raport06.pdf

Przeszkody i szansy aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych na tle

chorób psychicznych

Psychologiczna analiza problemu

Projekt badawczy nr WUE/0041/IV/05 nt.:

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

Karta oceny wykonania zadania: Raport

Ewaluacja końcowa dokonana przez kierownika projektu lub wyznaczoną przez niego osobę / osoby spośród członków

Rady Naukowej projektu

Nazwa zadania wg harmonogramu

Opracowanie raportu z analizy literatury naukowej nt. sytuacji zawo-

dowej osób psychicznie chorych

Numer zadania wg harmonogramu

5.1.1.1.14

Termin wykonania zadania wg harmonogramu Marzec 2006 roku

Nazwisko wykonawcy zadania

Prof. dr hab. Ewa Trzebińska

Imię i nazwisko ewaluatora

Kierownik projektu prof. dr hab. Anna Brzezińska

Decyzja:

pozytywna

negatywna 2

Honorarium:

Warszawa, dnia ......................

............................................................................

prof. dr hab. Anna Brzezińska

Kierownik projektu

1) Honorarium za wykonanie zadania zostanie wypłacone po pozytywnej ewaluacji gotowego raportu.

2) Ocena „negatywna” oznacza konieczność dokonania poprawek wskazanych przez osobę dokonującą ewaluacji i po-

nowne przedstawienie raportu do oceny.

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

1. Wprowadzenie - niepełnosprawność na tle chorób psychicznych

Zgodnie z oﬁcjalnie przyjmowaną ogólną deﬁnicją niepełnosprawności (zob.“Raport z analizy dokumentów dotyczących

statusu prawnego ON na rynku pracy”, s. 8) oraz z uwzględnieniem specyﬁki zaburzeń psychicznych niepełnosprawność

spowodowana chorobami psychicznymi rozumiana będzie w niniejszym opracowaniu jako istotne, występujące na

tle zaburzeń psychicznych ograniczenie zdolności adekwatnego pełnienia ról społecznych, przede wszystkim w zakresie

rozumienia oraz przestrzegania wymagań i oczekiwań związanych z rolami. Stan taki ma miejsce w niektórych rodzajach

zaburzeń psychicznych, a mianowicie w takich w których:

- mechanizmy umysłowe i objawy wiążą się z poważnym ograniczeniem kompetencji psychoﬁzycznych, intelektual-

nych, emocjonalnych i społecznych,

- przebieg jest intensywny, to znaczy objawy występują przewlekle lub nawracają, a także -mają szeroki zakres konse-

kwencji w różnych sferach funkcjonowania.

Niepełnosprawność wiąże się więc z następującymi zaburzeniami psychicznymi (por. Czabała, Dudek, Krasucki, Pietrzy-

kowska i Brodniak, 2001):

- schizofrenie, depresja, psychoza maniakalno-depresyjna,

- uzależnienia od substancji (oraz zaburzenia od uzależnień pochodne),

- niektóre nerwice o bardzo nasilonym przebiegu (zwłaszcza lękowe i natręctw),

- upośledzenie umysłowe,

- inne, w których niepełnosprawność może wystąpić, ale nie jest to regułą (np. zaburzenia osobowości).

W przypadkach, w których poważne ograniczenia kompetencji nie obejmują całości funkcjonowania osoby, to znaczy wy-

stępują jedynie okresowo, w czasie nawrotu choroby, albo przejawiają się w stosunkowo wąskim zakresie wymagań czy

ról, mamy do czynienia z niepełnosprawnością umiarkowaną . Gdy zaś ograniczenie kompetencji jest pełne, to znaczy

występowanie niektórych objawów poważnie ograniczających kompetencje jest stałe, remisje są bardzo płytkie, a obja-

wy mają niekorzystny wpływ na szeroki zakres funkcjonowania, mamy do czynienia z niepełnosprawnością znaczną .

Trzeba przy tym podkreślić, że przy analizie i ocenie realnego znaczenia niepełnosprawności na tle chorób psychicznych

dla jakości życia rozróżnienie to należy traktować z dużą ostrożnością. Wynika to ze ogromnej różnorodności wskaźników

kompetencji, o których w nim mowa, z braku formalnych rozstrzygnięć co do kryteriów oceny tych kompetencji, oraz z

naturalnej dynamiczności przebiegu chorób psychicznych.

Dodatkowego wyjaśnienia wymaga użycie w kontekście niepełnosprawności terminu “choroba psychiczna” 1 . Określenie

to nie jest już wprawdzie oﬁcjalnie stosowane w psychopatologii, ale wciąż zwyczajowo jest podstawą wyróżniania głę-

bokich zaburzeń psychicznych, które w poważnym stopniu i uporczywie (ale niekoniecznie nieodwracalnie) ograniczają

kompetencje życiowe (Czabała i wsp. 2001). W rozumieniu węższym, ale powszechnie stosowanym, jest synonimem psy-

choz i nie obejmuje upośledzenia umysłowego (por. Bilikiewicz, 2004), choć również należy ono zaburzeń psychicznych

(zob. ICD-10, 1998) i ogranicza kompetencje życiowe. Jednak na upośledzenie umysłowe “nie choruje się”, tzn. ani się

na nie zapada, ani się z niego nie zdrowieje. Oznacza ono bowiem trwale obniżony pułap intelektualnych możliwości

rozwojowych i w tym sensie traktowane jest jako stała charakterystyka osoby, a nie - jak ma to miejsce w przypadku po-

zostałych zaburzeń psychicznych (w tym chorób psychicznych) - jako stan aktualny. Ta właśnie nieodwracalność deﬁcytu

w upośledzeniu umysłowym oraz jego wybiórczy charakter (ograniczenie do funkcji intelektualnych) jest powodem, dla

którego problematyka (trudności i szansy) zatrudnienia tych dwóch kategorii osób cierpiących na zaburzenia psychicznie

jest całkowicie odmienna. Choć więc konsekwencje upośledzenia umysłowego dla zatrudnienia także są przedmiotem

troski społecznej i badań naukowych, jednak niepełnosprawność na tle chorób psychicznych oraz upośledzenia umysło-

wego traktowane są jako odrębne m.in. w orzecznictwie, leczeniu i rehabilitacji zawodowej (zob. np. Czabała i wsp. 2001).

Niepełnosprawność na tle upośledzenia umysłowego nie została więc włączona do niniejszego opracowania.

Omówione zostaną następujące zagadnienia:

- sytuacja osób chorych psychicznie na rynku pracy,

- ograniczenia i zasoby mające związek z zatrudnieniem chorych na schizofrenię w zakresie ich motywacji, funkcjono-

wania psychicznego i społecznego

- społeczne postawy wobec schizofrenii i zatrudnienia chorych na schizofrenię,

- doświadczenia w aktywizacji zawodowej osób ze schizofrenią,

- propozycje kierunków działania i badań na rzecz aktywizacji zawodowej osób ze schizofrenią.

2. Sytuacja chorych psychicznie na rynku pracy

Zaburzenia psychiczne to jedna z najpoważniejszych przesłanek orzekania o niezdolności do pracy. Jak podają Wilmow-

ska-Pieruszczyńska i Frindt-Zajączkowska (2003) w roku 1999 zaburzenia psychiczne były podstawą ok. 14% orzeczeń

(więcej niż w roku 1990 o ok. 5%). Od 1990 roku zajmują one stale trzecie miejsce wśród przyczyn orzekania niezdolności

do pracy. Bardzo duża część - wg Czabały i wsp. (2001) ok. 84% - osób mających rozpoznanie choroby psychicznej pozo-

staje niezatrudniona. Ludzie z rozpoznaniem zaburzeń psychicznych są w pierwszej kolejności zwalniani i najmniej chęt-

nie zatrudniani (Wojtowicz-Pomierna, 2005). Aktywność zawodowa tej grupy osób należy do najniższych wśród grup

osób niepełnosprawnych wyodrębnionych ze względu na rodzaj schorzenia lub dysfunkcji. Brak pracy to najczęstszy i

najbardziej odporny na terapię problem adaptacyjny u przewlekle chorych na schizofrenię. Czabała i wsp. (2001) podkre-

ślają, że problem występowania u chorych psychicznie znacznych trudności znalezienia się i utrzymania na rynku pracy

jest powszechnie niedoceniany. Prawdopodobnie jego rzeczywisty rozmiar jest niedoszacowany, ponieważ dostępne

statystyki uwzględniają jedynie liczbę chorych psychicznie pozostających bez pracy, pomijają natomiast udział zaburzeń

psychicznych w takich problemach jak nieobecności w pracy, obniżenie wydajności pracy, płynność kadr, wypadkowość

w pracy itp.

Można wskazać kilka powodów, dla których sytuacja osób z zaburzeniami psychicznymi jest na rynku pracy bardziej

niekorzystna niż innych grup osób niepełnosprawnych. Podstawowym problemem jest to, że w przypadku chorych

262

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

psychicznie przesłanką niezdolności do pracy są ograniczenia psychiczne i społeczne związane bezpośrednio z

możliwościami wywiązywania się z zadań pracowniczych. Ma to dwojakie znaczenie. Po pierwsze, pociąga to za sobą

rzeczywistą poważną utratę kompetencji potrzebnych do aktualnego wykonywania pracy. Po drugie, w licznych przy-

padkach choroba psychiczna niekorzystnie wpływa na przygotowanie zawodowe. Oba te problemy dotyczą najbardziej

charakterystycznej choroby psychicznej – schizofrenii. Osoby cierpiące na to zaburzenie nie tylko mają trudności (zwykle

w rożnych etapach przebiegu choroby z różnym nasileniem) z efektywnym radzeniem sobie z obowiązkami i zadaniami

związanymi z pracą, ale równocześnie u znacznej ich części stwierdza się niski poziom wykształcenia formalnego oraz ni-

skie, zazwyczaj nieadekwatne do potrzeb rynku pracy, kwaliﬁkacje zawodowe (Wojtowicz-Pomierna, 2005). Schizofrenia

jest zaburzeniem o wczesnym początku; więcej niż połowa zachorowań ma miejsce przed 30 rokiem życia, czyli przed

zdobyciem pełnych kwaliﬁkacji i doświadczenia zawodowego. Znaczna część chorych na schizofrenię to więc osoby,

które albo jeszcze wcale nie znalazły się na rynku pracy, albo nie osiągnęły znaczącej pozycji w zawodzie, co oznacza, że

nie posiadają “kapitału” zawodowego, który “amortyzowałby” skutki ograniczeń kompetencji związanych utratą zdrowia

psychicznego.

Występują także inne czynniki, które dodatkowo utrudniają osobom cierpiącym na choroby psychiczne znalezienie czy

utrzymanie zatrudnienia. Wilmowska-Pieruszczyńska i Frindt-Zajączkowska (2003) zwracają uwagę, że w psychiatrii roz-

powszechniony jest wzorzec terapii/rehabilitacji mało aktywnej z punktu widzenia zachowania/zdobycia zatrudnienia.

Równocześnie brak jest specyﬁcznego dla chorych psychicznie programu rehabilitacji leczniczej/zawodowej w ramach

Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, choć programy takie prowadzone są dla innych grup osób niepełnosprawnych. Ist-

nieją też podstawy, aby twierdzić, że medyczna terapia psychiatryczna w pewnym stopniu ogranicza kompetencje po-

trzebne do zatrudnienia, przede wszystkim ze względu na skutki uboczne leków oraz trwałe związanie pacjenta z insty-

tucjami leczniczymi i opiekuńczymi. W świetle empirycznych studiów porównujących różne formy aktywizacji do pod-

jęcia pracy (np. Drake, McHugo, Becker, Anthonyi Clark, 1996) wydaje się, że terapia poza medyczna także nie pomaga

wystarczająco skutecznie w zatrudnieniu, ponieważ opieka w ramach psychiatrii środowiskowej oraz terapia zajęciową

dostarczają raczej alternatywy dla zatrudnienia na wolnym rynku pracy ( competitive employment) niż przesłanek do wej-

ścia/powrotu na ten rynek. Otoczenie rodzinne nie oczekuje od osób cierpiących na choroby psychiczne znalezienia za-

trudnienia (Chądzyńska, Kasperek, Meder, Spiridnow, 2002). Równocześnie orzekanie o niezdolności do pracy z powodu

zaburzeń psychicznych wydaje się nadużywane (Wilmowska-Pieruszczyńska i Frindt-Zajączkowska, 2003). Po pierwsze,

mamy do czynienia ze słabą diagnostyką w tym zakresie, to znaczy brakuje jasnych, ścisłych, powszechnie uznawanych

standardów niezdolności do pracy na tle zaburzeń psychicznych, w konsekwencji czego wątpliwości diagnostyczne roz-

strzygane są „na korzyść” starających się o orzeczenie. Po drugie, jedną z istotnych przesłanek orzekania niezdolności do

pracy na tle zaburzeń psychicznych są tzw. względy humanitarne. Orzekający umożliwiają uzyskiwanie renty kierując

się uzasadnionym przekonaniem, że szansy znalezienia przez osobę chorą psychicznie zatrudnienia na otwartym rynku

pracy są znikome.

Jeżeli przyjąć relacyjną deﬁnicję niepełnosprawności jako rozbieżności między możliwościami jednostki a wymagania-

mi zadania (czyli w ramach tych rozważań – pracy zawodowej), to wydaje się, że w przypadku niepełnosprawności na

tle zaburzeń ruchu, narządów zmysłów czy przewlekłych chorób somatycznych znaczna część tej rozbieżności dotyczy

kompetencji, które po pierwsze mają drugorzędne znaczenie ze względu na (zwłaszcza wysoko kwaliﬁkowaną) pracę za-

wodową, a po drugie – które mogą być w znacznym stopniu przywrócone lub zastąpione lub nawet unieważnione przez

określone, coraz łatwiej dostępne środki materialne i techniczne należące do osoby niepełnosprawnej lub ﬁzycznego śro-

dowiska jej pracy. W przypadku natomiast zaburzeń psychicznych rozbieżność wynika z utraty kompetencji pierwszopla-

nowych dla (zwłaszcza wysoko kwaliﬁkowanej) pracy, których zastąpienie lub unieważnienie nie jest możliwe. Oznacza

to, że o ile w przypadku innych form niepełnosprawności istotnym czynnikiem aktywizacji zawodowej jest odpowiednie

wyposażenie osoby niepełnosprawnej i ﬁzycznego środowiska pracy oraz przystosowanie się jej samej i społecznego

otoczenia do korzystania z tego wyposażenia, o tyle w przypadku niepełnosprawności na tle chorób psychicznych za-

sadniczym warunkiem aktywizacji jest poszukiwanie zasobów psychicznych i społecznych tkwiących zarówno w samej

niepełnosprawnej osobie jak i w jej partnerach w miejscu pracy, które umożliwiłyby aktywność zawodową pomimo po-

ważnej utraty kompetencji do wykonywania związanych z nią zadań.

Możliwości podjęcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych na tle chorób psychicznych zależą przede wszyst-

kim od czynników należących do sfery zjawisk psychicznych i relacji interpersonalnych. Analiza trudności i szans związa-

nych z zatrudnieniem w przypadku tego rodzaju niepełnosprawności powinna więc być prowadzona przede wszystkim

w kategoriach odnoszących się psychicznego i społecznego funkcjonowania tych osób oraz ich otoczenia (członków

rodziny, pracodawców i współpracowników).

3. Charakterystyka ograniczeń i zasobów w funkcjonowaniu osób chorych psychicznie ze względu na

Różne rodzaje zaburzeń psychicznych są odmienne (w niektórych przypadkach mamy nawet do czynienia wręcz ze swo-

istą odwrotnością bio-psychicznych mechanizmów i objawów psychopatologicznych) pod względem rodzaju deﬁcytu

kompetencji psychicznych i społecznych, jakie są z nimi związane, a także – reakcji, jakie są wyzwalane w środowisku spo-

łecznym jako odpowiedź na specyﬁczne problemy i trudności chorujących na nie osób. Z tego powodu niepełnospraw-

ność związana z każdym z zaburzeń psychicznych przyjmuje odmienne postaci i wymaga odmiennych form pomocy.

Ze względu więc na różnorodność zaburzeń, jakie mieszczą się w obszarze psychopatologii objętym terminem “choroby

psychiczne”, jak i z powodu – co podkreślają Czabała i wsp. (2001) – niejasności pojęć odnoszących się do problematyki

zdrowia psychicznego, kategoria osób uznawanych za niepełnosprawne na tle zaburzeń psychicznych odznacza się wy-

raźną heterogenicznością w zakresie kompetencji psychicznych i społecznych. Z tego powodu prowadzenie analizy funk-

cjonowania i społecznej sytuacji tych osób “w ogóle” jest bezzasadne i konieczne staje się w tym miejscu ograniczenie

rozważań do takiej kategorii zaburzeń psychicznym, która z jednej strony jest szczególnie charakterystyczna dla pojęcia

choroby psychicznej (czyli należy do psychoz, por. Bilikiewicz, 2004), a z drugiej – jest szczególnie mocno dotknięta pro-

263

aktywność zawodową

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

blemami z zatrudnieniem w związku z charakterystycznymi dla niej ograniczeniami funkcjonowania. Wydaje się, że wa-

runki te spełnia przede wszystkim schizofrenia psychicznym (Czabała i wsp., 2001; Meder, 2002; Drake, McHugo, Becker,

Anthony i Clark, 1996). Analiza badań i literatury na temat zależności między aktywnością zawodową a zdrowiem prowa-

dzi bowiem do wniosku, że o ile w innych zaburzeniach trudności związane z zatrudnieniem stanowią raczej przesłankę

ich wystąpienia (zob. np. dane dotyczące zależności między bezrobociem a depresją czy zdarzeniami traumatycznymi w

pracy a wstępowaniem PTSD, Czabała i wsp., 2001) lub są konsekwencją doraźną występowania objawów psychopato-

logicznych (np. w uzależnieniach od substancji psychoaktywnych), o tyle w przypadku schizofrenii zasadniczym proble-

mem związanym z zatrudnieniem jest trwała i głęboka zawodowa bierność mająca wielorakie uwarunkowania zarówno

w samym przebiegu zaburzenia, jak i w towarzyszących mu deﬁcytach w funkcjonowaniu psychicznym i niekorzystnej

pozycji społecznej cierpiących na nie osób. Dalsze rozważania będą więc skoncentrowane na charakterystyce funk-

cjonowania psychicznego oraz sytuacji społecznej osób cierpiących na schizofrenię. Trzeba przy tym podkreślić, że

termin ten stosuje się nie tylko do jednego zaburzenia, ani nawet kilku klinicznie odrębnych jego form, ale do licznej gru-

py zaburzeń psychicznych pokrewnych objawowo i co do sposobu przebiegu wobec psychoz schizofrenicznych. Mówiąc

o schizofrenii mamy więc na uwadze nie pojedyncze zaburzenie psychiczne, ale rozległy obszar psychopatologii,

który określa się jako tzw. spektrum schizofrenii (zob. Wciórka, 2002).

Wybór aspektów funkcjonowania psychicznego i społecznego chorych na schizofrenię, jakie będą przedmiotem anali-

zy, także wymaga komentarza. Jak pokazuje przedstawione przez Czabałę i współpracowników (2001) podsumowanie

badań prowadzonych w Polsce w latach 90. XX wieku, które dotyczyły związków między zatrudnieniem a zdrowiem

psychicznym, mamy do czynienia ze zdecydowaną przewagą zainteresowania tym, jak czynniki wiążące się z pracą (np.

specyﬁczne dla sytuacji pracy zdarzenia stresujące czy zagrożenie bezrobociem) wpływają na zdrowie psychiczne, niż – z

próbami szukania odpowiedzi na pytanie, jak problemy ze zdrowiem psychicznym odbijają się na możliwości zatrudnie-

nia. Przedmiotem zainteresowania odnośnie tego ostatniego problemu były co najwyżej takie zjawiska, jak np. często-

tliwość nieobecności w pracy, które jednak mają niewielkie znaczenie dla zrozumienia psychologicznych i społecznych

problemów osób cierpiących na zaburzenia psychiczne. Dlatego w dalszej analizie będziemy często odwoływać się do

wyników badań nie związanych bezpośrednio z problemem zatrudnienia osób cierpiących na schizofrenię, ale rzuca-

jących światło na pewne aspekty funkcjonowania wybrane z punktu widzenia ich związku z wyzwaniami, jakie stawia

przed człowiekiem praca zawodowa, tj. do takich danych, które choć nie dotyczą bezpośrednio aktywności zawodowej

chorych, pozwolą lepiej rozumieć specyﬁkę ich motywacji do pracy, kompetencji związanych z aktywnością zawodową

oraz zjawiska, jakie mogą zachodzić pomiędzy nimi i innymi ludźmi w toku pracy.

3.1. Motywacja do zatrudnienia

Nie mamy danych bezpośrednio określających, w jakim stopniu chorzy na schizofrenię są umotywowani do podjęcia

pracy. Możemy jednak próbować oszacować zainteresowanie zatrudnieniem u tej kategorii osób na podstawie znajo-

mości charakterystycznej dla nich hierarchii potrzeb. Gruszczyński (2000b) badał pacjentów leczonych ambulatoryjnie z

powodu rozpoznania schizofrenii paranoidalnej. Do pomiaru struktury potrzeb wykorzystano Test Przymiotników (pol-

ską wersję ACL Gougha i Heilbruna) oraz Wskaźnik Upodobań (polską wersję STAI Sterna). Wyniki wskazują, że potrze-

by tych osób istotnie różnią się w porównaniu z osobami zdrowymi: osoby ze schizofrenią uzyskały istotnie niższe niż

osoby zdrowe wskaźniki w zakresie zmiennych związanych z siłą dążeń hedonistycznych, aktywności, ekspansji i samo-

dzielności, natomiast przewyższały osoby zdrowe pod względem bierności. Można więc mówić o występującym u osób

cierpiących na schizofrenię ogólnie „niskim napędzie życiowym”, z którego wypływa prawdopodobnie niska motywacja

do osiągnięć i sukcesu także w zakresie zatrudnienia. Potwierdzają to dane dotyczące hierarchii wartości (Gruszczyński,

2000a), które pokazują, że u osób ze schizofrenią wyższą niż u zdrowych pozycję mają wartości allocentryczne, społeczne,

interpersonalne i moralne, a niższą – wartości egocentryczne, osobiste, kompetencyjne i indywidualne. Najmniej cenio-

ne przez chorych jest poczucie dokonania czegoś istotnego, przyjemności i życie pełne wrażeń. Niska pozycja poczucia

dokonania czegoś u osób chorych na schizofrenię może być związana z wykazaną również niską samooceną i poczuciem

niższości, co powoduje słabą motywację do osiągnięć i wniesienia trwałego wkładu. Wśród ludzkich cech osoby chore

na schizofrenię najwyżej cenią takie jak: uczciwy, kochający, odpowiedzialny i uprzejmy (pierwsze 4 miejsca), natomiast

cechy powiązane z aktywnością zawodową: obdarzony wyobraźnią, o szerokich horyzontach, intelektualista, uzdolniony

zajęły najniższe miejsca w hierarchii. Osoby ze schizofrenią nisko cenią cechy związane z ekspansywnością, jak twórczość

i otwartość umysłu, wesołość, umiejętność i efektywność.

Inne badania pokazują, że wartości zawodowe i instytucjonalne formy życia społecznego mają dla osób ze schizofre-

nią relatywnie małe znaczenie (Kozub i Kwiatkowska, 2002). Także charakterystyczny i specyﬁczny dla tej kategorii osób

sposób oceny jakości własnego życia nie stanowi dobrej przesłanki poszukiwania zatrudnienia. Wyniki badań wskazują

bowiem, że osoby cierpiące na schizofrenię mają skłonność do zawyżania oceny jakości własnego życia, równocześnie

– co po części może tłumaczyć wyższe niż u innych zadowolenie z życia - ujawniają niski poziom potrzeb życiowych

(standardów oceny jakości życia) oraz oderwanie oceny jakości życia od poziomu własnego funkcjonowania (Jarema,

Meder, Morawiec, 1996). Charakterystyczny jest też brak bezpośredniego powiązania zadowolenia z życia z zatrudnie-

niem (Chądzyńska i in., 2002). Równocześnie jednak w badaniach stwierdza się powiązanie zadowolenia z życia z pewny-

mi czynnikami, które pośrednio związane są z zatrudnieniem, takimi jak niezależność, posiadanie własnego mieszkania,

chęć dysponowania własnymi pieniędzmi, możliwość kontaktowania się z innymi ludźmi (Sawicka, 1998). Według Fishera

(2003) - psychiatry i współtwórcy National Empowerment Center działającego na rzecz wychodzenia ze schizofrenii – ob-

serwowany często u osób cierpiących na schizofrenię brak potrzeb i zamierzeń wynika z tego, że nie są one zachęcane

do wytyczania sobie celów i same się tego obawiają. Tymczasem, jak twierdzi Fisher, problem niskiej i słabo określonej

motywacji może być poważnym powodem trudności w aktywizacji chorych na schizofrenię, ponieważ jak wynika z jego

doświadczenia, jednym z najskuteczniejszych powodów podjęcia osobistej walki ze schizofrenią jest posiadanie jasnego,

konkretnego marzenia. Pomaganie chorym na schizofrenię w odnajdywaniu i określaniu osobistego celu może być więc

skutecznym sposobem zwiększania ich szansy na społeczną i zawodową reintegrację.

264

Projekt EFS nr WUE/0041/IV/05

Psychospołeczne uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych

Zgromadzone informacje dotyczące potrzeb i wartości w ogóle oraz ustosunkowań wobec dóbr i korzyści, jakie może

przynieść zatrudnienie u osób chorujących na schizofrenię sugerują, że problem ich aktywizacji zawodowej wymaga

w pierwszym rzędzie zastosowania zachęt do podjęcia pracy, co być może wyróżnia tę kategorię spośród ogółu osób

niepełnosprawnych. Co do skuteczności takich zachęt można przypuszczać, że raczej konkretne i indywidualnie wyty-

czone korzyści (cele) będą dopingować osoby cierpiące na schizofrenię do podjęcia zatrudnienia oraz wytrwania

w pracy pomimo trudności, niż odwołanie się do ogólnych norm, etosu pracy czy bardziej wyszukanych i nie-

określonych satysfakcji (np. udział w „wyższych piętrach” konsumpcji). Warto przy tym zaznaczyć, że relatywnie

niski poziom potrzeb i niska pozycja szerokiego zakresu wartości odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do ak-

tywności zawodowej może stanowić konsekwencję oceny własnych szans na zatrudnienie jako szczególnie niskich. W

świetle danych przytoczonych w tym opracowaniu ocena ta wydaje się w pełni uzasadniona, co pozwala przypuszczać,

że jakakolwiek poprawa tych szans – związana z przyrostem własnych kompetencji lub ogólnymi zmianami na rynku

pracy – może automatycznie doprowadzić do korzystnych z punktu widzenia aktywizacji zawodowej zmian w strukturze

potrzeb i wartości.

3.2. Kompetencje psychiczne

Schizofrenia wiąże z poważnym ograniczeniem tych kompetencji psychicznych, które bezpośrednio wiążą się z możliwo-

ścią podołania zadaniowym i społecznym wymaganiom pracy, czyli - z możliwością wykonywania określonych czynności,

wywiązywania się z obowiązków i konstruktywnego odpowiadania na wyzwania wynikające z współdziałania z innymi

ludźmi przy realizowaniu zadań. Problem ten jest w znacznym stopniu niezależny od trudności z zawodowym przygo-

towaniem do pracy (które zostały omówione wcześniej), ponieważ swoisty dla schizofrenii przebieg procesów psychicz-

nych – choć oczywiście rzutuje też na zdobywanie wykształcenia i kwaliﬁkacji zawodowych – przede wszystkim w istotny

sposób wpływa na możliwości aktualnego wykorzystania posiadanej wiedzy i umiejętności.

Zgromadzono sporo danych na temat nieprawidłowego przetwarzania informacji w schizofrenii. W pierwszej kolejności

wymienia się liczne deﬁcyty w zakresie pamięci, rozumowania, inteligencji i mowy (Heinrichs, 2005; Wilk i wsp., 2005).

Systematycznie badania potwierdzają nieskuteczność selekcji bodźców w związku ograniczeniem procesów hamowania

(np. Park, Lenzenweger, Püschel i Holzman, 1996) oraz niesprawność elementarnych mechanizmów uwagowych unie-

możliwiającą koherenty przebieg przetwarzania informacji (Salzinger i Serper, 2004). Jednym z najdawniej stwierdzonych

deﬁcytów w schizofrenii jest nieprawidłowe działanie pojęć, które przejawia się w nadmiernie konkretnym lub nadmier-

nie abstrakcyjnym poziomie rozumowania niedostosowanym do wymagań rozwiązywanych problemów, co prowadzi

do nieefektywności zadaniowej oraz niekomunikatywności (zob. przegląd danych, Hunca-Bednarska, 1997).

Istnieją także dowody na dysfunkcje afektywne w schizofrenii (Aleman i David, 2006). Spośród nich na szczególną uwagę

z interesującego nas tu punktu widzenia zdolności do współdziałania z innymi przy wykonywaniu zdań zasługują deﬁ-

cyty w zakresie regulacji emocji i rozpoznawania mimicznej ekspresji emocji, a także ograniczenie własnej ekspresji oraz

nadwrażliwość na bodźce o negatywnym znaczeniu. Okazuje się, że trudności w funkcjonowaniu społecznym są lepiej

przewidywalne na podstawie tych deﬁcytów afektywnych niż na podstawie dysfunkcji poznawczych w zakresie pamięci,

uwagi czy rozumowania (Pinkham, Penn, Perkins i Lieberman, 2003). U osób z tzw. pozytywną schizotypią, czyli zaburze-

niem należącym do spektrum schizofrenii, Kerns (2005) stwierdził szereg innych jeszcze problemów w afektywnym prze-

twarzaniu informacji, które mogą przeszkadzać w społecznym funkcjonowaniu, ponieważ prowadzą do słabej regulacji

emocji, ambiwalencji oraz niskiej odporności na stres, a mianowicie - zwiększoną koncentrację na bodźcach afektywnych

przy jednoczesnej słabej klarowności emocji, emocjonalne przeciążenie, zaburzenia w afektywnym torowaniu oraz pa-

mięciową preferencję dla bodźców negatywnych.

Przytoczone wyniki badań wskazują na to, że w schizofrenii oba systemy orientacji – poznawczy i afektywny – są dys-

funkcyjne w szerokim zakresie swoich zadań, co oznacza występowanie przesłanek dla dezorientacji i błędów zarówno

w intelektualnej jak i uczuciowej interpretacji zdarzeń. Trzeba przy tym podkreślić, że zarówno poznawcze jak i afektyw-

ne deﬁcyty stwierdzane są u osób ze schizofrenią niezależnie od objawów pozytywnych (tj. przede wszystkim urojeń i

halucynacji), co pozwala sądzić, że są one charakterystyczne dla umysłowego funkcjonowania osób cierpiących na to

zaburzenie w ogóle, a nie – że występują jako doraźny komponent zaostrzenia objawowego w aktywnej fazie choroby

(Heinrichs, 2005). Stanowi to podstawę, aby stwierdzane u osób ze schizofrenią w różnych badaniach ograniczenia

kompetencji psychicznych traktować jako relatywnie trwałe charakterystyki funkcjonowania, które w stabilny

sposób ograniczają możliwości wykonywania zadań i współdziałania z innymi. Z jednej strony tłumaczy to obser-

wowane w badaniach występujące u osób ze schizofrenią poważne ograniczenia w zakresie zdolności do organizacji

życia oraz decydowania, a także szczególnie niską odporność na stres, która przejawia się dezorganizacją funkcjonowania

w obliczu stresu na poziomie psychicznym i somatycznym (Sawicka, 1998). Z drugiej strony, skłania to myślenia, że powo-

dzenie starań o aktywizację zawodową chorych na schizofrenię będzie w dużym stopniu uzależnione od znalezienia spo-

sobów zapewnienia dopasowania pomiędzy psychicznymi możliwościami tych osób a zadaniami i warunkami pracy.

3.3. Funkcjonowanie społeczne

Ze wspominanych już wcześniej badań Gruszczyńskiego (2000b) nad hierarchią potrzeb osób cierpiących na schizofrenię

wynika, że z zaburzeniem tym wiązać się mogą specyﬁczne dążenia i nastawienia społeczne. W porównaniu z osobami

zdrowymi chorzy silniej odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, porządku, wzajemnej „wymiany” pomocy i wspierania się

z innymi ludźmi, a także – potrzebę podporządkowania i poniżania się. Mniej natomiast odczuwają potrzeby agresji i do-

minacji. Także w innych badaniach stwierdzono, że osoby ze schizofrenią odczuwają silnie potrzebę uległości (Wciórka,

1997).

Badania Gruszczyńskiego (2000a) pokazują też, że osoby ze schizofrenią wykazują wysokie uspołecznienia jak chodzi

o hierarchię wartości: wyższą niż u zdrowych pozycję mają u nich wartości allocentryczne, społeczne, interpersonalne

265

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: