ponieważ sugeruje ona, jakoby dział kodeksu Małżeńskie stosunki majątkowe regulował całość małżeńskich stosunków i relacji majątkowych. Małżeński ustrój majątkowy może być ustawowy tzn. taki, który reguluje wszystkie relacje majątkowe między małżonkami poprzez ustawę. Ustrojowi temu podlegają małżonkowie, którzy nie zawarli małżeńskiej umowy majątkowej (tzw. intercyzy) lub na mocy orzeczenia sądu nie zostali poddani rozdzielności majątkowej. Ustawowym małżeńskim ustrojem majątkowym jest wspólnota dorobku, co oznacza, że dobra uzyskane w czasie trwania małżeństwa przez któregokolwiek z małżonków stanowią ich wspólną własność (np. dochody uzyskane z majątku wspólnego lub majątku odrębnego każdego z małżonków). Wspólność ustawowa jest to stan prawny związany tylko z małżeństwem. Istota tej wspólności wyraża się tym, że:

-          z mocy samego prawa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa;

-          obejmuje dorobek małżonków. Wspólność ustawowa trwa do ustania lub unieważnienia małżeństwa, chyba że podczas trwania związku:

-          nastąpiło orzeczenie sadu o zawarciu przez małżonków małżeńskiej umowy majątkowej;

-          z ważnych powodów sąd, przychylając się do żądania jednego z małżonków, orzekł zniesienie wspólności;

-          nastąpiło ustanie wspólności z mocy prawa, np. wskutek całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków.

Dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego lub oboje małżonków. Należą do nich:

-          pobory za pracę lub za inne usługi któregokolwiek z małżonków;

-          dochody z majątku wspólnego lub z odrębnego majątku każdego z małżonków.

Jeżeli chodzi o władzę rodzicielską, to składają się na nią trzy atrybuty:

-          piecza nad osobą dziecka;

-          przedstawicielstwo;

-          zarząd majątkiem dziecka.

Każdy z wymienionych atrybutów przysługuje obojgu rodzicom i każde z nich może korzystać z tego prawa samodzielnie. Władza rodzicielska ojca i matki zaczyna się z chwilą przyjścia na świat dziecka i trwa aż do uzyskania przez dziecko pełnoletniości. W razie sądowego ustalania ojcostwa władza rodzicielska przysługuje ojcu dopiero z chwilą orzeczenia ojcostwa24 . Matce władza rodzicielska przysługuje od chwili urodzenia dziecka. Rodzicom przysługują także prawa i obowiązki nie objęte władzą rodzicielską (np. prawo osobistej styczności z dzieckiem). Prawo to przysługuje także rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej, chyba że sąd opiekuńczy zakaże takiej styczności lub ją ograniczy. Przesłanką, która warunkuje posiadanie przez rodzica władzy rodzicielskiej, jest pełna zdolność do czynności prawnych26 . Władza rodzicielska nie powstaje w wyniku niemożliwości jej sprawowania przez rodziców lub w przypadku, kiedy są oni nieznani. Władza rodzicielska może również ustać (dotyczy to jednego lub obojga rodziców), przed uzyskaniem przez dziecko pełnoletniości, w razie:

-          śmierci lub uznania rodzica za zmarłego;

-          utraty pełnej zdolności czynności prawnych;

-          pozbawienia lub zawieszenie władzy rodzicielskiej;

-          sądowego orzeczenia o utracie praw rodzicielskich i opiekuńczych.

Sąd opiekuńczy może powierzyć wykonywanie władzy opiekuńczej jednemu z rodziców (ograniczając ją drugiemu rodzicowi) w wypadku, gdy rodzice są w związku małżeńskim, lecz żyją w rozłączeniu27 , a także po orzeczeniu przez sąd rozwodu. Obowiązek i prawo do opiekowania się dzieckiem dotyczy ciągłej troski o zapewnienie dziecku odpowiednich warunków egzystencji (wyżywienia, ubrania, właściwej atmosfery współżycia itp.), zabezpieczenia dziecku opieki i zapewnienia prawidłowego rozwoju. W kwestiach wychowania dzieci kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi: Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój...