200011_zabojcze_jeziora.pdf

Zabjcze jeziora

Dwa kameruÄskie jeziora groý w kaýdej chwili erupcj ogromnych iloæci

dwutlenku w«gla. Tysice ludzi i zwierzt s w niebezpieczeÄstwie.

Jak zapobiec tragedii?

Marguerite Holloway, dziennikarka Scientific American

obudzi¸ si« pewnego sobotnie-

go ranka i stwierdzi¸, ýe straci¸

w¸adz« i czucie w prawej r«ce. Pami«ta¸,

ýe nie czu¸ si« dobrze i zamiast doglda

m¸odszych uczniw, co niekiedy robi¸,

wszed¸ do budynku szkolnego z zamia-

rem po¸oýenia si«. Teraz wsta¸, z ramie-

niem zwisajcym bezw¸adnie wzd¸uý

cia¸a, i szturchn¸ koleg«, ktry rwnieý

zdrzemn¸ si« tutaj. Ten zerwa¸ si«,

po czym bez ýadnego powodu wyda¸

okrzyk przeraýenia i zacz¸ ucieka. Ab-

dulahi ruszy¸ do domu we wsi Subum

w p¸nocno-zachodnim Kamerunie i

porazi¸a go panujca wok¸ cisza. Drogi

i podwrza domostw by¸y us¸ane zw¸o-

kami. Ludzie leýeli bez ruchu na zie-

mi, jakby upadli nagle w czasie prze-

chadzki lub rozmowy. Martwe by¸y

takýe psy i byd¸o oraz spad¸e z drzew

ptaki i owady.

Abdulahi dotar¸ do domu ojca i stwier-

dzi¸, ýe wszyscy z jego rodziny nie ýyj:

bracia, siostry, ojciec i jego dwie ýony.

Przez moment zaæwita¸a mu nadzieja:

jedno z dzieci, ktrego dotkn¸, zacz«¸o

p¸aka. Chcia¸ je podnieæ, ale nie mg¸

z powodu bezw¸adnej r«ki, wi«c si«gn¸

po kawa¸ek p¸tna, by unieæ w nim

dziecko jak w chuæcie. Ale kiedy znowu

go dotkn¸, juý nie ýy¸o.

ãTo okropne zosta bez rodziny Ð m-

wi. Ð Cokolwiek byæ robi¸, czujesz, ýe

coæ jest nie tak.Ó Abdulahi opowiada mi

swoj histori«, kiedy siedzimy na po¸u-

dniowym brzegu jeziora Nyos, z ktre-

go wieczorem w czwartek 21 sierpnia

1986 roku wydosta¸a si« æmierciono-

æna chmura gazu i zabi¸a 11 cz¸on-

kw jego rodziny oraz co najmniej

1700 innych osb. Teraz w kaý-

dej chwili tragedia moýe si« po-

wtrzy. Abdulahi jest tutaj

po raz pierwszy od kata-

strofy, kiedy to zapad¸ w

trwajc dwa dni æpicz-

k« i dzi«ki temu jakimæ

cudem przeýy¸. Obecnie ma 29 lat. ãNie

ýebym to ja zdecydowa¸ si« na powrt

Ð mwi z typowym dla siebie spokojem.

