Jarosław Abramow - Newerly
Nawiało nam burzę
Projekt okładki i stron tytułowych MACIEJ SADOWSKI
Redaktor ELŻBIETA JASZTAL-KOWALSKA
Opracowanie redakcyjne MAŁGORZATA WOJCIECHOWSKA
Korekta ANNA ŻOŁNA
(c) Copyright by Jarosław Abramow-Newerly
(c) Copyright for this edition by Wydawnictwo Książkowe "Twój Styl" Sp. z o. o.
Wydawnictwo Książkowe "Twój Styl" Sp. z o.o. Wydanie I, Warszawa 2000 r.
ISBN 83-7163-171-5
Zapraszamy do księgarni internetowej www.twojstyl-ksiazki.com.pl
Typografia, skład i łamanie WMC s.c., Warszawa
Druk i oprawa Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im Stanisława Kulczyńskiego Sp z o o
Wstęp
Praca nad tą książką sprawiła mi moc niespodzianek. Nigdy nie przypuszczałem, że napiszę sagę. Po Kładce przez Atlantyk, dokumentalnej opowieści o życiu Tadeusza Gonsika, sądziłem, że nabrałem już wprawy w tym gatunku prozy i łatwo mi pójdzie. Okazało się, że nie. Zmaganie z materiałem trwało trzy lata. Moim bohaterom wciąż coś się przypominało. Musiałem się cofać, łatać, poprawiać rwącą się fabułę. W pewnych chwilach tęskniłem już za swobodną fikcją. Na początku jednak, nieświadom tej łataniny, ochoczo zabrałem się do dzieła.
Zacząłem od rozmów z Olgą Wawrow. Jej opowieść o przedwojennych Hadyń-kowcach wydała mi się nieco zgrzebna i szara. Postanowiłem j ą ubarwić. Zderzyć ze współczesną akcją w piekarni w Toronto. Polsko-ukraińska ekipa z egzotycznymi typami kusiła. Dodałem do tego jeszcze własne wątki biograficzne i ten kolaż spodobał mi się. Wkrótce jednak stwierdziłem, że zabieg jest sztuczny. Kłóci się z surową formą dokumentu. Wynika z braku wiary w autentyczne tworzywo. W połowie pracy wyłączyłem ten rozrywkowy nurt, wkładając go do oddzielnego utworu -Młyn w piekarni. Niewiele to dało. Tekst dalej rósł.
W celu osadzenia Hadyńkowiec bardziej w epoce uznałem za słuszne nakreślić dzieje Galicji za austriackich czasów, II Rzeczpospolitej i kolejnych okupacji. Tekst zmieniał się w historyczny szkic. Tymczasem zwiększała się liczba moich bohaterów - Polaków i Ukraińców. Kuzyn Olgi Wawrow, Bohdan Wynnyczenko, przybył ze Lwowa do Toronto pod koniec pracy nad tą książką. Jego powojenne losy wydały mi się tak ciekawe, że postanowiłem je włączyć do opowieści. Znów doszło parę rozdziałów. Spotkanie z nim przekonało mnie jednak, że ten polsko-ukraiński nurt jest najważniejszy, że owa burza nawiana do Hadyńkowiec 17 września 1939 roku znad Zbrucza wcale nie jest lokalna i ma uniwersalny zasięg. Jej plony zbieramy do dziś. Nie jest to tylko sprawa jednego narodu i jednej wioski, ale dotyczy nas wszystkich. Ludzi z dawnego bloku sowieckiego rozsianych po całym świecie. Temat dostatecznie wielki, by starczył na tomy. Nie trzeba go powiększać. Raczej skupić się na zbieraniu rozproszonych ziaren. I to właśnie okazało się najtrudniejsze. Owo stopniowe dokopywanie się do realiów i szczególików oddających prawdę ówczesnego obyczaju i języka. Żmudne "krawiectwo poprawkowe" -jak to żartobliwie określiłem.
Z początku zaznaczałem język Olgi Wawrow specjalnym fonetycznym zapisem. Jej śpiewny kresowy akcent wydał mi się szczególnie miły. Owe: - U nas we łsi, proł-szę pana, załsze lułdzie mółwili itp. Potem uznałem, że to może być zbyt nużące przy dłuższej lekturze i zrezygnowałem. Zachowałem tylko specyficzną składnię pani Olgi, wyławiając z jej zdań te proste, ludowe zwroty, czasem o poetyckiej sile, jak ten choćby: "wrażenie było takie, proszę pana, jakby się wioska zapaliła". Również nie poprawiałem błędnie wymawianych słów typu "fulwarek", "katafalek", "źrebiak", "młockarnia" czy "kukurudziannik". W spisanych przez nią wspomnieniach zachowałem jej oryginalny styl.
Podobnie postąpiłem z zapiskami Leszka Wawrowa. Jego dziecięcy dzienniczek i późniejsze notatki mało zmieniałem. Stwierdziłem, że świetnie zapamiętuje konkret. Wyczulony jest też na prawdę języka, rzecz dla mnie najważniejszą.
Redaktorki mego tekstu nie miały łatwego zadania. Przedstawiłem materiał na kolejne dwie książki. Znów trzeba było go ciąć i skracać. W końcu o Hadyńkowcach i rodzinie Wawrowych pisałem. Zrezygnowałem więc z szerszego tła i autobiografii. Ograniczyłem się tylko do niezbędnych informacji. Nie uchowało się wstrząsające świadectwo Isydora Dienera o zagładzie kopyczynieckich Żydów. Podobnie teksty ulotek, odezw czy innych dokumentów. Może najbardziej żałuję usunięcia rozdziału o zachowaniu się polskich literatów we Lwowie w 1939 roku, nad którym najdłużej pracowałem. Efektownie kontrastował z opisem postawy prostych ludzi z Hadyńko-wiec. Jego treść nazbyt jednak odbiegała od mojej wsi.
Kończąc tę autorską spowiedź chciałbym podziękować Oldze Wawrow i Jej rodzinie za pomoc przy pisaniu książki, zwłaszcza memu imiennikowi Jarosławowi Waw-rowi - Majorowi za uchylenie rąbka tajemnicy znad granicy i wprowadzenie nieco humoru do tekstu. Podziękowanie należy się również Leszkowi Wawrowowi, inicjatorowi tej sagi. Jego upór, zapał i wiara w sens mego przedsięwzięcia - podobnie jak historyczna konsultacja, sporządzenie dokumentacji i aktywny udział w dochodzeniu do rodzinnej prawdy - wspierały mnie do końca. Udostępniony mi wierny zapis jego własnych wspomnień również niezwykle wzbogacił tekst.
Dziękuję wydawnictwu "Twój Styl" za edycję tej sagi w trudnych, wolnorynkowych czasach. Redaktorkom zaś książki - Małgorzacie Wojciechowskiej i Elżbiecie Jasztal-Kowalskiej wyrażam mą wdzięczność za świetny krój tego obszernego materiału, który w każdym rękodziele jest ważny, również w krawiectwie poprawkowym.
JAROSŁAW ABRAMOW-NEWERLY
Sypie drobny, suchy śnieg. W nocy ten śnieg ma się zmienić w deszcz, by ranek zaskoczył słońcem, z ostrym wiatrem od bieguna i temperaturą minus dwadzieścia. Wierzyć się nie chce, że tak będzie - ale będzie. W Kanadzie prognoza zawsze się sprawdza. Te nagłe skoki pogody nie najlepiej wpływaj ą na nastrój, który u mnie dodatkowo pogarsza fakt, że nie mogę pisać. Jakiś paraliż twórczy. Wciąż obiecuję sobie, że dziś postawię to pierwsze, kluczowe zdanie - i nie stawiam. Odkładam do jutra...
Od dawna powinienem zacząć tę książkę. Zabieram się do niej od roku. Ma się dziać na Podolu, w zapadłym kącie Polski, której już nie ma - gdzieś między Kopyczyńcami a Czortkowem, blisko Husiatyna i dawnej granicy na Zbruczu. Skąd ten Zbrucz? Dlaczego mnie tak pociąga? Może dlatego, że w 1924 roku przekraczał go nielegalnie mój ojciec uciekając z Sowietów do Polski i o tej ucieczce słyszałem od dziecka? Te egzotyczne, kresowe nazwy zawsze mnie fascynowały. Buczacz, Wołkowysk, Sircze...
Może więc w świecie najwcześniejszego dzieciństwa trzeba szukać źródeł późniejszych fascynacji? I tym tropem iść? Nie wiem. Wiem tylko, że ja idę teraz za tropem Webstera - mego psa beagla, który ciągnie mnie mocno w sobie znanym kierunku. On nigdy się nie myli. Sunie z nosem przy ziemi twardo zmierzając do celu. Jak po sznurku.
Idę więc za Websterem i podobnie jak on czuję nosem, że w tej historii podolskiej coś jest - tylko nie wiem co. Na próżno szukam tego pierwszego, kluczowego zdania, które by mnie otworzyło i poddało właściwy ton. Pozwoliło złapać wiatr w żagle i uskrzydlić. Nic mi nie wpada do głowy... Nie zacznę przecież od tego - kpię sam z siebie - że pada drobny, suchy śnieg, a ja idę za swym psem, chociaż to szczera prawda.
Jedno jest pewne. Rzecz, którąplanuję, dawno ułożyła mi się w głowie, drzemie gdzieś w podświadomości i czyha tylko na odpowiedni moment, by z niej wyskoczyć. Potrzebny ten impuls, klucz-wytrych z tym pierwszym zdaniem, by ją przenieść na papier. Bo to, że ona we mnie jest - nie mam wątpliwości.
Mój ojciec ów stan wewnętrznej gotowości, zmiany myśli w słowo zabawnie określał. Gdy po długich przygotowaniach i obwąchiwaniu tematu czuł, że wena twórcza w nim rośnie, myśl pęcznieje i domaga się ujścia, radośnie zacierał ręce, tajemniczo pociągał nosem i uroczyście oświadczał: - No, synu, ciesz się! Twój Tatko znów jest w ciąży! Czuję, że coś nowego wkrótce się narodzi! - i korzystając z tego błogosławionego stanu szybko siadał do biurka.
A ja bezwolnie id^ za Websterem patrząc w jego tropy czarno odbite w śniegu - i nie mogę ruszyć z miejsca. I nagle olśnienie: będzie to skok. Skok nagły i niespodziewany. Nie tyle pogody, co człowieka. Przez rzekę Zbrucz, oczywiście, którą mój ojciec przekraczał w 1924 roku, a tamten zbieg sto lat przed nim. A może wcześniej. Jeszcze za cara Pawła I. Trudno to dziś dociec...
Jedno jest pewne. Sypał wtedy drobny, suchy śnieg, który w nocy miał się zmienić w deszcz - gdy ten życiowy skok się dokonał...
Tak właśnie zacznę! - pomyślałem.
Wróciłem do domu i z pasją rzuciłem się do biurka.
Sypał drobny, suchy śnieg, który pylił jak mąka. Brzozy nad rzeką gięły się rozpaczliwie targane przez wiatr zza kordonu, który ciął jak brzytwa. Zazwyczaj wyraźne ruiny zamku i cerkiew na wzgórzu po tamtej stronie Husiatyna ginęły we mgle. Wszystko skryła śnieżyca.
- Czarcia pogoda. Dawno takiej nie było - mruknął Fiodor Nikołajewicz Ławrow mocniej naciskając papachę. Skurczony w siodle nie ponaglał konia. Kołysał się w nim wolno jakby gwiżdżąc na wybryki natury. Co jakiś czas odruchowo głaskał konia i wzdychał ciężko:
- Tak, tak, Rusłan. Napytali my sobie biedy, dmżokl
Zwykle objeżdżał na nim podległe mu strażnice. Ławrow namiętnie kochał konie, a ten kruczy ogier, którego sprzedał mu po długim targu handlarz z Be-sarabii -był jego dumą. Dumą i wielkim zmartwieniem. Choć nie czystej krwi Arab, brał najwyższe przeszkody i w powietrzu śmigał jak ptak. W całym pułku nie miał sobie równego. Najstarsi dońcy, a w końcu dońcy -jeźdźcy na schwał, musieli uznać jego wyższość. Co gorsza wyższość Rusłana uznać musiała również gniada klacz Matriona, a wraz z nią graf Dymitr Sołłogub, dowódca ich pułku. To zaś nie wróżyło nic dobrego.
Ławrow był świeżo upieczonym oficerem, prymusem szkoły w Kazaniu, który w nagrodę za świetną promocję skierowany został do straży zachodnich krańców Imperium. Był to dowód wielkiego zaufania, którego Ławrow w żadnym wypadku nie chciał zawieść. Właśnie tu, nad dalekim Zbruczem, pragnął najwierniej służyć cesarzowi i Rosji.
Z zapałem objął dowództwo nad sotnią i był wzorowym dowódcą. Zbyt wzorowym, co drażniło starszych kolegów. Zmęczeni koszarową nudą woleli
8
rżnąć w karty niż ćwiczyć żołnierzy, mozół musztry zostawiając swym wach-mistrzom. Ławrow gardził taką postawą niegodną carskiego oficera. Bez wy-tchnienia szkolił swych kozaków. Podnoszenie ich sprawności bojowej wziął sobie za punkt honoru. Wciąż w polu, rzadko bywał w kasynie. Ganiał ich cza-sem do zajeżdżenia koni, ale siebie też nie żałował.
Zawsze na czele sam dawał przykład. Gdy trzeba było, forsował rzekę, wpław w listopadowy chłód i wraz z dońcami na rozkaz: "Zsiadł!" - czołgał się skrycie za koniem. Niezmordowany w grze wojennej był jeźdźcem wybornym, rębajłą przednim i strzelcem o prawdziwie sokolim oku. W pełnym galopie mógł trafić w butelkę i wychylony spod brzucha konia znieść szablą kręgle ustawione na trawie.
Tym imponował i mimo iż służbista, był lubiany w sotni. Nie znęcał się nad żołnierzami bez potrzeby, a jeśli karał - to sprawiedliwie. Każdy wiedział za co.
Dowódca pułku zaraz zwrócił uwagę na młodego oficera. Z początku darzył go sympatią i wyróżniał przed frontem żołnierzy. Ta łaskawość Ekscelencji -graf a Knuta, jak go przezywali ze względu na stosowaną z lubością karę chło-sty i powiedzonko: ,Jiatiuszka knut najlepiej nauczy!" - nie dziwiła zbytnio starszyzny pułkowej. Popijając herbatkę z tulskiego samowara i powtarzając porzekadło: - "Łaska Pańska na pstrym koniu jedzie" - oficerowie czekali na to, kiedy Ławrow z roli faworyta spadnie do roli błazna i ciury pułkowej. A że tak będzie - byli pewni. Nie tacy kozacy jak Ławrow podskakiwali i spadli nisko. Choćby taki Sieriożka Kurpin, ulubieniec grafa, podejrzany niesłusznie o romans z jego żoną tak został zadręczony, że w końcu z rozpaczy palnął sobie w łeb. Przed śmiercią zostawił pułkownikowi kartkę: "Ekscelencja daruje. Dłużej nie mogę. Jestem niewinny. Niech Bóg i Najjaśniejszy pan mi wybaczą..."
Może oni wybaczyli, ale nie graf. Do dziś drwi z Kurpina mimo jego tragicznej śmierci...
Co tu dużo gadać. Nawet ze swego dieńszczyka1 Jaszy, zacnego muzyka znad Wołgi, oddanego mu duszą i ciałem, zrobił pirata. Jasza chodzi jak korsarz z czarną przepaską na oku. I wiadomo, kto mu to oko wybił.
- Wyjątkowo wysokiej rangi kanalia. Najwyższej. Nic dziwnego, że stopnia dla niego nie mają- szydził po cichu sztabskapitan Jerosiejew, robiąc alu-zje do długiego czekania pułkownika na upragniony awans generalski...
- On tak mówi - przestrzegł Ławrowa jego bliski druh Marczenko - a sam gorszy. Lizus i rab. Wszystko grafowi doniesie. Ty uważaj na niego, Fiedia...
Fiodor uważał i starał się nie mieszać do pułkowych intryg. Nasłuchał się wiele takich historii. Zresztą sam widział, jak na placu ćwiczeń katuje się żoł-
1 Ordynans
nierzy, batoży bez sensu, a gdy ledwie żyją i ociekają krwią, pułkownik podchodzi do nich i dźgając ich szpicrutą jak padlinę mówi czule:
- Widzisz, syneczku? Nie ma to jak ojczulek knut. Teraz już będziesz wiedział, kochasiu...
"Ojczulka knuta" i "mateczkę nahajkę" uważał za najlepszych wychowawców i zapatrzony w pruski dryl (jak jego cesarz Paweł I) stosował go z lubością. Ławrow był z innej szkoły. Unikał chłosty i nie tymi sposobami chciał ćwiczyć swych żołnierzy.
Sadystyczne upodobania pułkownika rosły wraz z jego rozgoryczeniem. Po latach wiernej służby czuł się rozczarowany. Dowodzenie pułkiem kozaków dońskich o tysiące wiorst od stolicy cesarstwa, ukochanego Pitra, uważał za rodzaj zsyłki. Swoistą katorgę.
- W końcu nie wypadłem spod ogona sroce - buntował się. Jestem ze starego, zasłużonego rodu, wychowanek Korpusu Paziów i dawno powinien być ze mnie generał-lejtnant. Gorsi durnie do wodzą dywizją...
Za brak awansu winił dworską kamarylę, owe stado małp i pudrowanych goryli we francuskich perukach -jak ich nazywał - którzy nigdy nie wąchali prochu. Szczególne gromy ciskał na swego kuzyna, dowódcę lejb-gwardii, wpływowego drania, z którym miał pecha wygrać w karty wioskę Dubrowkę pod Żytomierzem z dobrą setką pańszczyźnianych dusz.
- Teraz mści się na mnie, szympans! I knuje w Carskim Siole...
Prawda zaś była taka, że z powodu znanego okrucieństwa grafa, a nie knu-cia w stolicy, Petersburg wolał nadal mieć go na granicy, przedkładając raczej sadyzm nad złodziejstwo...
Na dworze wiedziano, że kto jak kto, ale graf Sołłogub, pan z panów, właściciel wielkich włości w Rosji, nie będzie się bawił w przemyt i łapownictwo. A jego słynny batiuszka knut może być niezłym biczem i straszakiem na komorze celnej.
W końcu austriacki Husiatyn to prężne targowe miasto Galicji na szlaku Lwów - Stanisławów i towary stamtąd płyną do Rosji jak rzeka. Nie zaszkodzi więc mieć na granicy takiego srogiego stupajkę. Pułkownik wielu kupców już przykładnie pouczył swym "ojczulkiem". A z nowym czort wie? Może okazać się łasy na łatwy chleb? W końcu nie każdy umie powstrzymać się, gdy łapówki same wchodzą mu do rąk. A graf Sołłogub umie...
-1 takiemu panu my się z tobą narazili, Rusłan! - mruknął do swego konia Ławrow smętnie kołysząc się w siodle. - To już lepiej było nam, bratku, skręcić kark i połamać wszystkie nogi, niż wyprzedzić o długość jego ukochaną klacz Matrionę. Teraz, Rusłan, my obydwaj wyciągniemy kopyta. Już on nam tego nie daruje...
Przypomniał sobie, jak pułkownik po wygranej gonitwie składał mu gratulacje. Ściskając rękę ze znanym uśmieszkiem wycedził przez zęby:
- Nu, ładno, Ławrow. Popisałeś się. Maladiec. Tylko zakarbuj sobie. Choć
10
ty Ławrow - to nie od Ławry Kijowskiej. I nikogo na kolana nie rzucisz, by się, do ciebie modlić i do twojego Rusłana. Jak do świętego Spasa! Nie licz na to, uważajemyj durakl - i odwracając się pociągnął za sobą swą biedną, przegraną klacz...
Szczególnie ten uważajemyj durak zgnębił Ławrowa. Wróżył sądny dzień. Dużo gorszy niż ten z tą diabelską, przeklętą pogodą.
Nie mylił się. Sądny dzień nadszedł szybciej, niż przypuszczał.
Wkrótce pułkownik zarządził manewry właśnie jego sotni. Zajechał w asyście całego sztabu ze sztabskapitanem Jerosiejewem na czele. Choć sam Jero-siejew po cichu był dużo gorszego zdania o grafie niż on, Fiodor wiedział, że nie znajdzie w nim sojusznika. Przeciwnie. Jerosiejew pogrzebie go przy pierwszej okazji chcąc bardziej podlizać się swemu dowódcy. Już to jak tańczył przed nim i po każdym słowie stawał na baczność, mimo że siedział w siodle, najlepiej o tym świadczyło.
- Pogrzebie mnie jak nic. Uważajemyj durakl - powtórzył słowa pułkownika i czekał na pierwszy cios.
Graf Sołłogub wstrzymał powitalną komendę i wolno defilując na swojej Matrionie z satysfakcją wytykał Ławrowowi uchybienia w rynsztunku kozaków i koni. Ten miał źle przytroczoną szablę, tamten krzywą kulbakę i zbyt popuszczone popręgi. Wyraźnie czepiał się szukając pretekstu. Ławrow ze spokojem znosił te szykany zapewniając Ekscelencję, że jego żołnierze w mig usuną te usterki. I rzeczywiście, gdy doszło do tradycyjnej komendy: "Szable w dłoń"! -jeden błysk przeciął powietrze.
Widok ten mógł zadowolić nawet najbardziej wymagającego dowódcę. Ale nie grafa. Pułkownik patrzył na Ławrowa szklanym okiem, a złośliwy uśmieszek nie schodził mu z warg. Ściągając cugle swej klaczy rzekł chłodno:
- A teraz, mój sotniku, skoro z ciebie taki chwat i sokół, pokaż no swoim zuchom, co robi jeździec, gdy koń pod nim padnie...
Ławrow zdębiał. Asystujący pułkownikowi oficerowie spojrzeli po sobie. Tego jeszcze nie było. Graf Sołłogub kontent z wrażenia, jakie zrobił, dokończył grzecznie:
- Zademonstruj no, syneczku...
- Nie bardzo wiem, Wasza Wysokość - wybąkał Ławrow.
- Nie wierzę. Taki chwat musi wiedzieć...
Oczywiście, że wiedział. Zbyt długo ćwiczył to ze swoją sotnią. Należy szybko wyplątać się spod konia, odczołgać i okopać na wybranej pozycji. Nie będzie tego jednak robił przed frontem swojej sotni. Pełzał jak rak pod kopytami koni swych podwładnych, a oni z wyżyn siodeł będą oceniać jego żałosne podrygi. Wiedział, że Knut nie spocznie, nim go do cna nie zbłaźni i nie utytła w tym brudnym śniegu. Widział już swoją twarz ubabraną błotem... -Już się z tego nie dźwignę. I nie odzyskam autorytetu. Do końca życia będę błaznem! Pośmiewiskiem pułku - myślał.
11
- Ja wyraźnie powiedziałem, Ławrow! - powtórzył ostrzej pułkownik. Nigdy przedtem żaden oficer nie otrzymał takiego rozkazu.
- Ja nie mogę - wyszeptał.
- To jest rozkaz, Ławrow. Wykonać! - zniecierpliwił się niemal najeżdżając na niego s woj ą klaczą... Lepsza śmierć niż taki wstyd, uznał Ławrow, i czepiając się ostatniej szansy wykrztusił z siebie:
- Ośmielam się najpokorniej zameldować, Wasza Wysokość, że regulamin służby tego nie przewiduje...
- Wot tobie i regulamin! - pułkownik chlasnął go szpicrutą przez twarz. -Z konia, dumki - wrzasnął.
I wtedy stało się coś, o czym długo potem mówiono w pułku. Przeszyty bólem i upokorzeniem Ławrow poderwał się. Nie wiedząc kiedy wyrwał szablę z pochwy i jednym cięciem zdmuchnął z głowy barankę pułkownika. Szamerowana czapka potoczyła się w błoto.
- Jeszcze słowo, graf, a spadnie i głowa! - ostrzegł.
Był gotów na wszystko. Wiedział, że nie ma wyjścia. Tym nagłym cięciem odciął sobie drogę. Czeka go sąd i Sybir. W najlepszym razie. Więc niech choć przedtem porachuje się z tym szubrawcem...
Z szablą w dłoni i wzrokiem straceńca natarł na pułkownika:
- Paszoł won, uważajemyj durak, bo rozsiekam na kawałki!
Zaskoczony pułkownik odskoczył w panice. Z łysą głową, bez swej dumnej baranki wyglądał żałośnie. Po prostu śmiesznie. Nerwowy chichot przeszył końce szeregu. Nie da się ukryć. Mieli satysfakcję. Długo czekali na ten moment. Ich wszechwładny Knut - car i pan - cofa się przed najmłodszym podwładnym pułku. Król jest nagi. Odarty z szat przez swego pazia. Trwało to chwilę. Ocknąwszy się z osłupienia graf Sołłogub wyszarpnął rewolwer i wymierzył w pierś porucznika:
- Ja cię na pal wbiję, w dyby zakuję, durakl Co to, bunt?! Jak mi zaraz nie padniesz i nie przeczołgasz się przed frontem sotni, zabiję jak psa. Liczę do trzech - i na raz wystrzelił w górę. - Dwaa - przeciągnął wolno i wycelował w pierś Ławrowa.
Fiodor nie czekał do trzech. Jednym cięciem wytrącił rewolwer z ręki pułkownika i chlasnął go na płask ostrzem szabli. Tak spoliczkowany graf zachwiał się i nie zdążywszy krzyknąć: - Brać go! - zwalił się w śnieg.
Pozostało jedno. Spiąć się i co koń wyskoczy gnać na tamten brzeg. To była jedyna szansa... - Wóz albo przewóz! I tak jestem trup - uznał i oczekując palby za sobą przywarł mocniej do grzywy konia. Ku jego najwyższemu zdumieniu żaden strzał nie padł. Nie czuł też za plecami spodziewanej pogoni. Nikt z jego kozaków nie puścił się za nim w pościg.
- Maładcy - szepnął. - Niech Bóg ich ma w swej opiece...
Sobie znanymi skrótami gnał ku granicy, której jeszcze wczoraj tak wier-
12
nie strzegł. Dźgany ostrogami Rusłan pędził jak wiatr płynąc niemal w powietrzu. Jak czarny pocisk zmiótł suche czubki oczeretów i dopadł rzeki. Skuty lodem Zbrucz odbił od kopyt konia. Szklany dźwięk: Dzyń-dzyń, dzyń-dzyń! - ponaglał ostro. - A może to w uszach mi dzwoni? - pomyślał.
Upragniony brzeg rósł. Ruiny zamku i kościół na wzgórzu ogromniały. Galopowały złote kopuły cerkwi. Dopiero gdy przesadził graniczny szlaban, a z budki strażnika rozległ się głos: - Haiti Haiti - zrozumiał, że jest zbawiony. I że to nie w uszach mu dzwoni, ale dzwony w tym kościele na górze biją na poranne nabożeństwo.
- To niezły znak - ucieszył się i klepnął konia. Zdyszany Rusłan prychnął raźnie. Straszne napięcie opadło i ktoś z uczuciem największej ulgi krzyknął nie jego głosem:
- Może ty jeszcze pożyjesz, Fiedia? I nie taki z ciebie uważajemyj du-rakl\
Dwóch austriackich strażników, wciąż zdziwionych skąd się u nich wziął ten rosyjski oficer w pełnym rynsztunku bojowym, ostrożnie, z bronią gotową do strzału wolno zbliżało się do niego.
i
s
Ławrow z wolna tracił nadzieję. Przesłuchania trwały, a on wciąż siedział. Co prawda nie wydano go w ręce swoich, ale obcym też nie spieszno było z jego zwolnieniem.
- Doczekałeś się, Fiedka. Powinszować. I wszystko przez jednego drania. Od niego zacząłeś i na nim skończysz swą błyskotliwą karierę. Za jednym cięciem. Ciach! - splunął do cebra i zaczął krążyć po celi.
Co jakiś czas robił kilkanaście przysiadów i gdy się zdyszał, trochę mu ulżyło. Przywykł do ćwiczeń w polu i dusił się w tym bezruchu.
Do celi wszedł strażnik z menażką i pajdą razowca.
- Waserzupa i krupa, panel - krzyknął raźnie.
Był to miły, rumiany chłopak pogodny jak słońce i wraz z nim wpadał do celi jaśniejszy promień. Poczciwość biła z jego dobrodusznej twarzy. Fiodor zaraz znalazł w nim druha. Był to miejscowy Rusin z pobliskich Kociubiniec. Nazywał się Wynnyczenko. Danyło Wynnyczenko. To on przynosił Ławrowo-wi tytoń i najświeższe wiadomości. Co ważniejsze - doglądał Rusłana, o którego Fiodor bardzo się troszczył.
Wciąż drżał, czy jego koniowi, na którym tak szczęśliwie salwował się ucieczką, niczego nie brakuje. Stale dopytywał się, czy jest należycie karmiony i szczotkowany. Czy nie zastał się w stajni. A jeśli się nie zastał, to czy ci, co na nim jeżdżą, aby go nie zajeżdżą?
Danyło przysięgał, że może się nie bać, że Rusłan jest królem stajni.
13
- Bien - ucieszył się baron i zwrócił się do hrabiego:
-Alors, cher comte, mentenantvotretourl...
Hrabia zadał Fiodorowi serię pytań dotyczących szkół i przebiegu służby, po czym dodał, że oglądał na maneżu jego kruczego ogiera i po exterieur2 doszedł do wniosku, że ma do czynienia z nie byle jakim koniarzem. Ławrow potwierdził, że konie i wojsko to jego pasja...
- Ja szlachcica po koniu poznam. Jak ma szkapę pod tyłkiem - znaczy nicpoń i kiep! Kawał hultaja; panie - hrabia zakręcił laską...
- Ten koń stał się naszą kartą przetargową - wszedł mu w słowo baron. -Rosjanie szczęśliwie odstąpili chwilowo od wydania pana, poruczniku - i zadowolili się jeno pańskim koniem i rynsztunkiem. Aż się zdziwiłem tą nagłą zmianą...
Ławrow przeraził się. W żadnym wypadku nie chciał stracić konia. Byłaby to największa podłość. I zdrada. Gorsza niż śmierć. - Dać im Rusłana? Niedo-czekanie ich! Po moim trupie! - pomyślał i próbując się opanować oświadczył:
- Koń jest mój. Kupiłem go za własny żołd i pułk do niego nic nie ma. Siodło i rynsztunek chętnie zwrócę. Proszę bardzo...
- Dyskusja jest bezprzedmiotowa, poruczniku, bo ja wydałem rozkaz masztalerzowi, by wyszykował pańskiego konia i odstawił do granicy. Myślę, że już to zrobił - odparł grzecznie baron.
- Nie! - Ławrow zerwał się. - Jak on to i ja! - wykrzyknął. - Razem uciekliśmy i razem wrócimy. Tylko śmierć nas rozdzieli...
Jego wściekłość powiększał fakt, że czuł, czyja to sprawka.
Jerosiejew od dawna czyhał na jego konia. Teraz skorzystał z okazji, swo-locz. Za Boga! Za Boga nie odda mu Rusłana! Raczej razem z nim skoczy w przepaść...
- No, no - kiwnął głową z uznaniem hrabia. - Woli chłop stracić królestwo, a nawet głowę niż konia? To lubię. To lubię, panie dziejku. Podobasz mi się, mój chłopcze - klepnął go w plecy.
Próba wypadła nadspodziewanie dobrze. Nie tyle seria życiowych pytań, co ten nagły, raptowny zryw przekonał hrabiego Cieleckiego, że znajdzie w tym młodym, przystojnym Moskalu niezłego koniuszego. A może i kogoś więcej.
- Sojusz dwóch obcych grafów sprawił, że uwolniłem się od trzeciego. Czy to nie dziwne? - myślał głośno Ławrow stojąc przed cerkwią świętego Onufrego na wysokim wzgórzu. Ruski Husiatyn, jak go tu nazywali miejscowi Polacy, rozciągał się przed nimi jak na dłoni. Przyglądali mu się w milczeniu.
1 Teraz, drogi hrabio, pana kolej.
2 Wygląd zewnętrzny.
15
To od Danyły Ławrow dowiedział się też, że posłańcy z jego pułku kilkakrotnie tu byli domagając się jego wydania. Rozmowy toczyły się na moście, więc Danyło mógł widzieć. Szczególnie jeden kozak na siwym bachmacie, wyższy szarżą, w bekieszy, najgłośniej krzyczał żądając jego deportacji. Tak się pieklił, że koń pod nim siadał. Ławrow bez trudu odgadł, że to sztabskapitan Jerosiejew.
Widział już siebie na moście, wziętego w dwa konie, bez oficerskich pagonów, ze związanymi do tyłu rękami, jak wloką go w pogardzie i poniżeniu, by wtrącić do kazamato w i postawić przed wojenny sąd.
Badający Ławrowa komendant miasta, baron von Strotzky, wytworny pan w monoklu, mimo że sam graf,, nie żywił sympatii do ich grafa. Gdy Fiodor mówił mu o sadyzmie Knuta, krzywił się z niesmakiem: -Mein Gottl Nie do wiary - i kiwał ze współczuciem głową.
- Prywatnie mi sprzyja. Ale cóż on może? I tak decyduje cesarz. A cesarz -wiadomo. O jednego Ławrowa z naszym carem nie będzie się bił. Zdmuchną mnie jak pyłek. Ot, co!
Danyło zabrał menażkę i przyrzekł, że jutro dowie się czegoś więcej.
Ławrow wyciągnął się na pryczy i nabił fajkę tytoniem.
Nie zdążył zapalić, gdy do celi wszedł zmiennik Danyły, milczący, ponury drab, który powiódł go na przesłuchanie.
Minęli koszarowy dziedziniec i weszli do gmachu z czerwonej cegły, w którym Ławrow już był.
- Znaczy znów ten graf będzie mnie pytał - stwierdził.
W jego kwaterze zastał starszego pana w kontuszu, bryczesach i wysokich sztybletach. Po dumnym, szlachetnym obliczu ozdobionym bokobrodami i wąsem znać było ważną personę...
- Znów graf- westchnął Ławrow - dziwnie mnie oni prześladują...
Rzeczywiście, komendant przedstawiając gościa wyjaśnił mu, że hrabia Józef de Zaremba-Cielecki jest starostą miasta i chce z nim pomówić... - Lepszy horodniczy niż żandarm - pomyślał więzień z ulgą.
Hrabia podał mu rękę, którą Ławrow uścisnął z szacunkiem. Baron von Strotzky wskazał mu krzesło i wyszedł zza biurka. Dał do zrozumienia, że rozmowa będzie prywatna. Fiodor siadając między tymi grafami pomyślał, że zawsze oni lepsi z dwóch stron niż koledzy z pułku. To go lekko pocieszyło.
- Herr Ławrow! - zaczął baron po niemiecku i przeszedł na francuski. -Pan hrabia Cielecki zna pańską historię ode mnie i pragnie panu zadać parę pytań. Nie taję, że pytania te będą ważne, kto wie, czy nie życiowe. Mam nadzieję, że jako oficer i bojar rosyjski, rozumie pan nasze intencje i będzie pan odpowiadał godnie, szczerze i zgodnie z prawdą...
- Ręczę za to oficerskim słowem honoru, panie pułkowniku! - zapewnił Ławrow unosząc się w krześle.
14
CZĘŚĆ I
Wynnyczenko trzymał za uzdę konia. Rusłan zadzierał wysoko łeb i bił kopytem w ziemię. Z chrapów wydobywały mu się ciche parsknięcia. Fiodor nie miał wątpliwości, że Rusłan też czuje wyjątkowość sytuacji.
U ich stóp wił się Zbrucz. Szare tafle kry skrzyły się lodowato w marcowych smugach słońca. Tłukąc się wzajem o siebie spływały wolno czarnym korytem rzeki.
Dzwony cerkwi zaczęły bić i Ławrow poczuł się jak na własnym pogrzebie. Oto przychodzi mu chować dawnego Fiedkę, sotnika kozaków dońskich, syna znanego bojara spod Rostowa, i rodzić się tu znów. Jako kto? Myśl, że na zawsze opuszcza armię i żegna się z karierą wojskową, o której od dziecka marzył, nie była mu miła.
- No, nic. Grunt, że żyjemy - spojrzał na Rusłana. - Tylko jemu i opatrzności boskiej zawdzięczam, że jestem tu, a nie tam - spojrzał na swoich za kordonem.
Teraz należało się głębiej pokłonić Bogu i podziękować za to cudowne ocalenie - uznał i wolno wszedł do cerkwi.
Wkrótce potem, kołysząc się w siodle, przybywał do pałacu w Hadyńkow-cach, by objąć swój ą pierwszą życiową posadę. Nie miał najmniejszego pojęcia, że jego widok zrobił wielkie wrażenie na całym fraucymerze, młodziutkiej klucznicy, dalekiej krewnej hrabiny Cieleckiej, nie wyłączając...
Siedzimy w przeszklonym biurze przy głównym wjeździe do piekarni "Ontario Bread Company Limited". Leszek, którego poznałem w 1993 roku, i jego brat Jarosław, obecni współwłaściciele piekarni, to pra-pra-pra-pra-wnukowie Fiodora Ławrowa, którego desperacki skok przez Zbrucz rozpoczął tę sagę.
- Legenda rodzinna głosi - mówi Leszek - że nasz protoplasta zabił tego grafa. Mój tato wciąż to powtarzał. Stryj Karol też...
- Tak jest. Ściął mu łeb jak nic - poparł go brat Jarosław zwany w piekarni Majorem, który zdążył urodzić się w rodzinnych Hadyńkowcach, podczas gdy o dziesięć lat młodszy Leszek ujrzał świat w Prudniku na Ziemiach Odzyskanych.
- Trudno mi w to uwierzyć - wyraziłem wątpliwość.
- On go zabił! - upiera się Leszek. - Podobny wypadek zdarzył się jego prawnukowi, a mojemu Dziadkowi Teodorowi IV. Nie ma co tego ukrywać!
- To brzmi nieprawdopodobnie, wręcz groteskowo. Gdyby go zabił, Austriacy natychmiast by go wydali - broniłem się.
- Nie wydali go, bo wtedy były napięcia między Austrią i Rosją. Wiem. Sprawdzałem to.
Leszek Wawrow powiedział mi, że od dwudziestu pięciu lat planuje utrwalić ginący już świat młodości swoich rodziców. Skrzętnie robi notatki i zbiera rodzinne dokumenty.
- Wiele przeszli. Mieli bogate życie. Warto z nimi porozmawiać - powiedział. - W wypadku ojca jest już za późno. Przed dziewięciu laty dostał wylewu i nie mówi. A szkoda, bo świetnie opowiadał. Ale żyje moja matka, która dużo wie i pamięta. Nie chciałbym się znów spóźnić. Pan w Kładce przez Atlantyk uratował od zapomnienia "Atlantydę" Tadeusza Gonsika - przedwojenny polski Nowogródek, może więc i ten świat nad Zbruczem pana zainteresuje? Chętnie pana poznam z moimi rodzicami...
19
Akurat szukałem nowego tematu. Rozmowa nic nie kosztuje. A nuż rzeczywiście będzie coś ciekawego? Wsiedliśmy w samochód i pojechali w stronę High Parku.
Podjechaliśmy do dwupiętrowego budynku z czerwonej cegły - domu państwa Wawrowych. Leszek nacisnął środkowy dzwonek. A gdy drzwi otworzyła drobna kobieta o lekko perkatym nosie, ciemnych, bujnych włosach i dużych, jakby zdziwionych oczach, przedstawił mnie:
- To jest pan Abramow, autor Aliantów, Pana Zdzicha i książki o panu Gon-siku.
- Wiem. Ja je wszystkie czytała1 - stwierdziła z dziewczęcym uśmiechem.
- A to jest moja mama, Olga Wawrow - Leszek dokończył prezentacji.
- Proszę wchodzić i rozgościć się - rzekła pani Olga i wskazała schody prowadzące na górę. - Proszę siadać. Ja zaraz coś przygotuję...
- Chwileczkę, mamo. Ja nie chcę, by mama karmiła, tylko powiedziała coś o swoim życiu na Podolu - przerwał jej Leszek.
- A co mi mówić, Lesiu. Życie jak życie. Nic specjalnego ja w nim nie widzę - wzruszyła ramionami.
- Jak to nic?! Lata wojny, trzy okupacje, deportacje, reemigracja, banderowcy to nic?! Mama,...
zuzav