Solomon Norman - Judaizm.doc

Norman Solomon

Judaizm

Przełożyła

Joanna Mytkowska

PrószYński i S-ka

Warszawa 1997

Tytuł oryginału angielskiego

JUDAISM

Copyright ~ by Norman Solomon 1996

Published by arrangement with Oxford University Press

All rights reserved

Redakcja merytoryczna

dr Stanisław Krajewski

Projekt okładki

Katarzyna A. Jarnuszkiewicz

Michał Korwin-Kossakowski

Zdjęcie na okładce

P. Wysocki / Free

ISBN 83-7180-673-6

Wydanie pierwsze

Wydawca

Prószyński i S-ka

02-651 Warszawa, ul. Garażowa 7

Druk i oprawa

Wojskowa Drukarnia w Łodzi

Łódź, ul. Gdańska 130

W serii ukazały się:

Mary Beard, John Henderson

Kultura antyczna

Damien Keown

Buddyzm

Paul Bahn

Archeologia

Kolejny tytuł:

Kenneth Minogue

Polityka

Czy Żyd nie ma oczu? Czy Żyd nie ma rąk, twarzy

narządów, zmysłów, uczuć, namiętności? - skoro

żywi się tym samym jadłem, rani go ten sam oręż,

gnębią te same choroby, leczą te same leki,

ziębi i grzeje ta sama zima i lato co chrześcijanina~

Ukłujcie nas - czyż nie będziemy krwawić?

William Shakespeare, Kupiec wenecki, akt III, sc. I

(przełożył Stanisław Barańczak)

Spis rzeczy

Wstęp

Dodatek A

Dodatek B

1. Kim są Żydzi?

2. Jak rozeszły się drogi judaizmu i chrześcijaństwa?

3. Jak rozwijał się judaizm?

4. Kalendarz i święta

5. Życie duchowe - modlitwa, medytacja, Tora

6. Zakładając żydowski dom

7. Poza murami getta, w wirze spraw światowych

8. Judaizm dwudziestowieczny

9. "Wieczne prawo", zmieniające się czasy

Wstęp

1. Żydzi, którzy z różnych krajów wyemigrowali do Izraela. Zwracają uwa-

gę bardzo różnorodne cechy, które wskazują na odmienne pochodzenie

etniczne.

Poszukiwanie właściwych słów

Czytacie książkę napisaną po angielsku i przetłumaczoną

na język polski. Języki te nie są neutralne. Oba rozwijały się

w kulturze chrześcijańskiej, kształtowały się obciążone

chrześcijańskim punktem widzenia. Samo chrześcijaństwo

powstało jako wynik konfliktu wewnątrz judaizmu, w pierw-

szym stuleciu naszej ery, i określało się przeciwko judaizmo-

wi, dlatego tak trudno jest, operując językiem i pojęciami

chrześcijaństwa, przyglądać się judaizmowi tak samo, jak

bez obciążeń możemy poznawać szintoizm czy buddyzm.

~Wystarczy przypomnieć sobie niektóre z obraźliwych zna-

czeń, jakie nosi w sobie proste słowo "żyd".

Jeżeli zadacie sobie pytanie: "Co Żydzi myślą o Jezusie?"

lub "Co jest w~ judaizmie ważniejsze - wiara czy uczynki?"

,

oznacza to, że wybraliście niewłaściwą drogę i próbujecie

zbliżyć się do judaizmu poprzez kulturowe dziedzictwo

chrześcijaństwa. Na niektóre z takich pytań znajdziecie od-

powiedź w tej książce, ale to nie one pozwolą wam zro-

zumieć judaizm od wewnątrz, zgodnie z jego własnymi po-

jęciami. Judaizm, po prostu, ani nie określa się wobec

Jezusa, ani nie zakłada, że wiara i czyny to rzeczy przeciw-

stawne.

Spróbujmy zacząć od początku i uświadomić sobie, co to

znaczy być Żydem i jak judaizm wygląda od wewnątrz.

Przytaczamy tutaj listę kluczowych terminów, zanotowa-

nych przez grupę chrześcijańskich studentów, którzy starali

się zebrać określenia przydatne dla wyjaśnienia innym isto-

ty bycia chrześcijaninem:

ů Bóg Ojciec, Syn, Duch Święty ů wiara

ů zmartwychwstanie ů miłość

ů zbawienieů Boże Narodzenie

ů chrzestů Komunia Święta

ů przebaczenie ů modlitwa

ů ukrzyżowanie ů ufność

ů nawrócenie ů wspólnota

ů bierzmowanie ů odrodzenie z grzechu

ů wniebowstąpienie ů posłuszeństwo

ů odpuszczenie grzechówů życie wieczne

ů Pismoů apostolstwo

Kolejna lista została ułożona przez religijnego Żyda, któ-

ry pragnął wyjaśnić swoją wiarę grupie chrześcijan:

ů Bóg (osobowy, historyczny, nieprzewidywalny)

ů Tora (drogowskaz, pouczenie, nauka - nie prawo)

ů micwa ("przykazania" i praktyczna część Tory; dobre

uczynki)

ů awera (występek, grzech)

ů wolna wola

ů teszuwa (skrucha, "powrót" do Boga)

ů tefilla (modlitwa)

ů cedaka ("uczciwość", "poprawność"; miłosierdzie)

ů chesed (miłość, współczucie, dobroć)

ů jecer tow (dobre skłonności - wrodzone, wewnętrzne

skłonności do czynienia dobra) w przeciwieństwie do jecer

ha-ra (pociąg do zła; przyczyna i zarazem lekarstwo na nie-

wierność każdej jednostki wobec Boga)

ů Izrael (naród, kraj, przymierze)

Niektóre z tych terminów (Bóg, Tora, Izrael) są dość po-

wszechnie znane chrześcijanom, ale ci, którzy ułożyli tę li-

stę, uważali widocznie, że wymagają one komentarzy, po-

nieważ - mimo iż są na ogół znane - mogą być źle zrozu-

miane. Choć większość tych terminów w hebrajskim to

słowa używane potocznie, należące do "łatwych" w tym ję-

zyku, bardzo trudno przełożyć ich znaczenie na polski.

Tak się składa, że wszystkie słowa z listy ułożonej przez

chrześcijan - poza pojęciami chrystologicznymi: Syn, ukrzy-

żowanie, wniebowstąpienie i Boże Narodzenie - mogłyby

zostać użyte przez Żydów w zwykłej rozmowie. Ale różnią je

niuanse znaczeniowe i miejsce, jakie słowa te zajmują w ca-

łym systemie religijnym. Zwłaszcza takie pojęcia, jak przy-

mierze, zbawienie i Pismo, szeroko używane w obu trady-

cjach, powodują najwięcej nieporozumień, ich znaczenia

bowiem nie pokrywają się zupełnie. Czasami "wspólny ję-

zyk' bardziej obie religie rozdziela, niż zbliża.

Nie martwcie się, że hebrajskie słowa brzmią, jakby były

trudne do zapamiętania lub zrozumienia. Zostaną wyjaś-

nione ponownie, kiedy będzie to niezbędne, ale najlepszym

sposobem na ich pełne zrozumienie jest uchwycenie ich

w kontekście, w czasie lektury tej lub innej książki albo roz-

mowy z Żydami, którzy słów tych używają w sposób natu-

ralny. Przypomina to uczenie się języka obcego - przecież

chodzi o opanowanie "naturalnego" języka judaizmu.

Żadna religia nie jest abstrakcją. Wyznawcy będą utrzy-

mywać, że ich religia jest inspirowana przez Boga, od które-

go - ich zdaniem - pochodzą jej święte pisma, lub że jest

wieczna. Ale jej święte pisma muszą być interpretowane

i wprowadzane w życie przez ludzi; książka ta, w swoich ko-

lejnych rozdziałach, opowie zatem historię życia Żydów

i ich pism przez ostatnie dwa tysiące lat.

Nasza opowieść ma czterech bohaterów: Boga, Torę, na-

ród Izraela i otaczający go świat. Jest to opowieść, w której

wzajemne relacje są bardzo ważne i w której to, co partyku-

larne (Izrael), i to, co uniwersalne (cały otaczający świat

i kultura), nieustannie oddziałuje na siebie. Powoduje to

pojawianie się wielu wyzwań i konieczność sprostania im,

wielu napięć i znajdywania rozwiązań - stanowi źródło wie-

lu tragedii, ale i radości.

Judaizm jest religią Żydów. To jasne. Ale kim są Żydzi?

To będzie tematem rozdziału 1. Na razie uznajmy za Ży-

dów wszystkich członków społeczności, które dzisiaj okre-

ślają się jako Żydzi w relacji do tradycji sformułowanej

przez rabinów w Talmudzie (omówienie, czym jest Talmud,

znajdziecie w rozdziale 3.). Ta definicja wyklucza określenie

judaizmu jako religii Starego Testamentu, co przetrwało

w bardziej zachowawczych chrześcijańskich szkołach teo-

logicznych. Nauki rabinów wyvodzą się z tekstów Biblii he-

brajskiej, na której opiera się ich autorytet, ale - jak zoba-

czymy - są one dalekie od dosłownego rozumienia tych

tekstów.

Definicja ta wyklucza również inne "sekty żydowskie,

które rozwijały się w pierwszym stuleciu, na przykład esseń-

czyków, saduceuszy, samarytan i "żydowskich chrześcijan",

choć wspominamy o niektórych z nich w rozdziale 2., opo-

wiadając o judaizmie i chrześcijaństwie; religie te stanowiły

początkowo jedność, po czym stopniowo się rozdzieliły.

Skupimy się na religii. Ale religii nie daje się oddzielić od

społeczeństwa, historii, życia uczuciowego i intelektualnego

jej wyznawców. Włączymy więc do tej opowieści trochę in-

formacji o historii i społeczeństwie żydowskim.

Dokonamy naszego własnego wyboru pośród wielkich

szkół żydowskiej historiografii, które opowiadają odmienne

historie. Jest wśród nich na przykład szkoła "łzawa - zapo-

czątkowana w dwunastym stuleciu przez Efraima z Bonn

pod wpływem masakry Żydów w Nadrenii i w Anglii oraz

nieszczęść towarzyszących drugiej krucjacie we Francji-

która określa los Żydów jako jeden wielki padół łez i rozpa-

czy, cierpienia i męczeństwa, gdzie prześladowania następu-

ją jedne po drugich. Następnie szkoła

"Jerozolimska" (Ben

Zion Dinur), w której historia Żydów jest nierozerwalnie

związana z ziemią Izraela, i znajdujący się na przeciwnym

biegunie - wielki historyk Szymon Dubnow, który podkreśla

osiągnięcia Diaspory. Są i tradycyjni teolodzy, którzy-

w prawdziwie biblijnym stylu - widzą historię jako opowieść

o ludziach pełnych grzechu i skruchy, opowieść o Boskiej

karze i przebaczeniu. Jeszcze inni pojmują historię jako wiel-

kie, z góry "zaplanowane" cykle, których kulminacją będzie

przyjście Mesjasza. Szerira Gaon, w X wieku, w Babilonii,

ustanowił wzór dla tych, którzy historię rozumieją jako

autentyczną tradycję, wywodzącą się od Mojżesza; Franz

Rosenzweig, w dwudziestym stuleciu naszej ery, wydaje się

zaprzeczać, jakoby historia w ogóle miała znaczenie: "Wi-

dzimy Boga w każdym etycznym uczynku, ale nie widzimy

go w skończonej całości, w historii; po co potrzebowaliby-

śmy Boga, gdyby historia była boska?"

My jednak położymy nacisk przede wszystkim na twór-

czą stronę judaizmu. Przebytym cierpieniom i prześladowa-

niom, wymuszonej emigracji nie można zaprzeczyć, ale za-

dziwiające jest, że pomimo tego - dzięki nieprzerwanym

wysiłkom poetów i świętych, filozofów i komentatorów

Biblii, gramatyków i talmudystów, prawników i satyryków,

kaznodziejów i nauczycieli, cichych kobiet i pokornie wie-

rzących mężczyzn - przez stulecia rozkwitał duch tej kul-

tury.

Dodatek A

Trzynaście Zasad Wiary

Wierzę wiarą niezachwianą, że:

1. Stwórca, niech będzie pochwalone imię Jego, On jest

Stwórcą i Rządcą wszystkich tworów i On sam (jedy-

nie) uczynił, czyni i uczyni wszystkie czyny.

2. Stwórca, niech będzie pochwalone imię Jego, on jest

jedyny i nie ma jedności Jemu równej pod żadnym

względem i że On sam (jedynie jest) Bogiem naszym

- był, jest i będzie.

3. Stwórca, niech będzie pochwalone imię Jego, nie jest

ciałem i że nie ograniczają Go granice cielesne i że

nie ma nic doń podobnego (z wszystkiego na świe-

cie).

4. Stwórca, niech będzie pochwalone imię Jego, on

(jest) pierwszym i On (będzie) ostatnim.

5. Do Stwórcy, niech będzie pochwalone imię Jego,

(tylko) do Niego samego godzi się modlić, ale nie go-

dzi się modlić (do kogoś) prócz niego.

6. Wszystkie słowa proroków (są) prawdą.

7. Proroctwo Mojżesza, mistrza naszego, pokój z nim,

było prawdziwem i że on był ojcem (najznamienit-

szym z) proroków, tak poprzedzających go, jako też

następujących po nim.

8. Cała nauka (Tora), która znajduje się teraz w rękach

naszych,(jest) tą samą, która daną była Mojżeszowi,

nauczycielowi naszemu, pokój z nim.

9. Ta nauka (Tora) nie będzie zmienioną i nie będzie

nauki innej od Stwórcy, niech będzie pochwalone

imię Jego.

10. Stwórca, niech będzie pochwalone imię Jego, zna

wszystkie uczynki dzieci ludzkich i wszystkie ich my-

śli, jak powiedziane: "Który kształtuje wraz serca ich,

Ten wgląda we wszystkie sprawy ich" (Ps 33,15).

11. Stwórca, niech będzie pochwalone imię Jego, wy-

nagradza dobrodziejstwem przestrzegających przy-

kazania Jego i karze przestępujących przykazania

Jego.

12. Przyjdzie Mesjasz, a pomimo że długo zwleka, mimo

wszystko wyczekuję go każdego dnia, że przyjdzie.

13. będzie zmartwychwstanie w czasie, gdy wyjdzie wola

ta od Stwórcy, niech będzie pochwalone imię Jego

i uwielbiona pamięć Jego na zawsze i na wieki wie-

ków.

* Mojżesz Majmonides sformułował je i podał w Komentarzu do Miszny

(1160). Przytoczono na podstawie modlitewnika w przekładzie Salomona

Spitzera (Kraków 1926), s. 175-179 (przyp. red.).

Dodatek B

Platforma" z Filadelfii

- porozumienie judaizmu

reformowanego

Konferencja filadelfijska,

3-6 listopada 1869 roku

Deklaracja końcowa

Mesjańskim celem Izraela nie jest restauracja dawnego

państwa żydowskiego pod rządami potomka Dawida,

co pociągałoby za sobą następne oddzielenie Izraela

od narodów ziemi, ale związek wszystkich dzieci Boga

pod wspólnym wyznaniem jedności Boga, a więc uświa-

domienie sobie jedności wszystkich rozumnych stwo-

rzeń i nawoływanie ich do moralnego oczyszczenia.

Zniszczenie drugiej żydowskiej wspólnoty nie było ka-

rą za grzechy Izraela, ale wynikiem Boskiego planu,

objawionego Abrahamowi; planu, który, jak okazało

się w dziejach świata, zakłada rozproszenie Żydów na

wszystkie strony ziemi, aby urzeczywistnić ich głęboko

kapłańską misję, aby prowadzić narody do prawdziwe-

go poznania i uwielbienia Bogu.

Kapłaństwo Aarona i ofiarniczy kult Mojżesza są kro-

kiem przygotowawczym do rzeczywistego kapłaństwa

wszystkich ludzi, które rozpoczęło się wraz z roz-

proszeniem Żydów, oraz do szczerej pobożności i mo-

ralnego uświęcenia, a takie jedynie podoba się i jest

przyjmowane przez Najświętszego. Te instytucje, przy-

gotowujące do wyższej religijności, były przypisane

do zburzonej drugiej Świątyni, i tylko w tym sensie-

jako edukacyjny wpływ przeszłości - są przywoływane

w naszych modlitwach.

4. Każde rozróżnienie między pochodzeniem Aaronicz-

nym i nie-Aaronicznym, gdy weźmie się pod uwagę

obrządek i obowiązki religijne, jest zatem niedopusz-

czalne, zarówno w kulcie religijnym, jak i w życiu spo-

łecznym.

5. Wybranie Izraela narodem religii, nosicielem najwyż-

szych ludzkich wartości, powinno być ciągle, jak za-

wsze, silnie podkreślane, i z tego powodu, gdziekolwiek

jest wzmiankowane, powinno się podkreślać z całą mo-

cą obejmującą cały świat misję Izraela oraz miłowanie

przez Boga wszystkich Jego dzieci.

6. Wiara w zmartwychwstanie ciała nie ma podstaw reli-

gijnych, a doktryna nieśmiertelności odnosi się jedy-

nie do nieśmiertelności duszy.

7. Usilne kultywowanie języka hebrajskiego, w którym

zostały dane skarb Boskiego objawienia oraz nieśmier-

telne fragmenty literatury, której wpływy przetrwały

we wszystkich cywilizowanych narodach, powinno

być naszym pragnieniem przy wypełnianiu świ~tych

obowiązków, chociaż obecnie język ten stał się niezro-

zumiały dla większości naszych współwyznawców;

dlatego w tych okolicznościach doradza się, aby stwo-

rzyć możliwość modlenia się w zrozumiałym języku,

inaczej modlitwa staje się bezduszną formą.

W wyniku Konferencji przyjęto ustalenia dotyczące kwe-

stii małżeństwa i rozwodu oraz potwierdzono dziedziczenie

statusu Żyda z żeńskiej strony, podkreślając jednocześnie,

że dziecko żydowskiej matki jest Żydem, nawet gdy jest to

nieobrzezany chłopiec.

1

Kim są Żydzi?

Czym jest pomidor, owocem czy warzywem? Dla botani-

ka jest bez wątpienia owocem, dla kucharza warzywem, ale

co powiedziałby pomidor sam o sobie? Gdyby zadał sobie to

pytanie, wystąpiłby u niego prawdopodobnie ten sam kryzys

tożsamości, który nęka Żydów, kiedy ktoś próbuje przypaso-

wać ich do pojęć takich, jak rasa, grupa etniczna czy religia.

Ani pomidory, ani Żydzi nie są szczególnie skomplikowani

czy trudni do zrozumienia, jeżeli wziąć ich takimi, jacy są.

Nie dają się jednak ująć za pomocą poręcznych kategorii

- jak owoc lub warzywo, czy też naród lub religia - które tak

ułatwiają zaszufladkowywanie ludzi i rzeczy.

Jak mógłbyś rozpoznać Żyda, gdybyś wpadł na niego lub

na nią na ulicy? Przecież Żydzi są zarówno biali, jak i czarni;

są pośród nich ludzie o cechach orientalnych i zachodnich,

konwertyci i "rodowici" Żydzi, ateiści i agnostycy. Istnieje

wiele typów religijnych Żydów; czy istnieje sposób, aby ich

wszystkich wspólnie opisać? Jak wielu ich jest? Gdzie żyją?

Kim byli Żydzi w przeszłości?

Pytanie o żydowską tożsamość jest zaskakująco nowe.

Na przykład w Średniowieczu nikomu nie przyszłoby do

głowy, że istnieje taka kwestia. Wtedy powszechnie wie-

dziano, kto jest Żydem. Żydzi byli ludem szczególnym,

narodem wybranym", jak mówi Biblia, wybranym przez

Boga, aby być narzędziem Jego objawienia. Ale ponieważ

odrzucili Jezusa, zostali przeklęci, skazani na potępienie

i podrzędny status aż do momentu, kiedy czasy wypełnią

się i Żydzi rozpoznają Jezusa. W późnym Średniowieczu

chrześcijańskie przepowiednie się spełniły, dzięki bowiem

osiągniętej władzy politycznej chrześcijanom udało się ze-

pchnąć Żydów do podrzędnej pozycji społecznej. Żydzi zo-

stali zamknięci w gettach, kazano im nosić wyróżniającą

ich odzież, wykluczono ich z gildii i cechów, zakazano wy-

konywania niektórych zawodów, posiadania ziemi, a z am-

bony nazywano mordercami Chrystusa, oskarżano o za-

truwanie studni (w czasie zarazy), bezczeszczenie hostii

zabijanie chrześcijańskich dzieci po to, by używać ich krwi

do wyrobu macy na święto Pesach (tak zwany mord rytual-

ny), oraz oskarżano ich o prawie każdą nikczemność, którą

zaślepiony umysł może przypisać grupie ludzi uznanej za

obcą.

Wyjaśnia to bliżej, i to w sposób szokujący, prześledzenie

sposobu, w jaki Żydzi byli przedstawiani w chrześcijańskiej

sztuce religijnej, zwłaszcza zachodniej. Przed dwunastym

stuleciem w przedstawieniach nie mieli cech fizycznych,

wyróżniających ich spośród innych ludzi. Potem nastąpiła

nagła zmiana i europejskim Żydom przydano haczykowate

nosy, błony między palcami nóg i inne cechy, uważane za

charakterystyczne dla fizjonomii diabła; nawet w XX wieku

w niektórych częściach Europy w ludowych wierzeniach

przetrwało przekonanie, że Żydzi mają rogi. Ale, oczywi-

ście, to nie wygląd Żydów tajemniczo zmienił się w dwuna-

stym stuleciu i ponownie odmienił się współcześnie, to

chrześcijańska ikonografia zaczęła wyrażać w pewnym mo-

mencie przeświadczenie o związkach Żydów z diabłem.

Stereotypy wytworzone przez średniowieczne chrześci-

jaństwo przetrwały, nawet gdy sam system myślenia upadł

pod wpływem idei Oświecenia. Czołowy przedstawiciel

Oświecenia - Voltaire - uważał Żydów za niższą rasę, złożo-

ną z zatwardziałych grzeszników. Na miejsce teologicznego

antyjudaizmu Kościoła pojawił się rasowy antysemityzm,

którego kulminacją był nazistowski Endlósung (Ostateczne

Rozwiązanie), plan upodlenia i fizycznej eksterminacji "ra-

sy żydowskiej".

Naziści jednak napotkali podstawowy problem. W roku

1933 było oczywiste, że Żydzi nie mają ogonów, rogów ani

innych podobnych cech, odróżniających ich od Niemców

(Polaków lub innych narodów). Gdy zatem Goebbels i jego

machina propagandowa przywracali do życia średniowieczną

karykaturę Żyda na użytek publikacji w "Der Sturmer",