Ð Los tak chcia¸.Ó

Rzeczywiæcie, potrzeba by¸o niezwy-

k¸ego zbiegu okolicznoæci, by zetkn

Abdulahiego z mi«dzynarodowym ze-

spo¸em naukowcw przyby¸ych do Ka-

merunu w celu zbadania zabjczego je-

ziora i Ð jeýeli b«dzie to w ich mocy Ð

unieszkodliwienia go. Wczeæniej tego

popo¸udnia Abdulahi w beýowym pro-

chowcu, czarnych spodniach i koszuli

w czarno-bia¸ krat« zszed¸ z gr, z mia-

steczka Eseh, nad jezioro. Jego wytwor-

ny ubir zwraca¸ uwag« na tle zgroma-

dzonych bez¸adnie na brzegu urz-

dzeÄ pomiarowych, materia¸w do bu-

dowy tratw, nadmuchiwanych ¸odzi,

namiotw oraz pojemnikw termoizo-

lacyjnych, poærd ktrych wa¸«sa¸y si«

sparszywia¸e psy i majce wkrtce tra-

fi do garnka kurczaki oraz krztali si«

gorczkowo niedomyci naukowcy Ð

a takýe jedna rozczochrana dziennikar-

ka Ð w asyæcie kilkudziesi«ciu miejsco-

wych ciekawskich. DzieÄ lub dwa wcze-

æniej kierowca majcy do¸czy do eki-

py nad jeziorem Nyos spyta¸ o drog«

w Bamendzie Ð w ten sposb Abdulahi

zosta¸ zaangaýowany jako przewodnik.

Zaledwie przed tygodniem, ogldajc

w telewizji reportaý z przybycia ekipy

do Jaunde, stolicy kraju, zastanawia¸ si«,

AFRYKA

KAMERUN

Nyos

Subum

Cha

Wum

Bafumen

Jezioro Nyos

Eseh

Fundong

Bamenda

DWUTLENEK W¢GLA zalegajcy w g¸«binach jeziora Nyos (poni-

ýej) wydosta¸ si« na powierzchni« w sierpniu 1986 roku, powodujc

æmier oko¸o 1700 osb i licznych stad byd¸a.

Jezioro Monoun

Bafoussam

KAMERUN

Zatoka

Gwinejska

Jaunde

M ohammed Musa Abdulahi

WYPRAWY

å WIAT N AUKI Listopad 2000 73

jak mg¸by si« w¸czy w to przedsi«-

wzi«cie. Teraz Abdulahi obozuje na

brzegu jeziora Nyos jako jeden z cz¸on-

kw zespo¸u.

Przyjazd do Jaunde w padzierniku

1999 roku otworzy¸ nowy rozdzia¸ w ýy-

ciu uczestnikw wyprawy. Od roku

1986 naukowcy badajcy jezioro Nyos

starali si« usun z jego wd æmiercio-

noæny gaz gromadzcy si« przy dnie,

zanim dojdzie do kolejnej erupcji z tysi-

cami nowych ofiar. Z technicznego

punktu widzenia odgazowanie jeziora

jest proste, a w porwnaniu z innymi

operacjami zapobiegania kl«skom ýy-

wio¸owym Ð ¸atwe i tanie. A jednak re-

alizacja tego stosunkowo ma¸o skom-

plikowanego zadania okaza¸a si« za-

dziwiajco trudna. Cho sprawa jest na-

glca, a sytuacja stwarza jedyn szans«

oddalenia widma katastrofy, niewiele

zrobiono w celu ochrony okolicznych

mieszkaÄcw. Przyczyni¸y si« do tego

wzgl«dy polityczne, brak wsparcia fi-

nansowego (pewne organizacje nasta-

wiaj si« bardziej na likwidacj« skutkw

kl«sk niý na zapobieganie im) oraz trud-

noæci w porozumieniu. Obecnie Ð cho

niektre problemy stale powracaj Ð

moýna odnieæ wraýenie, ýe coæ wresz-

cie zaczyna si« dzia.

Nyos to malownicze jezioro, otoczone

z jednej strony polami uprawnymi,

a z drugiej strzelistymi niczym æciany ka-

tedry formacjami skalnymi i zielonymi

wzgrzami. Tego popo¸udnia, kiedy

przyby¸ Abdulahi, powierzchnia zbior-

nika by¸a szara i g¸adka jak szklana tafla,

cho jego g¸«biny nie s tak spokojne. Je-

zioro powsta¸o w kraterze utworzonym

wskutek wybuchu wulkanu oko¸o 500 lat

temu, a jego dno zala¸a magma. Kiedy

ostyg¸a i zakrzep¸a, zag¸«bienie wype¸ni-

¸a woda g¸«boka na 210 m. Wiele takich

jezior moýna znale na obszarach wul-

kanicznych ca¸ego æwiata, ale prawdo-

podobnie tylko dwa sta¸y si« miejscem

erupcji, ktre spowodowa¸y ofiary w lu-

dziach. Drugie z nich, jezioro Monoun le-

ýy zaledwie 95 km std, w kierunku po-

¸udniowo-wschodnim.

Dwutlenek w«gla (CO 2 ), b«dcy pro-

duktem g¸«binowych procesw wulka-

nicznych, przedostaje si« wyýej, aý trafi

na wody gruntowe pod dnem jeziora,

w ktrych si« rozpuszcza i wp¸ywa z ni-

mi do jeziora Nyos. Nios one rwnieý

sk¸adniki mineralne rozpuszczone przez

powsta¸y w wyniku po¸czenia CO 2

z wod kwas w«glowy. Rozpuszczony

w wodzie dwutlenek w«gla gromadzi

si« w warstwach przydennych. W wi«k-

szoæci kraterowych jezior co jakiæ czas

mieszaj si« one z warstwami po-

wierzchniowymi, dzi«ki czemu gaz do-

staje si« stopniowo do atmosfery, nie

1. Pola kukurydzy nad jeziorem Nyos

2. Mohammed Musa Abdulahi

3. Most mi«dzy Bafumen i Eseh

4. Pomnik ofiar jeziora Nyos

na cmentarzu w Bafumen

5. George W. Kling

6. Obozowisko na po¸udniowym

brzegu jeziora

czynic szkd. Natomiast w jeziorach

Nyos i Monoun taka cyrkulacja wd nie

zachodzi. Granica mi«dzy mocno zmi-

neralizowan warstw g¸«binow a czy-

stymi wodami powierzchniowymi, zwa-

na chemoklin, pozostaje nie naruszona

Ð i to w¸aænie jest rd¸em zagroýenia.

(Podobne warunki panuj w jeziorze Ki-

wu na granicy Ruandy i Zairu, jednak

nie odnotowano tam nigdy erupcji.)

W jeziorach tych gaz nasyca wody

g¸«binowe do chwili, gdy wskutek na

przyk¸ad silnego wiatru, gwa¸townej

burzy, och¸odzenia powodujcego opa-

danie warstw powierzchniowych,

osuni«cia gruntu lub trz«sienia zie-

mi Ð nikt tego nie wie na pewno Ð

cz«æ wd g¸«binowych przemiesz-

cza si« w gr«. Niýsze ciænienie hy-

drostatyczne panujce na mniejszej

g¸«bokoæci nie moýe utrzyma w sta-

nie rozpuszczonym dwutlenku w«-

gla, ktry zaczyna si« wydobywa

z roztworu w postaci p«cherzykw

unoszcych si« ku powierzchni i ci-

gnie za sob coraz wi«ksze iloæci wo-

dy z dna jeziora. Przypuszcza si«, ýe

ruch wody i gazu nabiera rozp«du:

z kilku p«cherzykw rodzi si« ca¸y

ich strumieÄ, aý w koÄcu przesycona

gazem woda strzela wielk fontan-

n niczym szampan z odkorkowanej

butelki Ð w przypadku jeziora Nyos

74 å WIAT N AUKI Listopad 2000

s¸up wody mia¸ wysokoæ 80 m Ð i do

powietrza dostaje si« ogromna iloæ

dwutlenku w«gla.

O po¸ow« ci«ýszy od powietrza æcie-

le si« przy ziemi, powodujc æmier

zwierzt i ludzi. Podczas erupcji na je-

ziorze Monoun 15 sierpnia 1984 roku

zgin«¸o 37 osb. Jezioro Nyos jest

wi«ksze i g¸«bsze, dlatego skutki eks-

plozji by¸y jeszcze tragiczniejsze.

Chmura gazu sp¸yn«¸a ze wzgrz,

z pr«dkoæci szacowan na 72 km/h,

wype¸niajc doliny i wsie w odleg¸oæci

do 20 km. Wed¸ug GeorgeÕa W. Klin-

ga Ð biologa z University of Michigan

prowadzcego szczeg¸owe badania

obu jezior, a obecnie kierujcego ekip,

do ktrej do¸czy¸ Abdulahi Ð ostatnia

ofiara erupcji, dziewczynka, nast«p-

nego ranka po wybuchu zesz¸a na dno

wwozu, gdzie nadal utrzymywa¸o

si« duýe st«ýenie dwutlenku w«gla.

Abdulahi sdzi, ýe on i przyjaciel ura-

towali si«, bowiem spali w pokoju,

i æciany, mimo otwartych drzwi,

ochroni¸y ich w jakimæ stopniu przed

dzia¸aniem gazu. Abdulahi spa¸ pra-

wie dwa dni, a poniewaý przez ca¸y

czas leýa¸ na prawej r«ce, na kilka mie-

si«cy straci¸ w niej w¸adz«. Uwaýa, ýe gaz

wp¸yn¸ na stan umys¸u jego przyjaciela

Ð obserwacja ta jest zgodna z doniesienia-

mi o zaburzeniach psychicznych u osb,

ktre przeýy¸y katastrof«.

Powszechnie wiadomo, ýe jezioro

Nyos odtworzy¸o swj æmiercionoæny

potencja¸, podobnie jezioro Monoun.

Wed¸ug ostatnich obliczeÄ przeprowa-

dzonych przez Klinga i chemika Willia-

ma C. Evansa z US Geological Survey,

wody jeziora Nyos zawieraj dwa razy

wi«cej dwutlenku w«gla niý uwolni¸o

si« go do atmosfery podczas ostatniej

erupcji (0.4 km 3 obecnie, w stosunku do

0.17 km 3 w 1986 roku). Kolejny wybuch

mg¸by spowodowa przerwanie kru-

chej grobli na p¸nocnym kraÄcu jezio-

ra oraz fal« powodziow, ktra praw-

dopodobnie dotar¸aby aý do Nigerii Ð

pozbawiajc ýycia lub dachu nad g¸o-

w nawet 10 tys. osb.

Cho mieszkaÄcy terenw otaczaj-

cych jezioro zostali po katastrofie ewa-

kuowani, a oko¸o 3.5 tys. uchodcw

przesiedlono w bezpieczne miejsca, w je-

go pobliýe znw powrcili ludzie sku-

szeni bogactwami okolicy. Od po¸udnia

przylegaj do niego pola kukurydzy. Na

pobliskich wzgrzach pasie si« byd¸o pod

czujnym okiem pasterzy z plemienia Fu-

lanw. A na pocztku lat dziewi«dziesi-

tych pewien naukowiec z Europy wpuæci¸

do bezrybnego jeziora tilapie w ramach

przeprowadzonego bez zezwolenia

i w sposb niekontrolowany eksperymen-

tu. Ryby b¸yskawicznie si« rozmnoýy¸y,

zmieniajc zapewne w jakiæ sposb eko-

system i stajc si« dodatkowym bodcem

przycigajcym ludzi nad jezioro. Dys-

ponujc skromnymi ærodkami do ýycia

i moýliwoæciami zarobkowania, ubodzy

mieszkaÄcy tego regionu nie maj inne-

go wyboru, jak tylko trzyma si« blisko

pozornie spokojnego jeziora Nyos.

Dobrze si« sk¸ada, ýe tak trudno do-

trze w to pi«kne miejsce, gdyý powstrzy-

muje to nap¸yw ludzi z zewntrz. Z dru-

giej jednak strony niedost«pnoæ jeziora

utrudnia jego badanie i odgazowanie. Pi«

dni po przybyciu do Jaunde ruszamy

w kierunku jeziora Nyos czterema pojaz-

dami. Cz«æ zespo¸u: Evans, Kling z asy-

stentk, Karen J. Riseng, Minoru Kusaka-

be z Uniwersytetu Okayama wraz z czte-

rema kolegami z innych placwek w Japo-

nii, Gregory Tanyileke z KameruÄskiego

Instytutu BadaÄ Geologicznych i Grni-

czych (IRGM) oraz ja, zajmujemy miej-

sca w dwch wynaj«tych wraz z kierow-

cami samochodach terenowych Nissan

Patrol. Pozostali, w tym koledzy Tanyile-

keÕa z IRGM Ð Hubert Mvogo, Jacob Nwa-

lal, Paul Nia i Justin Nlozoa Ð jad dwie-

ma ci«ýarwkami wy¸adowanymi sprz«-

tem. Dojeýdýamy wygodnie aý do Ba-

mendy. Po drodze mijamy ci«ýarwki

wywoýce pnie ostatnich starych drzew

z kameruÄskich lasw, suszce si« na po-

boczu czerwone, pachnce jak ocet owo-

ce kakaowcw oraz bulwy manioku. No-

cujemy w hotelu, uzupe¸niamy zapasy Ð

jest wærd nich 36 rolek rýowego papie-

ru toaletowego dla 14 osb Ð i ruszamy

dalej, by w miejscowoæci Fundong dotrze

do koÄca utwardzonej drogi. (Pniej

skoÄczy si« nam woda pitna, ale nie za-

braknie papieru toaletowego.)

Z Fundong wiedzie na p¸noc jedyna,

bardzo kiepska droga izolujca skutecz-

nie okolice jeziora Nyos od reszty æwiata.

å WIAT N AUKI Listopad 2000 75

Przypomina bowiem cig g¸«bokich, b¸ot-

nistych dziur po¸czonych wyboist drý-

k, nad ktr w pogodny dzieÄ unosz

si« tumany py¸u. Przez 13 km samocho-

dy buksuj, podskakuj, rzucaj, grz«zn

w b¸ocie, aý w jednym z nissanw p«ka

drýek stabilizujcy. Jest pne popo¸u-

dnie i wida juý, ýe mimo oczekiwaÄ

Klinga nie dotrzemy dalej niý do wioski

Bafumen. Cz¸onkowie zespo¸u japoÄskie-

go przezornie znajduj sobie kwater«,

a pozostali rozbijaj namioty na cmenta-

rzu, obok pomnika ofiar katastrofy znad

jeziora Nyos. Dzieli nas od niego juý tyl-

ko oko¸o 17 km, ale wydaje si« rwnie

odleg¸e jak Jaunde. Na dodatek dociera-

j do nas pog¸oski, ýe most na drodze do

Eseh jest zerwany.

Rano ruszamy w drog« pe¸ni nadziei.

P«kni«ty drýek zosta¸ zespawany, a

ch¸d wieczoru z¸agodzi¸o serwowane

w Bafumen grzane piwo. Naprawiwszy

pierwsz tego dnia przedziurawion

opon«, docieramy do mostu. Nie jest ze-

rwany Ð lewy pas ruchu pozosta¸ w¸aæci-

wie nienaruszony. Tylko prawa strona

run«¸a do rzeki. Ca¸a ekipa wysiada

z samochodw i s¸ycha wiele wypo-

wiadanych p¸g¸osem wysoce specjali-

stycznych i technicznych uwag na te-

mat masy, stabilnoæci, pr«dkoæci oraz

rozmieszczenia ¸adunku. Tymczasem

Mvogo wskakuje na dowodzon przez

siebie ci«ýarwk« ze sprz«tem Ð nazy-

wamy j Babci Ð i pe¸nym gazem prze-

jeýdýa na drug stron«. Pod koniec dnia

docieramy do Eseh. Przeczekujemy wie-

logodzinn ulew« i zak¸adamy obz nad

jeziorem. Przez ostatnie 6 km prowadzi

do niego æliska po deszczu æcieýka.

Wszyscy mieszkaÄcy osiedla przenosz

tamt«dy na g¸owach ca¸y nasz bagaý. S

to na przyk¸ad niepor«czne i ci«ýkie

walizki, w ktre niektrzy cz¸onkowie

wyprawy nieopatrznie spakowali swe

rzeczy, wyobraýajc sobie, ýe zajad sa-

mochodami nad sam wod«.

W samym ærodku obozowiska umiesz-

czamy b¸«kitn skrzynk« z butlami tle-

nu, ktrego wystarczy naszej dziesitce

zaledwie na 10 min. (Niektrzy z nas pr-

buj pocztkowo rozbi namioty na

wzgrzu, na wypadek, gdyby jezioro po-

nownie eksplodowa¸o. Okazuje si« to jed-

nak zbyt trudne, wi«c mimo dr«czcego

niepokoju instalujemy si« na dole, w

g¸wnym obozie.)

Pierwsze zadanie na nast«pny ranek

to budowa tratwy. Po erupcji w 1986 ro-

ku Kling i jego wsp¸pracownicy umie-

æcili stacj« meteorologiczn na tratwie

zakotwiczonej na ærodku jeziora, aby re-

jestrowa temperatur«, si¸« i kierunek

wiatru, nas¸onecznienie oraz opady. Sta-

cja ta Ð naraýona przez d¸ugi czas na

wp¸ywy atmosferyczne Ð juý nie funk-

cjonuje. Potrzebna jest wi«c nowa.

Oprcz tego ekipa musi zainstalowa

termistory, podwieszone pod tratw na

dziewi«ciu rýnych g¸«bokoæciach, by

æledzi zmiany temperatury, odzwier-

ciedlajce ruchy wd jeziora i zachodz-

ce w nich zmiany chemiczne. Naleýy teý

rozmieæci czujniki mierzce ciænienie

dwutlenku w«gla. Kiedy wszystkie te

urzdzenia znajd si« na miejscu, b«-

dzie moýna bezpiecznie zaj si« odpro-

wadzeniem gazu z jeziora. Naleýy teý

obserwowa, czy operacja nie powodu-

je niekorzystnych zmian warunkw w

jego wodach. Najpierw wi«c trzeba zbu-

dowa mocn i wytrzyma¸ tratw«, by

mog¸a utrzyma now stacj« meteoro-

logiczn, wszystkie czujniki i jeýeli b«-

dzie to moýliwe, wyposaýon w odpo-

wiednio duý platform«, z ktrej

naukowcy b«d pobiera prbki wody

z jeziora w celu pomiaru st«ýenia dwu-

tlenku w«gla. Ekipa z Japonii, pod kie-

runkiem inýyniera Yutaki Yoshidy z

firmy Yoshida Consulting Engineer

Office z Iwate w Japonii, bierze na siebie

jej budow«.

Kiedy Abdulahi zjawia si« w obozie

dwa dni pniej, tratwa jest juý gotowa,

a stacja meteorologiczna zmontowana

i na niej umieszczona. Znajduje wi«c so-

bie miejsce w jednym z namiotw i po-

ýycza robocze ubranie. Nast«pnego dnia

pomaga w pracy Evansowi i Riseng. Na-

leýy rozwin link«, przymocowa do

niej taæm czujniki termistorowe i biegn-

ce do nich przewody oraz oznaczy odle-

g¸oæci pomi«dzy nimi. Na polecenie Ri-

seng jej pomocnicy udaj si« wi«c na

drug stron« pola kukurydzy, rozwijajc

d¸ugie przewody, ktre maj si«gn nie-

1. Dzieci z Eseh

2. Wodowanie tratwy

3. Stacja meteorologiczna na tratwie

4. Grobla na p¸nocnym brzegu jeziora Nyos

5. Hubert Mvogo pomaga rozwija

przewody termistorw

mal do samego dna jeziora. 17 osb usta-

wia si« w regularnych odst«pach mi«dzy

rz«dami jaskrawozielonych roælin, pod-

trzymujc przewody na ramionach Ð

ostatnia z nich, stojca na skraju pola

200 m dalej, niemal znika z pola widze-

nia. Abdulahi pomaga Riseng zwin lin-

k«, po czym decyduje si« wyp¸yn ¸d-

k na jezioro w towarzystwie Evansa i

TanyilekeÕa, by sprawdzi zakotwiczenie

nowej tratwy. Oælepiajce s¸oÄce praýy

niemi¸osiernie. Niektrzy z nas, p¸przy-

tomni, odpoczywaj gdzieæ w obozie.

76 å WIAT N AUKI Listopad 2000

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: