Problem aktów samobójczych wsrod osob w starszym wieku.pdf

Gerontologia Polska

Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2

PRACA POGLĄDOWA

tom 16, nr 2, 80–88

ISSN 1425–4956

Katarzyna Baumann

„Dłoń” Pomoc Psychologiczno-Terapeutyczna, Poznań

Problem aktów samobójczych

wśród osób w starszym wieku

The problem of suicidal acts amongst elderly people

Abstract

The fact that a human life span is becoming longer means it is necessary to take into consideration the needs,

feelings and points of view of elderly people. In this article we concentrated on the problem of suicidal acts

among elderly people, attributes that predispose people to commit a suicide and indicators of suicide in group

of elderly people in Poland. We attempted to describe pre-suicidal disorder, types of suicide and we summarize

the problem of loneliness and depression in old age and the correlation between them and suicidal acts.

Gerontol. Pol. 2008; 16, 2: 80–88

key words: old age, suicide, pre-suicidal disorder, depression, loneliness

Wstęp

Rozwój techniki i współczesnej farmakologii potrafi

przedłużyć ludzkie życie, lecz nie zapewnia jego dobrej

jakości. Średnia długość życia w Polsce osiągnęła 79 lat

dla kobiet i 70 lat dla mężczyzn. Wraz z wiekiem do-

chodzi, niestety, do kumulacji różnych chorób z całego

życia. Największym problemem jest jednak izolacja

w okresie starości — społeczna, ekonomiczna, socjalna,

jak również rodzinna. Popadanie w depresję, apatię,

pojawienie się myśli samobójczych nie są u seniorów

rzadkie, a wręcz zauważa się wzrost liczby zgonów sa-

mobójczych w tej grupie wiekowej. Wskaźnik samo-

bójstw dla osób powyżej 65. roku życia wynosi 19,0,

a dla 75-latków — 18,8, przy średnim wskaźniku dla

całej polskiej populacji wynoszącym 15,6 (2004 r.).

W ostatnich latach jest zauważalny także wzrost liczby

samobójstw wśród osób w starszym wieku popełnia-

nych pod wpływem alkoholu [1].

Przedłużenie ludzkiego życia implikuje konieczność

zwrócenia uwagi na potrzeby osób w okresie starości.

Celem niniejszego opracowania jest omówienie pro-

blemu samobójstw wśród osób starszych, a także sa-

motności i depresji w tej grupie wiekowej.

Samobójstwo (suicidium)

W piśmiennictwie można znaleźć różne definicje sa-

mobójstwa. I tak, samobójstwo to „celowe zacho-

wanie samodestrukcyjne, prowadzące do śmierci

biologicznej, które może mieć charakter gwałtow-

ny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub

charakter stopniowy (np. samobójstwo przez zagło-

dzenie się)” [2]. Wydaje się jednak, że pełną defini-

cję tego zjawiska, która obejmuje najważniejsze

czynniki, przedstawia Hołyst [3], pisząc: „Samobój-

stwo nie jest jedynie przypadkiem samounicestwie-

nia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem

wzajemnie ze sobą powiązanych myśli i czynów”.

Autor wprowadził również termin „zachowanie su-

icydalne”, który wyjaśnia jako „ciąg reakcji, jakie

wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy

w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako

antycypowany, pożądany stan rzeczy, a więc jako

cel”. Można wymienić 4 typy tego zachowania: sa-

mobójstwo wyobrażone, upragnione, usiłowane

i dokonane.

Czasami samobójstwo staje się sposobem rozwią-

zania życiowych problemów; bardzo często, na

szczęście, kończy się na zamiarach (samobójstwo

wyobrażone). Jednak u niektórych osób myśl ta za-

lega i umacnia się, aż staje się celem (samobójstwo

upragnione). To zaś doprowadza do prób odebra-

nia sobie życia (samobójstwo usiłowane). Gdy za-

Adres do korespondencji:

mgr Katarzyna Baumann

„Dłoń“ Pomoc Psychologiczno-Terapeutyczna

ul. Piątkowska 87a/38, Poznań

tel.: 503 63 18 13

e-mail: kasiabaumann@wp.pl

www.gp.viamedica.pl

Katarzyna Baumann, Problem aktów samobójczych wśród osób w starszym wieku

mach na własne życie kończy się śmiercią, wów-

czas mówi się o samobójstwie dokonanym.

Samobójstwo jest zjawiskiem budzącym wiele kon-

trowersji i emocji wśród społeczeństwa. Często jest

postrzegane jako akt woli sprzeczny z podstawo-

wym prawem biologicznym — instynktem zacho-

wania życia. Akt samobójczy jest fenomenem uwa-

runkowanym wieloczynnikowo, w którym istotną

rolę odgrywają indywidualne różnice osób porywa-

jących się na własne życie oraz szeroko rozumiane

czynniki społeczne. Innymi słowy, decyzja o samo-

bójstwie jest chęcią zmiany rzeczywistości, w której

się egzystuje [4].

Z perspektywy psychologiczno-psychiatrycznej czyn

samobójczy jest ujmowany jako zdarzenie wielowy-

miarowe, które z punktu widzenia potencjalnego

samobójcy ma być skutecznym rozwiązaniem pię-

trzących się problemów.

Shneidman [5] stwierdza: „Samobójstwo to świado-

my akt unicestwienia; najlepiej rozumieć je jako wie-

lowymiarowy stan złego samopoczucia u osoby

o niezaspokojonych potrzebach, która samobójstwo

uważa za najlepsze rozwiązanie jakiegoś ze swoich

problemów”. A zatem autor ten w swojej definicji

kładzie szczególny nacisk na motywację, która leży

u podstaw czynu suicydalnego. Na rycinie 1 przed-

stawiono model suicydalny.

Typy samobójstw usiłowanych

W piśmiennictwie [7] wymienia się na ogół 6 (przed-

stawionych poniżej) typów samobójstw usiłowanych:

— samobójstwo bilansowe — jest popełniane

przez osobę, która znajduje się w skrajnie trud-

nej sytuacji (np. w obliczu tortur, ciężkich cier-

pień związanych z chorobą somatyczną itp.);

do tego typu czynu jest predysponowana oso-

ba o cechach anankastycznych lub aleksyty-

micznych, czyli mająca trudności z werbalizacją

i ekspresją uczuć;

— samobójstwo psychotyczne — jest szczególnie czę-

ste w ciężkich zespołach depresyjnych oraz w schi-

zofrenii; jest ono wynikiem budowy schematów

poznawczych na podstawie treści urojeniowych;

— samobójstwo stymulujące — występuje w zabu-

rzeniach osobowości; przejawia się głównie w po-

staci samouszkodzeń, zwłaszcza w sytuacji bra-

ku stymulacji, czyli radykalnego zredukowania

dopływu bodźców (deprywacja sensoryczna) i in-

formacji (deficyt informacji);

— samobójstwo reaktywne — jest wynikiem reakcji

na utratę „obiektu uczuć”, czyli obiektu włączo-

nego w obręb „ja”, na przykład bliskiej osoby

(śmierć, odejście, rozwód), ale także utratę sta-

nowiska i pracy (przejście na emeryturę) oraz ma-

jątku lub zdrowia;

— samobójstwo rozładowujące — popełniane przez

osobę, której reakcją na trudne (szeroko rozu-

miane) sytuacje jest właśnie czyn samobójczy;

— samobójstwo manipulacyjne — jest wyuczone,

gdy człowiek nabył i utrwalił wzorce zachowania

się, ukierunkowane na osiągnięcie pożądanych

celów poprzez pośrednie lub bezpośrednie wy-

wieranie presji na otoczenie.

Samobójstwa stymulujące, reaktywne, rozładowują-

ce i manipulacyjne są analogiczne do zachowań agre-

sywnych, ponieważ czyn samobójczy jest uważany

za wyraz autodestrukcji.

Źródło: [6]

Cechy charakterystyczne osób popełniających

samobójstwo

Shneidman [5] sformułował listę cech charakteryzują-

cych osoby, które dopuściły się aktu samobójczego.

Cechy te pogrupował w następujących kategoriach:

— cechy sytuacyjne — bodźcem do popełnienia sa-

mobójstwa jest nieznośny ból psychiczny; nato-

miast czynnikiem stresującym — frustracja wyni-

kająca z niezaspokojonych potrzeb psychicznych;

— cechy wolicjonalne — dążeniem samobójców jest

znalezienie rozwiązania, natomiast celem — znie-

sienie świadomości;

Rycina 1. Model suicydalny

Figure 1. Model of suicidality

www.gp.viamedica.pl

Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2

Tabela 1. Czynniki ryzyka samobójczego według Ringela

Table 1. Indicators of suicidal risk according to Ringel

Pora roku: wiosna i jesień; dni tygodnia: poniedziałek i wtorek; wiek > 45 lat; płeć męska; rozwód lub owdo-

wienie; samotność; zła sytuacja materialna; utrata pracy; samobójstwo wśród osób bliskich; przewlekłe choroby

somatyczne; przewlekłe bóle; nieuleczalne choroby; zespół presuicydalny; depresja o ciężkim nasileniu,

z poczuciem winy i niską samooceną, lękiem, bezsennością oraz myślami samobójczymi; nadużywanie alkoholu;

schizofrenia, zwłaszcza z rozkazującymi omamami słuchowymi; zaburzenia osobowości

Źródło: [8]

— cechy afektywne — dominującą emocją w sa-

mobójstwach jest poczucie beznadziejności i

bezradności; natomiast wewnętrzną postawą

jest ambiwalencja;

— cechy poznawcze — wszechobecnym stanem

poznawczym jest zawężenie; na przykład zawę-

żone wzorce myślenia uniemożliwiają wyjście

poza schemat poznawczy;

— cechy relacyjne — aktem interpersonalnym jest

zakomunikowanie intencji, czyli poinformowa-

nie drugiej osoby, że decyzja o samobójstwie

jest sensowna; natomiast działaniem w samo-

bójstwie jest prawo do wyjścia z sytuacji we-

dług własnej woli lub też prawo do autonomicz-

nej decyzji dotyczącej sposobu wyzwolenia się

od bólu;

— cechy seryjne — zgodność wewnętrzna w sa-

mobójstwie dotyczy wzorców radzenia sobie z

trudnościami z ciągu całego życia (decyzja o

czynie samobójczym jest logiczna i współgra ze

stylem życia i dotychczas stosowanymi strate-

giami radzenia sobie z przeciwnościami losu).

Ringel wymienił również czynniki ryzyka predysponują-

ce osobę do popełnienia czynu samobójczego (tab 1).

Podsumowując dane z piśmiennictwa [9], przyjmuje

się, że do czynników socjodemograficznych, które

wpływają na zamiar popełnienia czynu suicydalnego

przez osobę starszą, zalicza się czynniki demogra-

ficzne (wiek, płeć oraz status socjoekonomiczny) oraz

indywidualno-rodzinne (historia myśli samobójczych

bądź zachowań samobójczych oraz nadużywanie

substancji uzależniających (alkohol, leki psychotro-

powe i nasenne, narkotyki).

Światowa Organizacja Zdrowia podaje, że samobój-

stwa popełnione pod wpływem alkoholu przez oso-

by w okresie starości stanowią 22% wszystkich zgo-

nów samobójczych (w Stanach Zjednoczonych

— 25%; w Polsce — 22,1%) [1].

W innym zestawieniu wymienia się także różne inne czyn-

niki zagrożenia samobójstwem, do których należą [10]:

— płeć męska;

— zaawansowany wiek;

— próba samobójstwa w przeszłości;

— skuteczność wybranej metody;

— pedanteria w realizacji planu;

— zapobieganie możliwościom odratowania;

— wielokrotność podejmowania prób samobójczych;

— szczerze podjęty zamiar odebrania sobie życia;

— fantazje połączenia się po śmierci ze zmarłą wcześ-

niej osobą;

— ustalona diagnoza psychiatryczna [przy poszcze-

gólnych chorobach odsetki chorych kończących

życie samobójstwem wynoszą: 15% — depresja

(na poziomie psychotycznym), 15% — alkoho-

lizm i uzależnienia od innych substancji psycho-

aktywnych, 10% — zaburzenia afektywne dwu-

biegunowe, 10% — schizofrenia, 10% — silne

zaburzenia osobowości, 5% — zaburzenia orga-

niczne)];

— przewlekła choroba somatyczna;

— znaczny stres w życiu;

— niekorzystne zmiany w statusie społecznym;

— trudne warunki życiowe;

— samotność (wdowieństwo, separacja, rozwód,

Zespół presuicydalny

Znany austriacki psychiatra i suicydolog Erwin Ringel

[8] wyróżnił zespół cech, które są charakterystyczne

dla osoby mającej dopiero zamiar popełnić samo-

bójstwo. Należą do nich:

— przeżywanie niepokoju i lęku, zagrożenia, poczucie

mniejszej wartości oraz niewydolności, rezygnacja;

— autoagresja;

— ucieczka od realnych problemów w fantazje

o śmierci, snucie planów samobójczych.

Autor wymienia także jako sygnały samobójstwa:

wypowiedzi typu: „lepiej byłoby wam beze mnie”,

„lepiej byłoby ze sobą skończyć”; zbieranie leków;

zdobycie sznura lub ostrego narzędzia; napisanie

testamentu i pożegnalnych listów; nieoczekiwane

wizyty o charakterze pożegnalnym składane bliskim

i znajomym; nagłe izolowanie się od otoczenia; snu-

cie rozważań o śmierci; pojawiające się w snach

treści dotyczące śmierci, egzekucji i pogrzebu.

www.gp.viamedica.pl

Katarzyna Baumann, Problem aktów samobójczych wśród osób w starszym wieku

Tabela 2. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych

w okresie starości

Table 2. Indicators of risk of suicidal behaviour

in old age

wienia kontroli na zewnątrz, niedojrzałość emocjo-

nalna oraz brak akceptacji siebie. Natomiast spośród

zewnętrznych źródeł samotności autorka wymienia

krytyczne wydarzenia życiowe (np. śmierć partnera

życiowego, zmiana miejsca zamieszkania), wykorzy-

stywanie (np. fizyczne, psychiczne, finansowe itp.),

brak środków materialnych, szybkie tempo życia

i jego anonimowość oraz automatyzację i ruchliwość

społeczną.

1. Choroby depresyjne, zaburzenia psychiczne

2. Alkoholizm i inne uzależnienia

3. Fantazje samobójcze

4. Wcześniejsze próby samobójcze

5. Sięganie po metody o dużym ryzyku śmierci,

np. broń palną

6. Wyobcowanie, samotność, utrata wsparcia

7. Poczucie beznadziejności, sztywność myślenia

8. Zachowania samobójcze w rodzinie

9. Trudności ekonomiczne

10. Problemy i/lub patologie w rodzinie

11. Stres, trudne doświadczenia życiowe

12. Wrogość, agresja, drażliwość

13. Choroby somatyczne

14. Zbieżność powyższych czynników,

narastanie kryzysów samobójczych

Depresja u osób w okresie starości

Obraz depresji i jej przebieg w okresie starości ściśle

się wiążą z medycznymi, społecznymi i psychologicz-

nymi aspektami charakterystycznymi dla tego etapu

życia (tab. 3).

W obrazie klinicznym depresji u osób starszych pewne

objawy mogą wyraźnie dominować, a inne przeja-

wiać się w mniejszym nasileniu. W tym wieku czę-

ściej występuje obraz z zahamowaniem psychoru-

chowym, przygnębieniem, lękiem o falującym nasi-

leniu i dobowej zmienności obrazu klinicznego [14].

Częściej także spotyka się ze skargi hipochondrycz-

ne. Może też nastąpić przesunięcie obrazu depresji

z poziomu afektywnego w stronę poziomu soma-

tycznego, co oznacza brak typowego nastroju de-

presyjnego, pojawianie się drażliwości, poczucie

fizycznego cierpienia, bezradności, utratę energii.

Brak motywacji do wykonywania zadań, zahamo-

wanie psychoruchowe, wzmożona męczliwość, de-

presyjny monoideizm powodują, że częstą odpo-

wiedzią na zadawane pytania jest powtarzany zwrot

„nie wiem” [14].

Zwiększone ryzyko samobójstwa w okresie starości

wiąże się z dużym poziomem lęku, znacznym pobu-

dzeniem psychoruchowym, pobudzeniem z bezsen-

nością oraz urojeniami depresyjnymi i omamami.

Należy też pamiętać o tym, że myśli samobójcze

najczęściej chorzy zgłaszają (w różny sposób) już

wcześniej. Rzadko się zdarza, by pacjent podjął pró-

bę samobójczą, uprzednio o tym nie komunikując.

Według Marrisa [9, 11]

pobyt w więzieniu);

— brak pracy, zajęcia (zwłaszcza u osób dobrze wy-

kształconych)

— samobójstwa w rodzinie.

Podobny zestaw czynników ryzyka zachowań suicydal-

nych u osób w starszym wieku podaje Marris (tab. 2) [11].

Samotność w okresie starości

Samotność to ważny czynnik ryzyka samobójczego.

Mówiąc o samotności, warto przytoczyć definicję

Rembowskiego [12], który stwierdza: „Samotność jest

złożonym i wielowymiarowym, psychospołecznym

doświadczeniem człowieka. Jest to nieprzyjemne

uczucie, pojawiające się na skutek niezgodności po-

między oczekiwaniami a realnymi możliwościami. Na-

leży do stanów emocjonalnych, w których jednostka

jest świadoma izolacji od innych osób i niemożliwo-

ści działania na ich korzyść”.

Samotność powszechnie rozumie się jako nieprzyjemny

stan psychiczny, który został spowodowany niezado-

woleniem z liczby i jakości szeroko rozumianych związ-

ków społecznych, czyli interakcji danej jednostki z in-

nymi osobami. Mówiąc o samotności, trzeba zwrócić

uwagę na jej aspekt wewnętrzny i zewnętrzny.

Twardowska-Rajewska [13] stwierdza, że wewnętrz-

nym źródłami samotności mogą być: niska samo-

ocena, lęki, skłonności depresyjne, nieśmiałość, kon-

centracja na sobie, brak umiejętności społecznych,

introwersja, brak asertywności, poczucie umiejsco-

Samobójstwo wśród osób starszych

Starość postrzegana negatywnie jest utożsamiana

z chorobami, z niepełnosprawnością fizyczną w za-

kresie narządu ruchu, z demencją czy też z zaburze-

niami psychicznymi. Osgood [11] podaje, że częstość

samobójstw u osób 65-letnich i starszych jest o 50%

większa niż w wieku 15–24 lat. Jest też wyższa niż

w całej populacji. Wzrasta ona systematycznie szcze-

gólnie wśród mężczyzn w okresie całej starości. Ana-

lizując dane statystyczne, można stwierdzić, że wraz

z wiekiem maleje liczba prób samobójczych, a ro-

www.gp.viamedica.pl

Gerontologia Polska 2008, tom 16, nr 2

Tabela 3 . Aspekty życia człowieka w podeszłym wieku

Table 3 . Aspects of an elderly human being life

Medyczne

Społeczne

Psychologiczne

Wielochorobowość — po 60. rż. Pogorszenie sytuacji materialnej

Zmiana osobowości

u 80% ludzi występuje

co najmniej jedna choroba

Choroby układu sercowo-

Izolacja społeczna

Zmniejszenie aktywności umysłowej

-naczyniowego

Zaburzenia endokrynne

Wdowieństwo

Nadmierna ostrożność

i metaboliczne

w podejmowaniu decyzji

Choroby ośrodkowego

Ograniczenie aktywności

Zawężenie zainteresowań

układu nerwowego

Zwiększona zapadalność

Wzrost napięć

Konserwatywna postawa

na choroby infekcyjne

i konfliktów rodzinnych

wobec nowości

Upośledzenie słuchu

Utrata poczucia bezpieczeństwa

Zaburzenia wzroku

Skłonności hipochondryczne

— zaćma, jaskra

Zaburzenia snu

Skojarzone z wiekiem

zaburzenia pamięci

Wzrost napięć i konfliktów rodzinnych

Na podstawie literatury przedmiotu [9]

śnie liczba samobójstw dokonanych. Ryzyko samo-

bójstw częściej występuje także wśród przewlekle

chorujących osób starszych. Szczególną grupę ryzy-

ka stanowią samotni mężczyźni — wdowcy lub roz-

wiedzeni, którzy nie potrafią się odnaleźć w społe-

czeństwie i w rodzinie (w Poznaniu stanowią oni 8%

całej populacji samobójców) [1]. Dla osób owdowia-

łych śmierć współmałżonka jest przyspieszeniem wła-

snej śmierci. Odnotowuje się, że liczba samobójstw

w tej grupie jest największa w okresie 6–12 miesięcy

po utracie bliskiej osoby, przy czym wskaźnik samo-

bójstw jest 2-krotnie wyższy u samotnych mężczyzn

niż u kobiet.

Do innych ważnych czynników ryzyka samobójcze-

go zaliczają się także: stres, lęk, choroby psychiczne,

przewlekłe schorzenia oraz pogorszenie sytuacji eko-

nomicznej w wyniku przejścia na emeryturę, zmiana

statusu społecznego, utrata pozycji w rodzinie i wią-

żący się z tym spadek poczucia własnej wartości oraz

niekorzystny bilans życiowy [15]. W psychologii wy-

mienia się dodatkowo takie uwarunkowania, jak:

osłabienie więzi rodzinnych i sąsiedzkich, poczucie

izolacji, odosobnienie oraz postępujące procesy dez-

integracyjne.

W starości często występują: depresja, schizofrenia,

zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości typu

„z pogranicza” ( borderline ), choroba Alzheimera czy

choroba Parkinsona. Choroby te predysponują do

podejmowania prób samobójczych [16]. Depresje

w podeszłym wieku pogarszają współistniejące cho-

roby somatyczne, co zwiększa częstość występowa-

nia samobójstw. Chorzy na depresję wyrażają to przez

pewne sygnały, między innymi częste rozmowy do-

tyczące pochówku czy rozstawanie się z rzeczami,

które mają dla nich dużą wartość sentymentalną.

Depresja jest chorobą ośrodkowego układu nerwo-

wego, wpływającą na takie funkcje, jak: czynności

psychiczne, somatyczne, psychomotoryczne i po-

znawcze. Osoby w okresie starości niechętnie przy-

znają się do problemów natury psychicznej. Często

choroba psychiczna przebiega pod osłoną schorze-

nia somatycznego. Jest to przyczyna, która utrudnia

szybkie rozpoznanie stanu psychicznego i rozpoczę-

cie terapii, co jest ważne zwłaszcza u osób z depresją,

gdyż nieleczona depresja sprzyja próbom samobój-

czym. Wczesnymi symptomami myśli samobójczych

w tej grupie wiekowej są skargi na bezsenność, zmę-

czenie, osłabienie, brak koncentracji, a także apatia,

nagłe izolowanie się od otoczenia albo przeciwnie

— nagłe odwiedziny dalszej rodziny i przyjaciół. Dane

statystyczne wskazują, że wśród osób cierpiących na

depresję odsetek samobójstw jest 2-krotnie wyższy

niż w pozostałych grupach wiekowych. Według Świa-

towej Organizacji Zdrowia około połowa samobój-

www.gp.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: