2891524Słownik terminów filozoficznych.pdf

Krótki słownik ważniejszych terminów filozoficznych

ABSTRAKCJA – w sensie filozoficznym uchwycenie w myśli istotnych cech przedmiotu i

rozpatrywanie ich w oderwaniu od pozostałych (nieistotnych) cech danego przedmiotu,

zjawiska itp.

AGNOSTYCYZM – (gr. agnostos – nieznany) w filozofii oznacza całkowite lub częściowe

negowanie możliwości poznania obiektywnego świata. Na ogół wiąże się z subiektywnym

idealizmem (Hume, Kant, pozytywiści); agnostyk – wyznawca agnostycyzmu.

AKSJOLOGIA – nauka o wartościach ogólnych. Teoria wartości lub wartościowania. Problematyka a.

obejmuje charakter wartości, rodzaje wartości, kryteria i ontologiczny status wartości.

Rozważania w zakresie a. dotyczą m.in. takich dyscyplin jak: etyka, estetyka, prakseologia,

ekonomia polityczna, prawo.

ALIENACJA – (łac. alienatio), polski odpowiednik „wyobcowanie”. W filozofii oznacza proces, w

którym pewne wytwory działalności społecznej człowieka odrywają się od niego tak dalece, że

nabierają niejako życia samodzielnego, wymykają się spod jego kontroli i człowiek zaczyna

wtedy uważać je za siły obce, panujące nad nim; a. nazywa się także sam przedmiot

wyalienowany. Główne formy a.: ekonomiczna (pracy, produktu pracy), polityczna (państwa),

religijna, ideologiczna.

ANIHILACJA – termin określający proces przeobrażenia się cząstki i antycząstki w kwant

promieniowania. Teorie antymaterialistyczne wykorzystują ten proces dla uargumentowania

tezy o całkowitym unicestwieniu materii. Na gruncie filozofii marksistowskiej a. rozumie się

jako zmianę jednego stanu materii w drugi: korpuskularnej w materię polową.

ANTROPOLOGIA – (gr. anthropos – człowiek i logos – nauka) nauka wyjaśniająca wszechstronnie

biologiczną stronę natury człowieka, tj. jego stanowiska w świecie istot żywych, pochodzenie

oraz dawne i współczesne typy morfologiczne i fizjologiczne. A. filozoficzna: ta część filozofii,

która zajmuje się ogólną refleksją o człowieku.

ANTYNOMIA – (gr. antinomos, od anti – przeciw i nomos – prawo). 1. Sprzeczność między dwoma

twierdzeniami, które się wydają równie uzasadnione. 2. Logiczna sprzeczność między dwoma

twierdzeniami, które wynikają z danego układu aksjomatów.

APOSTERIORYZM – stanowisko przeciwstawne aprioryzmowi w teorii poznania głoszące, że tylko

doświadczenie jest źródłem i metodą poznania prawdziwego.

APRIORYZM – stanowisko w teorii poznania. A. skrajny uznawał poznanie a priori („bez

doświadczenia”, „przed doświadczeniem”) za jedynie wartościowe poznawczo i głosił tezę że

tylko rozum może doprowadzić do poznania prawdziwego. A. umiarkowany głosił, że istnieje

pełnowartościowa poznawczo wiedza aprioryczna, w skład której wchodzą nie tylko sądy

analityczne ale i syntetyczne a priori.

ATRYBUTY MATERII – istotne, nieodłączne cechy rzeczy lub zjawiska, bez których ciało bądź

zjawisko nie może być tym czym jest. Wyróżnia się 3 zasadnicze a. m.: 1) rozciągłość w

przestrzeni i trwanie w czasie, 2) zdeterminowanie (podleganie prawom), 3) ruch.

BAZA EKONOMICZNA – jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społeczno-

ekonomicznych; oznacza historycznie określony całokształt stosunków produkcji tworzących

ekonomiczną strukturę społeczeństwa (ustrój ekonomiczny).

BYT – kategoria filozoficzna oznaczająca to, co istnieje. W filozofii materialistycznej „byt” tożsamy

jest z pojęciem „materia”. Rozróżnia się b. przyrodniczy i społeczny.

BYT SPOŁECZNY – całokształt materialnej działalności społecznej ludzi w danej epoce historycznej,

warunki materialnego życia społecznego, przede wszystkim zaś sposób produkcji.

CYWILIZACJA – określony poziom rozwoju społecznego i materialnego w danym okresie

historycznym.

DEIZM – doktryna uznająca, że Bóg istnieje jedynie jako bezosobowa praprzyczyna świata; odtąd nie

ingeruje w jego rozwój i świat pozostawiony jest działaniu praw przyrody.

DETERMINIZM – (łac. determinare – określać, wyznaczać). – D. – nauka o prawidłowym,

koniecznym powiązaniu wszystkich zdarzeń i zjawisk, o ich przyczynowym uwarunkowaniu.

Może występować w różnych formach: – mitologiczno-religijnej: tłumaczy się uwarunkowania

zjawisk przyczynami pozamaterialnymi, pochodzenie np. od bóstwa; mechanistyczny –

wysuwający koncepcję jednoznacznego zdeterminowania zjawisk i negujący obiektywny

charakter przypadku; dialektyczny – koncepcja wszechzwiązku zjawisk, niejednoznacznego

uwarunkowania ich przebiegu, względności przypadku i konieczności.

DIALEKTYKA – pojęcie podlegające wielowiekowej ewolucji. W starożytności – sztuka osiągania

prawdy w sporze, na drodze ujawniania sprzeczności w poglądach przeciwnika oraz

przezwyciężania tych sprzeczności. W filozofii marksistowskiej d. oznacza: 1) ogólną teorię

rozwoju rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i myślenia ludzkiego, tłumaczącą istotę tego

rozwoju istnieniem i ścieraniem się wewnętrznych sprzeczności; nauka o najogólniejszych

prawach rozwoju rzeczywistości, 2) opartą na tej teorii metodę poznawania i przekształcania

świata. W odróżnieniu od metafizyki marksistowska d. materialistyczna ujmuje rzeczywistość

jako dynamiczną całość, w której zjawiska i przedmioty są ze sobą wzajemnie powiązane i

uwarunkowane, znajdujące się w ciągłym ruchu i rozwoju. Rozwój przechodzenia od form

prostych, niższych do bardziej złożonych, wyższy dokonuje się wg praw d.

DIALEKTYKI PRAWA – w filozofii marksistowskiej prawa rozwoju wszelkiej rzeczywistości.

Wyróżnia się 3 podstawowe prawa: 1) prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe,

2) prawo jedności przeciwieństw, 3) prawo negacji negacji. Prawa te traktuje się jako

dyrektywy metodologiczne procesu badawczego, które mają swe odpowiedniki w obiektywnej

dialektyce rzeczywistości. Punktem wyjścia tych praw jest powszechny związek i wzajemne

oddziaływanie procesów, rzeczy.

DOGMAT – w religii niepodważalna zasada wiary obowiązująca wszystkich wiernych.

DOGMATYZM – termin posiadający różne znaczenia: a) stanowisko filozoficzne w starożytności,

przeciwstawne sceptycyzmowi głoszące, że jedynie wiedza absolutna, niezmienna jest

wartościową i że taką wiedzę można osiągnąć, b) współcześnie – charakterystyczna cecha

systemów teoretycznych przyjmujących pewne poglądy, tezy założenia bez dowodu,

odrzucające możliwość poddania ich krytyce nawet wtedy, gdy znajdą się one w sprzeczności z

doświadczeniem, z praktyką społeczną. Stanowisko nie uwzględniające faktu, że tezy mogą

zmienić swą treść w świetle nowych zdarzeń, w nowych zmienionych warunkach. Wyraża się w

rezygnacji z twórczych poszukiwań w zakresie form walki rewolucyjnej i budownictwa

społecznego.

DUALIZM – stanowisko w filozofii przyjmujące za osnowę dwa odrębne elementy: materię i ducha.

W stanowisku tym wyraża się próba kompromisu między stanowiskiem idealistycznym a

materialistycznym.

EGZYSTENCJALIZM (łac. existens – istniejący) niejednolity prąd we współczesnej filozofii (M.

Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre i in.). Podejmuje analizę indywidualnego istnienia ludzkiego

jako właściwego przedmiotu filozofii. Opisuje istnienie człowieka jako niezdeterminowane

żadną ogólną „naturą ludzką”, akcentuje więc przydatność istnienia, wolność absolutną, która

jest ciężarem dla człowieka i uniemożliwia racjonalny wybór dróg postępowania; podkreśla stan

samotności i opuszczenia, nicość otaczającą człowieka, przeżycie trwogi wobec nicości i

wolności. niemożność ustalenia racjonalnego sensu życia, a zarazem bezwzględną

odpowiedzialność człowieka za czyny i życie. Niektórzy stronnicy e. łączą go z katolickim

poglądem na świat (np. G. Marcel).

EMPIRIOKRYTYCYZM – kierunek w filozofii, wg którego podstawowym prawem poznania jest

„ekonomia myślenia” (to jest prawdziwe, co zostało sformułowane najprościej i najjaśniej).

Odrzuca takie kategorie, jak: przyczynowość, materia itp. Uważa, że świat jest zbiorem

neutralnych elementów.

EMPIRYZM – (gr. empeiros – doświadczony) w filozofii uznawanie doświadczenia za jedyne źródło

poznania. W tym sensie na gruncie e. stoi wszelki materializm, w szczególności marksizm.

Rozpatruje on doświadczenie jako bezpośredni kontakt z materialną rzeczywistością, od którego

zaczyna się wszelkie poznanie. Idealizm subiektywny również głosi e., ujmuje jednak

doświadczenie jako całokształt doznań psychicznych naszego „Ja”.

ESCHATOLOGIA – (gr. eschatos – ostatni i logos – słowo, nauka) w dogmatyce religijnej i teologii

chrześcijańskiej – nauka o „rzeczach ostatecznych”, takich jak losy pośmiertne człowieka, sąd

ostateczny, niebo i piekło.

ESTETYKA – nauka o sztuce, teoria sztuki, zajmująca się badaniem istoty sztuki, jej stosunku do

rzeczywistości, metod twórczości artystycznej, kryteriów artyzmu, rodzajów i gatunków sztuki.

ETYKA – nauka o moralności. Wyróżnia się e. opisową i e. normatywną.

ETYKA OPISOWA – zajmuje się opisem istniejących poglądów moralnych, norm, zasad,

funkcjonujących wzorców moralnych, stara się wyjaśnić ich pochodzenie i charakter (socjologia

moralności), bada motywy ludzkich działań, skłonności moralne (psychologia moralności),

ustala i wyjaśnia pojęcia etyczne, struktury systemów etycznych (metaetyka).

ETYKA NORMATYWNA – jest nie tyle nauką o moralności, ile raczej nauką moralności. Uczy jak

należy postępować, ustala zasady postępowania ludzkiego zasługujące na aprobatę społeczną,

określa wartości najwyższe i obowiązki ludzi wobec jednostki, grup społecznych, narodu i

społeczeństwa w ogóle. E. normatywna podobnie jak opisowa jest uwarunkowana społecznie,

przede wszystkim klasowo. Na gruncie marksizmu nie ma ostrych granic między tymi działami

etyki. Moralność.

ETYKA NIEZALEŻNA – zespół określonych wartości, które rzekomo zachowują swój walor dla

wszystkich ludzi, niezależnie od ich poglądów na sprawy istnienia czy nieistnienia świata

nadprzyrodzonego, niezależnie od ich światopoglądu.

ETYKA ZAWODOWA – zespół mniej tub bardziej szczegółowych zasad etycznych regulujących

stosunki między ludźmi w wykonywaniu zawodu.

EWOLUCJONIZM – pogląd, zgodnie z którym zjawiska i procesy ulegają ciągłym zmianom i

przeobrażeniom. E. biologiczny (K. Darwin), socjologiczny (H. Spencer). Zgodnie z tym

poglądem świat zmienia się w sposób jednokierunkowy i nieodwracalny.

FATALIZM – wiara w przeznaczenie, przekonanie, że wszystko w świecie jest rezultatem

działalności sił nadprzyrodzonych lub ich odwiecznego wyroku; konsekwencją fatalizmu jest

bierność, pozbawienie możliwości wpływu człowieka na rzeczywistość i własny los.

FIDEIZM – (łac. fides – wiara) każda doktryna filozoficzna, światopogląd, teoria, która otwarcie lub

w sposób zamaskowany stawia wyżej wiarę niż naukę, ogranicza zasięg naukowego poznania

na rzecz wiary i objawienia.

FILOZOFIA – (gr. fileo – umiłowanie, sofia – wiedza, mądrość). Pierwotnie termin „f.” oznaczał to

samo co termin „wiedza”, „nauka". Obejmował swym zakresem całokształt wiedzy, z której w

miarę rozwoju praktyki społecznej i procesu poznania zaczęły się wyodrębniać samodzielne

dyscypliny naukowe. Współcześnie f. obejmuje następujące działy: historię f., ontologię (teorię

bytu), gnozeologię (teorię poznania), logikę, antropologię (f. człowieka), etykę, estetykę. F. jest

uogólnieniem rozważań dotyczących istoty, struktury bytu, źródeł i prawomocności ludzkiego

poznania, zasad wartości, sensu życia.

FILOZOFIA SPEKULATYWNA – . speculatio – rozprywan, roan) –

charakterystyczna cecha filozofii idealistycznych traktujących rzeczywistość z punktu widzenia

apriorycznych zasad, rozumowych konstrukcji, bez uciekania się do doświadczenia. Głównym

źródłem poznania są tu dociekania rozumowe. W czasach nowożytnych jej reprezentantami byli

m.in. Kartezjusz, Leibniz, Hegel.

FINALIZM – zob.:TELEOLOGIA.

FORMACJA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA – jedna z podstawowych kategorii marksistowskiej

teorii rozwoju społecznego; oznacza społeczeństwo na określonym szczeblu rozwoju

historycznego, tj. o określonej strukturze ekonomicznej i układzie stosunków społecznych

(wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm), stanowi organiczną

całość bazy ekonomicznej i nadbudowy.

GNOZEOLOGIA – (gr. gnosis, dop. gnoseos – poznanie i logos – słowo, nauka) teoria poznania.

Dział filozofii badający możliwości, środki, źródła i rozwój poznania świata obiektywnego. G.

nazywa się też epistemologią.

HISTORYZM – termin używany w różnych znaczeniach. W filozofii marksistowskiej przez h.

rozumie się taki sposób badania przedmiotów, wydarzeń, zjawisk w procesie ich powstawania i

rozwoju w związku z konkretnymi warunkami historycznymi, które je zrodziły. W metodologii

humanistyki: 1) postulat badania i wyjaśniania wytworów kultury pod względem ich

historycznej genezy, 2) postulat relatywizacji prawd i wartości do poszczególnych epok

historycznych, 3) pogląd głoszący, że tak natura, jak i kultura ludzka są wytwarzane przez ludzi

w toku historii i można je zrozumieć tylko na tle rozwoju historycznego.

IDEALIZM – kierunek filozoficzny głoszący pierwotność ducha, idei w stosunku do materii.

IDEOLOGIA – termin o wielu znaczeniach. Ogólnie: system określonych poglądów, idei, pojęć, m.in.

politycznych, prawnych, moralnych, kształtujących się w świadomości ludzi jako odbicie ich

bytu społecznego. W społeczeństwach klasowych i. mają charakter, klasowy – są

uwarunkowane interesami i dążeniami poszczególnych klas i grup społecznych.. Służy

przekształceniu, utrwaleniu, bądź obaleniu określonych stosunków społecznych.

INTUICJONIZM – subiektywno-idealistyczny kierunek filozoficzny w teorii poznania, zaprzeczający

możliwości poznania świata przy pomocy zmysłów, rozumu, działalności, praktycznej. Za

jedyne źródło poznania uważa intuicję pojmowaną jako szczególną zdolność do wewnętrznego

oglądu, stan natchnienia, właściwość „podświadomości”, dzięki której człowiek może rzekomo

poznać prawdę. Główni przedstawiciele: Bergson, Schelling.

IRRACJONALIZM – (łac. irrationalis – nierozumowy) idealistyczny kierunek filozoficzny, który

odrzuca metody doświadczenia obiektywnego i dedukcji, stosowane w naukach, głosi zaś

potrzebę poznania pozarozumowego (mistycznego), nie dającego się sprawdzać ani

przekazywać innym; przeciwstawia naukowemu poznaniu – intuicję, instynkt, nieuświadomione

biologiczne popędy itp.; łączy się zazwyczaj z indeterminizmem.

KONIECZNOŚĆ – zjawisko wywołane przez przyczyny istotne, określające prawa danego procesu,

powtarzające się stale.

MARKSIZM – stworzony przez K. Marksa, F. Engelsa i rozwinięty przez W. Lenina system

poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych, stanowiący naukową

podstawę światopoglądu socjalistycznego i ideologii ruchu robotniczego. Pod względem

teoretycznym m. nawiązał do trzech głównych prądów ideowych ówczesnej myśli filozoficznej

i społecznej: klasycznej filozofii niemieckiej, klasycznej angielskiej ekonomii politycznej,

francuskiego socjalizmu utopijnego. Na tej podstawie twórcy m. zbudowali system teoretyczny

obejmujący trzy części składowe: filozofię, ekonomię potyczną i teorię socjaizmu

(komunizmu) naukowego.

MATERIA – podstawowe pojęcie filozofii materialistycznej. W filozofii marksistowskiej: „materia to

obiektywna rzeczywistość dana nam we wrażeniach zmysłowych” – W.I.Lenin.

MATERIALIZM – kierunek, który na podstawowe pytanie filozofii dotyczące stosunku myślenia do

bytu odpowiada: u podstaw świata leży materia, świat ze swej istoty jest materialny i wieczny;

świadomość, idee, pojęcia – wtórne. Przechodził różne etapy rozwoju. Materializm naiwny,

mechanistyczny, dialektyczny.

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY – dialektyczna postać filozofii materialistycznej. Stanowi

światopoglądową, teoriopoznawczą i metodologiczną podstawę marksizmu. Nowy jakościowo

etap rozwoju filozofii materialistycznej tak pod względem koncepcji zadań i funkcji

społecznych filozofii, jak i jej miejsca wśród całokształtu wiedzy naukowej o przyrodzie i

społeczeństwie. Formułując najogólniejsze prawa ruchu i rozwoju przyrody, społeczeństwa i

ludzkiego poznania, integruje W ramach jednolitego światopoglądu materialistyczno-

dialektycznego problematykę ontologiczną, teoriopoznawczą, socjologiczną i antropologiczną.

Formułuje i precyzuje podstawowe kategorie filozoficzne, jak: poznanie, przyczynowość,

sprzeczność, ruch, rozwój itd.

MATERIALIZM HISTORYCZNY – materialistyczne pojmowanie dziejów. Ogólna, marksistowska

teoria i metoda badania rozwoju społecznego. Stanowi rozciągnięcie zasad materializmu

dialektycznego na badanie procesów społeczno-historycznych.

MATERIALIZM MECHANISTYCZNY – jedna z form rozwoju filozofii materialistycznej. Usiłuje

tłumaczyć wszystkie zjawiska przyrody za pomocą praw mechaniki i sprowadzić wszystkie

jakościowo różnorodne procesy i zjawiska przyrody (chemiczne, biologiczne, psychiczne i in.)

do mechanicznych. Pogląd ten rozpatruje ruch nie jako zmianę w ogóle, lecz jako mechaniczne

przemieszczanie się ciał w przestrzeni, następujące pod wpływem bodźca zewnętrznego –

zderzenia się ciał. M. m. neguje wewnętrzne źródła ruchu przedmiotów, ich zmiany jakościowe,

skokowy charakter rozwoju, rozwój od szczebli niższych ku wyższym, od form prostych do

złożonych. Marks i Engels w oparciu o rozwój przyrodoznawstwa przezwyciężyli

mechanistyczną ograniczoność dawnego materializmu i stworzyli teorię materializmu

dialektycznego/.

MATERIALIZM NAIWNY – (żywiołowy) – jedna z form w rozwoju filozofii materialistycznej,

według której świat ma taką postać w jakiej jawi się nam w poznaniu zmysłowym. Materię

utożsamia z ogółem dostrzegalnych ciał (materia = ciało).

METAFIZYKA – (gr. meta – poza, nad i physica od physis – natura). 1) a - rozważania z zakresu

ontologii obejmujące przekonanie o samodzielnym istnieniu bytów niematerialnych oraz teorię

tych bytów; b – wszelkie rozważania na temat bytów i właściwości znajdujących się poza

możliwościami naturalnego (naukowego) poznania. 2) nienaukowa metoda ujmowania zjawisk

przyrody i społeczeństwa, polegająca na traktowaniu ich jako odosobnionych, wzajemnie od

siebie izolowanych i niezmiennych – a więc metoda przeciwstawna dialektyce.

METODOLOGIA – a) ogólna – nauka o sposobach badania, postępowania badawczego. Obejmuje

m.in. takie problemy, jak metody uzasadniania twierdzeń naukowych i metody konstrukcji

systemów naukowych itp., b) – szczegółowa – ogół zasad, metod badania stosowanych w

jakiejś nauce, uwzględniająca ich specyfikę przedmiotową i metodologiczną (np. m. historii, m.

matematyki).

MONIZM – stanowisko filozoficzne przyjmujące za osnowę świata jeden rodzaj substancji (materia –

m. materialistyczny, duch – m. idealistyczny).

MORALNOŚĆ – pojęcie wieloznaczne: a) ogół przyjętych w danej klasie społecznej czy

społeczeństwie norm, zasad, oceny ludzkiego postępowania (w tym sensie pojęcie „moralność”

pokrywa się z. pojęciem „etyka normatywna”); b) w sensie wartościującym oznacza aprobatę

jakiegoś człowieka, czynu lub zdarzenia (np. moralny, tj. dobry, porządny itp.); c) w znaczeniu

neutralnym pojęcia „moralność” używa się wtedy, kiedy nie wyraża się ani pochwały, ani

potępienia, lecz mówi się o elementach składowych m.

MORALNOŚĆ SOCJALISTYCZNA – system zasad, norma regulująca stosunki międzyludzkie w

warunkach formacji socjalistycznej. Moralność ta zawiera zarówno najcenniejsze ogólnoludzkie

normy moralne, jak i specyficzne normy i wartości społeczeństwa socjalistycznego,

poszanowanie własności społecznej, uznanie wartości i godności pracy itd. Jej teoretyczną

podstawą jest etyka marksistowska.

NACJONALIZM – przeciwieństwo internacjonalizmu – postawa społeczno-polityczna i ideologia

postulująca nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażana w bezkrytycznym stosunku do

niego, żądająca specjalnego uznania. Skrajna postać n. – szowinizm: postawa wrogości i

nietolerancji wobec innych narodów.

NADBUDOWA – jedna z głównych kategori marksistowskiej teori formaci społeczno-

ekonomicznych; obejmuje całokształt świadomości społecznej, organizacje społeczne,

instytucje prawne i polityczne (np. państwo) wyrosłe na gruncie określonej bazy ekonomicznej.

NAUKA – forma świadomości społecznej i działalności człowieka zmierzająca w sposób metodyczny

i zamierzony do obiektywnego, zasadnego i uporządkowanego poznania rzeczywistości.

Obejmuje proces badania i jego wyniki w postaci systemu wiedzy wyrażonego za pomocą praw

i teorii oraz społeczny system organizacji badań. Podstawowe fazy badania naukowego:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: