1
Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład
LITERATURA
· M. Bachtin, Problem gatunków mowy, w: Estetyka twórczości słownej, Warszaw 1986
· S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
· A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu,r. IV.Tekst a gatunek, r. V. Typologia gatunków, Kraków 2002
· A. Wierzbicka, Genry mowy, w: T. Dobrzyńska, E. Janusz (red.), Tekst i zdanie, Wrocław 1983
· A. Wierzbicka, Akty i gatunki mowy w różnych językach i kulturach, kulturach, w: Język – umysł – kultura. Wybór pism pod. red. J. Bartmińskiego, Warszawa 1999
· E. Wolańska, Gatunek wypowiedzi, w: E. Bańkowska i in. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2003
· D. Zdunkiewicz, Akty mowy, w: , w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
Na wzorzec gatunkowy składają się 4 aspekty:
· treściowy
· kompozycyjny (składniki budowy, relacje między nimi)
· stylistyczny
· pragmatyczny (nadawca i odbiorca – relacje między nimi, kontekst życiowy itd.)
Genologia – nauka pomocnicza takich dyscyplin wiedzy, jak teoria literatury, językoznawstwo, prasoznawstwo, teatrologia, filmologia, muzykologia. Bada gatunki zarówno w aspekcie historycznym (ewolucja gatunków, klasyfikacja i opis gatunków istniejących w danej epoce), jak i strukturalnym (ogólna typologia komunikatów). Typologiczne opisy lingwistyczne mają współcześnie zarówno charakter badań synchronicznych, jak i diachronicznych.
· Badania Platona (Państwo,III) i Arystotelesa (Poetyka) nad formami wypowiedzi
· Rozważania o gatunkach literackich - w traktatach poetyki w okresie renesansu (Scaliger), baroku (Sarbiewski), klasycyzmu (Boileau). W tekstach tych opisy poszczególnych gatunków łączyły się ze wskazaniami normatywnymi
· Narodziny i rozwój śr. mas. przekazu – prasy (od Xviii.), filmu (od XIX w.) oraz radia i telewizji (od XX w.) –poszerzenie pola zainteresowań genologii. Przedmiot badań - charakterystyczne dla współczesnych mediów formy komunikatów, takie jak wywiad, recenzja, słuchowisko, talk show, telenowela itd.
(Problem gatunków mowy. Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych, w: Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, oryg. 1979):
· Ludzkie działania językowe są w znacznym stopniu zrytualizowane - tworząc teksty, posługujemy się względnie ustabilizowanymi wzorcami ich konstruowania – gatunkami - konwencjonalnymi formami, w które odlewamy słowa w zależności od sytuacji komunikacyjnej i zakładanego celu wypowiedzi.
· Nie ma tekstów bezgatunkowych. Są one zawsze wyznaczone przez granice wzorca wypowiedzi danego typu, utrwalonego społecznie i usankcjonowanego tradycją schematu kompozycyjnego i stylistycznego, według którego ludzie zwykle budują wypowiedzi danego rodzaju, mając na względzie odrębne cele komunikacyjne.
· Dysponujemy repertuarem gatunków mowy (ustnych i pisemnych) – choć teoretycznie możemy nawet nie wiedzieć o ich istnieniu – dane są nam tak, jak język, którego używamy bez trudności przed teoretycznym opanowaniem gramatyki.
· Bachtin odróżnił pojęcia: gatunki pierwotne i wtórne.
Gatunki pierwotne (proste) – odpowiadające przede wszystkim różnym typom aktów mówionych, np. pytanie, prośba, odpowiedź, życzenie. ; podstawy przetworzenia
Gatunki wtórne ( złożone)- skonwencjonalizowane zespoły aktów mowy, np. list, artykuł, powieść, podanie. Są wynikiem przetworzenia gatunków pierwotnych
III. Genologia językoznawcza
· Teoria gatunków w XX-wiecznej humanistyce - wyrasta z tradycji strukturalistycznej, ujmującej zjawiska języka i kultury w kategoriach modelowych, koncentrowanie się na cechach powtarzalnych, systemowych; to, co indywidualne, traktowane jako reprezentacja klasy, modelu, konwencji.
· Dziś - wykorzystywane jako narzędzie opisu - pojęcia z zakresu lingwistyki kognitywnej z fundamentalnymi dla niej pojęciami takimi, jak: kategoria, prototyp, centrum, peryferia.
Model kategoryzacji logicznej (Arystoteles)
Model kategoryzacji naturalnej (kognitywizm)
· W pracach kognitywistycznej orientacji badawczej - gatunek -kategoria abstrakcyjna, której nie można wyczerpująco zdefiniować za pomocą cech koniecznych i wystarczających. Gatunek ujawnia się na zasadzie podobieństwa rodzinnego (pojęcie wprowadzone przez filozofa i logika Ludwiga Wittgensteina) w konkretnych realizacjach tekstu.
Założenia współczesnej genologii
· Nie wszystkie właściwości gatunku muszą się pojawiać we wszystkich egzemplarzach reprezentujących ten gatunek.
· W określonej aktualizacji powinna się pojawiać swoista wiązka cech prototypowych (wzorcowych) dla danego gatunku.
· Im więcej takich cech zawiera dany tekst, tym bardziej zbliża się on do prototypu i tym bardziej centralną pozycję zajmuje wśród innych tekstów danego gatunku.
· Gatunki są rozpatrywane przez odniesienie do Wittgensteinowskiej idei podobieństwa rodzinnego, dlatego - analizowane jako struktury o granicach nieostrych, otwartych, rozciągliwych.
· W duchu filozofii kognitywistycznej przynależność tekstu do gatunku jest opisywana jako stopniowalna – dany tekst jest przedstawicielem gatunku bardziej lub mniej typowym. Egzemplarze odbiegające od egzemplarza prototypowego klasyfikowane są jako peryferyjne. Jeśli w odczuciu odbiorcy dany tekst ma cechy typowe, to staje się on tekstem centralnym – prototypowym przedstawicielem danej kategorii gatunkowej. Niektóre teksty mogą znajdować się na peryferiach nie tylko jednego gatunku, lecz także innego. Mogą łączyć cechy różnych gatunków.
Polska genologia
· językoznawcza - A. Wierzbicka, S. Gajda, T., A. Rejter, A. Wilkoń, A. Furdal , U. Żydek-Bednarczuk i in.
· literacka - A. Dobrzyńska, H. Markiewicz, B.Witosz, A Duszak, S. Balbus
IV. Status gatunkowy elementarnych jednostek komunikacyjnych (pytania, prośby, powitania, obietnicy)
IVa. Teoria aktów mowy (Austin i Searle w latach 60. – 80. XX w.)
Akt mowy - użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji z określoną intencją mówiącego
a) stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że można je poddać kwalifikacji prawdziwościowej, tzn. powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np. Świeci słońce, Zakwitły bzy, Tomek ma psa);
b) akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np. Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat 10.; Otwieram posiedzenie Sejmu, Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha św. itp.)
Aspekty aktu mowy
· lokucyjny- odnoszący się do samego procesu tworzenia na mocy kodu językowego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka (bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi)
· illokucyjny- związany jest z treścią naddaną, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość mierzona jest nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności (fortunności, szczęśliwości) aktu mowy
· perlokucyjny- związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz wszelkie inne stany mentalne i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy)
Rodzaje aktów mowy
1. Ze względu na stopień jawności intencji
· akty mowy bezpośrednie
· akty mowy pośrednie
2. Ze względu na rodzaj intencji:
· asercje, czyli sądy o stanach rzeczy (np. wątpienia, przysięgi)
· dyrektywy- ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby)
· komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec adresata do działania, odpowiedzialności (np. zobowiązania, obietnice)
· ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych (gratulacje, kondolencje)
· deklaratywy - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych (np. odwołania, mianowania)
IVb. Teoria implikatur konwersacyjnych H.P.Grice’a
Implikatura konwersacyjna - pośredni akt mowy; intencja nadawcy nie jest w nim wyrażona wprost, w sposób konwencjonalny, lecz sugerowana; więc odczytywana przez odbiorcę nie na podstawie znajomości kodu językowego, ale z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego i pozajęzykowego – sytuacyjnego.
Zasada kooperacji: Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany.
Maksymy szczegółowe:
1. ILOŚCI: Uczyń swój udział tak informatywnym, jak jest to wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy); nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż to jest wymagane.
2. JAKOŚCI: Staraj się czynić swój udział takim, aby był zg...
Peggy_Brown