Ignacy Krasicki
Bajki
wstęp: Z. Goliński (BN I 220)
WSTĘP
1. Sytuacja bajki w literaturze oświecenia
- gatunek ogólnie uznany i szeroko rozpowszechniony
- terminologia gatunku: apolog, rzadziej przypowieść
- Nicolas Bileau w Sztuce poetyckiej pominął bajkę całkowicie, mimo bliskich związków osobistych z Jeanem de La Fantaine’em. We Francji – pełnoprawny gatunek literacki o szczególnych wartościach dydaktycznych. W literaturze niemieckiej pozycję bajki ugruntował Lessing, który był jednocześnie teoretykiem bajki i uznanym jej realizatorem.
- Drogę karierze bajki w Polsce przecierały programy nauczania w szkolnictwie Konarskiego, postulujące jej wykorzystywanie w procesie dydaktycznym. Bajkopisarstwo Fedrusa (zwięzłość!) – wzorowanie się na autorach klasycznych. Uczniowie w szkołach pisali ćwiczenia stylistyczne poczynając od bajek. Styl ich powinien być prosty i dostosowany do treści, rozmiar niewielki. Wzór: bajki Ezopa, Fedrusa, Jabłonowskiego, la Fontaine’a. Konarski wskazywał w ten sposób literaturze polskiej tradycję bajki średniowiecznej i renesansowej – pierwsza polska książka literacka wydana w 1522 r. w Krakowie to Ezop – napisany wierszem oraz przekłady bajek Fedrusa.
- Bajka oświeceniowa mogła zaistnieć dzięki: przekonaniu o naturalnej potrzebie odkrywania prawdy i dążenia do jej poznania oraz głoszenia; przeświadczeniu o instrumentalnym charakterze literatury, spełniającym się w jej celu najwyższym – dydaktyzmie.
- Ogłoszenie pierwszego cyklu bajek Krasickiego, tj. Bajek i przypowieści, wydanych w 1779 r.
- Nobilitacja Ezopa (przedtem zarzut gminności), który mimo gminnego pochodzenia, z cnoty mądrości zyskał tytuł do sławy.
- Celem bajki było wychowywanie i pouczanie bez urażania.
- Geneza: bajka jako instrument wypowiadania prawdy, a więc jej społecznej użyteczności. Niemcewicz tłumaczył narodziny bajki zapotrzebowaniem na realizowany w tym gatunku typ wypowiedzi artystycznej – człowiek bowiem ma wrodzoną skłonność do słuchania opowiadań. Bajka zaostrza jego ciekawość i bawi imaginacją.
- Rodowód bajki zwierzęcej – wiązany z jej wschodnim pochodzeniem – wierzenia o reinkarnacji, o przejściu duszy człowieka w ciało zwierzęcia
2. Krasicki o bajce
- wypowiedzi pochodzą z felietonów „Monitora”, poematów, wierszy, dyskursów dzieła O rymotwórstwie i rymotwórcach i schyłkowego czasopisma „Co tydzień”.
- Apologia bajki sformułowana w jednej z oktaw Myszeidy.
- Przekonanie, że podstawą gatunku bajkowego jest wypracowanie możliwości i środków wypowiadania prawd niemiłych słuchaczom, dzięki użyciu „języka ezopowego”. Prawo obywatelstwa bajki w kulturze ze względu na jej nauczanie, wychowanie. Odwołanie do dobrego samopoczucia czytelnika, schlebiania jego miłości własnej.
- Wyznaczniki bajki:
- krótkość – by nie nużyć czytelnika
- jasność – polega na przystosowaniu bohaterów do miejsca, czasu, charakterów
- prostota narracji – oparta na wzorach języka kolokwialnego
- Bajka – utwór, w którym bohaterami są zwierzęta, rośliny, rzeczy nieożywione; słowo „bajka” jest też używane w sensie pragmatycznym – na oznaczenie dziejów mitologicznych (jako zmyślenie, pomówienie); nacechowanie ujemne: np. w liście Do A. Naruszewicza dla określenia wyrazów „nieprawda”, „fałsz”, używa słowa „bajka”.
3. Oryginalność – wtórność
- kariera bajki Ezopa – Fedra O lwim dziale – Krasicki: Lew, koza, owca i krowa
- podobnie parokrotnie podejmowana próba wiązania bajki Abuzei i Tair franc. Guillemart, pierwowzór: Billardon z Saurigmy
- Metoda Krasickiego: przejmowanie tylko pewnych idei pierwowzoru, a także ich modyfikacji
- przypowieść O kulawym i ślepym – wzięty tylko zamysł fabuły od Gellerta; motyw znacznie wcześniejszy; w bajce polskiej morał użyty jako punkt wyjścia (Niósł ślepy kulawego, dobrze im się działo), po czym spółka ta doprowadziła do zguby; mamy tu do czynienia z przeciwstawieniem się źródłu
- Źrebak i koń stary – bajka Gellera o źrebaku żalącym się, że nie jest przebierany w piękne rzędy, w polskiej redakcji bohater został przydany towarzysz, któremu przypadła na koniec rola moralisty.
- Żaby i bocian – swoiste przedłużenie przypowieści o żabach, które prosiły o króla; Krasicki dopełnił ich historię, niezadowolonych ani z króla – pnia, ani z króla – bociana; bajka w 1 wierszu nawiązuje do sytuacji będącej pointą bajki poprzedniej
- Lis i wilk – bajka La Fontaine’a o lisie, który wpadł do dołu, skąd wydobył się wykpiwszy kozła, znajdującego się tam przypadkiem; u Krasickiego: zmiana bohatera – kozła zastąpił wilk i zaskakujące rozwiązanie – wilk – rola współczującego, a potem umoralniającego mentora: Zgrzeszyłeś, bracie lisie, trzeba pokutować.
4. Aktualizacje
- w tradycji zwykło się wiązać powstawanie niektórych bajek z konkretnymi wydarzeniami historycznymi, co oznaczać miało, że pisane były okazjonalnie
- przypuszczenie, że Krasicki napisał bajkę (Snycerz) na zamówienie Stanisława Augusta w czasie sejmu 1776, by ugodzić warcholącego hetmana
- Ptaszki w klatce – alegoryczna wykładnia losu Polaków po rozbiorze
5. Morał bajki Krasickiego
- wartość bajki stanowi jej morał, smaczny owoc wyłuskany z podłej łupiny (Myszeidos)
- Skarb – bajka o znalezionym przez bogacza skarbie i ubogim obserwatorze; w konkluzji biedny staje się bogatym, bez żadnego społecznego uzasadnienia
- Chłop i Jowisz – morał odwrotny: ubogi chłop otrzymał propozycję, że dostanie bogactwa i podagrę, na jaką cierpiał bogacz; chłop przystał, ale zdjęty boleścią prosił o przywrócenie dawnego stanu; odpowiedź Jowisza: Z uskutecznieniem Jowisz się nie bawił, / Odjął bogactwa, podagrę zostawił.
- Bogacz i żebrak – rozpacz ubogiego zmienia się w radość, gdy tłusty zachorował i pękł z sadła; zalecenie radowania się tym, co się posiada
- Pszczoła i szerszeń – pracowita pszczoła odpędza nieproduktywnego szerszenia; zgodnie z etyką ewangeliczną, szerszeń, przyznawszy racje pszczole, odwołuje się do jej poczucia litości
- Koncepcja bajek zasadza się na nauczaniu, ale dokonuje się tego metodą dwojaką: negatywną (polega na ukazywaniu niebezpieczeństw, w które popadają bohaterowie na skutek łatwowierności, czy w ogóle z braku doświadczenia) i pozytywną (ukazywanie dobrych stron i korzyści płynących z określonych postaw). Bajki odwołują się do kategorii uczuć kształcących rozumny wybór takich lub innych postaw etycznych.
- Etyka mierności: najobszerniejsza grupa bajek, zalecających etykę mierności (aurea mediocritas). Mierność szczęściem jest człowieka; kategoria mierności gwarantuje spokój wewnętrzny, daje poczucie pewności , stabilizacji, wewnętrznej pogody; etyka ta pozwala znosić trudy, niepowodzenia: (Rybka mała i szczupak: rybka martwiła się, że jest za mała, by połknąć robaka, ale gdy na tę przynętę został złowiony szczupak, zrozumiała, że dobrze czasem być i małą)
- Poczucie miary: zabieganie o bogactwo przynosi przykrości:
- Żółw i mysz – Miej ty sobie pałac, ja mój domek ciasny, / Prawda, nie jest wspaniały – szczupły, ale własny.
- Chart i kotka: kotka na wymówki charta, że poluje na marną zdobycz, zareplikowała: Wolę ja mysz dla siebie, niż sarnę dla pana.
- Dudek – próby wyniesienia się ponad własny stan kończy się porażką.
- Postawa nieufności
- Przyjaciele – zawód na uczuciach przyjacielskich; jakiego doznał młody zajączek szukający ratunku wobec zagrożenia życia: wszyscy deklarowali dobre chęci i współczucie, ale nikt nie kwapił się z udzieleniem mu pomocy
- Umiejętność przewidywania
- Woły krnąbrne – woły nie chciały pracować wiosną i jesienią, za co w zimie same zostały zjedzone, bo w gospodarstwie nie było już jedzenia
- Dziecię i ojciec – dziecię połamało z gniewu rózgę, za co dostało kijem
- Problem równowagi, harmonii, postawy złotego środka
- Ojciec łakomy, syn rozrzutny – Umarli oba z głodu, każdy z nich zasłużył: / Syn, że nadto używał, ojciec, że nie użył.
- Etyka „złotego środka” – bliska postawie zdroworozsądkowej: trzeźwość w ocenie sytuacji, umiejętność stosownego określenia własnych potrzeb
- Jaś – koniecznie chce dostać się do jeszcze zielonych gruszek; po wielu zabiegach sam uznaje, że jego zabiegi nie przyniosły korzyści; morał: Gdy nie padną trzęsione, nie trzeba rwać gruszek.
- Rzepa
- Filozof i orator
- Postawa hierarchizowania ważności:
- Ptaszki w klatce – wolność jest ważniejsza niż wygody
- Kałamarz i pióro
- Postawa oportunizmu – propozycja wybrnięcia z takich sytuacji, kiedy słabszy znajdzie się w kolizyjnym kontakcie z silniejszym. Rozsądek każe unikać takich zdarzeń: siła jest przed prawem.
- Słoń i pszczoła
- Jagnię i wilcy
- Niedźwiedź i liszka
- Lew chory
- Wilk i baran
- Lew, koza, owca i krowa – tzw. bajka O lwim dziale
- Bryła lodu i kryształ - bajka nie ma morału wypowiedzianego wprost, w postaci maksymy; zasada: bądź czym jesteś.
- Wizja świata – pesymistyczna, bez szans na zmianę panujących w nim stosunków. Bajki przedstawiają stosunki takimi, jakimi były one we współczesnym Krasickiemu świecie.
6. Bajka epigramatyczna i bajka narracyjna
- Bajki i przypowieści zawierają utwory określone zwyczajowo jako bajki epigramatyczne. Odmienność „bajek nowych” polega na tym, że ich forma podawcza zasadza się na opowiadaniu, stąd przyjęło się określać je jako bajki narracyjne lub fabularne.
- Fabularność zakłada jednocześnie udział elementów dynamicznych, konkretnej ciągłej akcji, co pozwala zakwalifikować te utwory również jako bajki akcji. U Krasickiego postulaty: wdzięk, jasność, zwięzłość, precyzja.
- Według Krasickiego epigramatyczność właściwa jest bardziej satyrze niż bajce.
- Schemat bajki epigramatycznej: 1)morał na początku lub na końcu; 2)bajka rozpoczyna się zdaniem oznajmującym, które informuje o sytuacji; 3)czasem bajka wspiera się na układzie kontrastowym cech przeciwstawnych sobie bohaterów, niesie to zapowiedź konfliktu.
- Elementy budowy bajek: synkretyczność i autentyczność, paralelizm, symetria struktur gramatycznych.
- Istota bajek narracyjnych – cykl Bajek nowych określa się jako realizację bajki narracyjnej lub lafontainowskiej. Krasicki aprobuje estetyczną harmonię utworów La Fontaine’a: stosowność, dokładność; wpisaną w nie wizję świata: prawdziwość oraz adekwatność językowych środków wypowiedzi wobec oznajmianych treści: prostota, łatwość, wdzięk. Istotę bajek narracyjnych stanowi opis konkretnych perypetii jej bohaterów zmierzający do wyraźnego finału, z którego wynika określona nauka. Akcja bajki narracyjnej przebiega na ogół bez napięć dramatycznych, a losy ich bohaterów zamykają się w ciągu zdobywanych doświadczeń, negatywnych i pozytywnych.
- Niektóre bajki nacechowane komizmem sytuacyjnym (np. sytuacja kruka, który traci jadło, oszukany przez lisa – Kruk i lis). Komizm wywołany jest tu przez zabieg ukazania bohaterów w momencie odchodzenia od normy, jaka byłaby właściwa.
- Spotykamy także dramatyczność, uzyskiwaną przez narastające zagrożenie życia bohatera, np. w bajce Przyjaciele. Mamy tu ekspozycję narastającego dramatu: od sielankowego obrazka (pasący się zajączek) do zagrożenia ze strony myśliwych i psów. Szczególną funkcję narastania dramatyzmu pełni tu element czasu i p...
pinnkie