Wykład 2: paradygmat patogenetyczny w psychologii zdrowia
1. Paradygmat patogenetyczny.
• Dominujące pytanie: co jest przyczyną choroby i na skutek jakich czynników u człowieka przejawiasię konkretna choroba i konkretne zaburzenia. W podejściu tym celem badań i analiz bieżących jestposzukiwanie czynników odpowiedzialnych za powstanie i rozwój zaburzeń i chorób.
• Wieloczynnikowa etiopatogeneza chorób (w powstawaniu chorób i zaburzeń obserwuje sięwspółudział czynników somatogennych, psychogennych i społeczno kulturowych/ środowiskowych);
Stres:
· Bodziec (wywiera siłę na człowieka)
· Reakcja (negatywne reakcje emocjonalne, które powstają w człowieku pod wpływem działania negatywnych bodźców- historyczne rozumienie stresu)
· Relacja (obecne rozumienie stresu)
2. Współczesne rozumienie stresu.
R.S. Lazarus i S. Folkman (za: Heszen-Niejodek, 2000, s.470) definiują stres jako „określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi".
Rozumienie stresu:
· Relacyjne (interakcja między sytuacją a człowiekiem)
· Poznawczo- fenomenologiczne (kryterium wystąpienia stresu stanowi ocena człowieka)
· Transakcyjne (stres nie jest prostą sumą czynników (człowieka i sytuacji))
Ocena sytuacji:
· Sprzyjająca
· Neutralna
· Stresująca
Ocena stresu (ocena pierwotna):
· Krzywda- strata (jakaś szkoda już nas spotkała)
· Zagrożenie (antycypacja szkody)
· Wyzwanie (przewidywanie osiągnięcia korzyści)
Ocena pierwotna (ocena steru) i ocena wtórna (przegląd własnych możliwości poradzenia sobie za sterem) występują równocześnie
W wyniku ocena wtórnej pojawia się proces zaradczy, mający na celu pokonanie stresu
3. Stresory jako potencjalne źródło stresu.
SIŁA I ZASIĘG:
• dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof
Ø uniwersalny
Ø rzeczywiste stresory obejmujące całe grupy ludzi
Ø stres ekstremalny, traumatyczny
Ø stawia wysokie wymagania człowiekowi
Ø brak przygotowania na taki stras
Ø pozostawia po sobie ślad w psychice)
• poważne wyzwania i zagrożenia;
Ø dotyczą pojedynczych osób
Ø koncepcja Rahe, Helis (lista sterujących wydarzeń w życiu człowieka np. śmierć współmałżonka, rozwód, wiezienie, kredyt, kłótnie z teściami, zmiana diety, urlop, Boże Narodzenie)
• drobne codzienne utrapienia.
Ø nagromadzenie codziennych utrapień może mieć poważne konsekwencje zdrowotne
CZAS ODDZIAŁYWANIA STRESORA:
• wydarzenia stresowe jednorazowe (incydentalny charakter)
• wydarzenia periodyczne lub cykliczne (powtarzające się z pewną regularnością)
• stresory chroniczne, działające permanentnie (np. nieudane małżeństwo)
• sekwencje, ciąg wydarzeń stresowych, w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne (np. utrata pracy, rozwód)
KONTROLOWALNOŚĆ STRESORA (w jakim stopniu wystąpienie, przebieg i następstwa wydarzeń stresujących zależą od celowego działania osób, które doświadczają stresu):
• wysoki stopień kontroli (np. zmiana stylu życia na polecenie lekarza i uniknięcie tym samym choroby)
• kontrola ograniczona
• brak kontroli (np. zawał lub inna ciężka choroba)
• zmienna kontrolowalność
4. Reakcje na stres:
• EMOCJONALNE
np. niepokój, napięcie, złość, przygnębienie, apatia, drażliwość;
• FIZJOLOGICZNE
np. bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe;
§ BEHAWIORALNE
np. nadaktywność, impulsywność, zaburzenia łaknienia, konflikty interpersonalne, izolacja
społeczna
§ MOTYWACYJNE
np. utrata zapału, entuzjazmu, obojętność, zniechęcenie.
5. Współczesna konceptualizacja radzenia sobie,
Definicja radzenia sobie R.S. Lazarusa i S. Folkman (za: Heszen-Niejodek, 2000, s.476): Radzenie sobie to „stale zmieniające się (dynamiczne) poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby".
Lazarus i Folkman wyróżniają dwie funkcje radzenia sobie:
• instrumentalną (zadaniową) - zorientowaną na problem mającą na celu poprawę relacji człowieka z otoczeniem;
• samoregulacji przykrych emocji - zorientowaną na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z doświadczanym stresem.
Obie funkcje mogą być realizowane zarówno przez poznawcze, jak i behawioralne radzenie sobie.
Współczesne rozumienie radzenia sobie (Moos)
Nastawienie na problem
Nastawienie na emocje
Wysiłki poznawcze
Myślenie o sposobach rozwiązania problemu
Próba zapomnienia o całej sprawie
Wysiłki behawioralne
Działanie mające na celu rozwiązanie problemu
Zaangażowanie się w inną aktywność
Konkretne radzenie sobie może:
Ø spełniać obie funkcje (poprzez uczenie się wyciszamy emocje związane ze stresem i rozwiązujemy problem)
Ø spełniać jedną funkcję i być antagonistyczna wobec drugiej (pójście na imprezę przed egzaminem wycisza emocje, ale nie rozwiązuje problemu)
Ø spełniać jedną funkcję bez antagonizmu wobec drugiej (wcześniejszy powrót z imprezy i powtórzenie materiału- emocje wyciszone, problem rozwiązany)
Ø spełniać naprzemiennie obie funkcje (krótkie przerwy w nauce, w czasie których np. słuchamy muzyki wyciszają emocje a nauka rozwiązuje problem)
Radzenie sobie ze stresem może być rozpatrywane w kategoriach procesu, strategii i stylu (za: Heszen-Niejodek, 2000, Wrześniewski, 1996). Definicja podana powyżej stanowi przykład procesualnego podejścia do radzenia sobie.
• proces radzenia sobie to złożony i dynamiczny proces obejmujący całość aktywności człowieka w danej sytuacji stresowej, stanowi on „ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki" (Wrześniewski, 1996, s. 47);
§ strategie radzenia sobie to konkretne wysiłki podejmowane przez jednostkę w obliczu stresu stanowiące ogniwa procesu zaradczego; Liczne badania wskazują na dużą zmienność stosowanych strategii w czasie procesu zaradczego oraz zależność od zmieniającego się kontekstu doświadczenia stresowego (Makowska, Poprawa, 2001);
§ styl radzenia sobie - „posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi" (Heszen-Niejodek, 2000); kategoria stylu odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie jednostki w warunkach stresowych.
6. Psychiczne konsekwencje stresu
§ Ostra reakcja na stres, występuje zazwyczaj natychmiast po zadziałaniu stresu fizycznego i/lub psychicznego, na ogół przemija w ciągu kilku godzin lub dni (ma charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości, zaburzenia orientacji; może mieć jednak obraz analogiczny do innych zaburzeń nerwicowych, zdarzają się fugi i amnezje);
§ Zaburzenia stresowe pourazowe, występują z opóźnieniem (do 6 miesięcy wg ICO-10), charakteryzują się przeżywaniem sytuacji stresowej w natrętnie powracających wspomnieniach, reminiscencjach, koszmarach sennych (szczególna forma PTSD);
...
spodpowieki