martwedusze.pdf

MIKOŁAJ GOGOL

MARTWE DUSZE

Wydawnictwo „Tower Press”

Gdańsk 2001

ROZDZIAŁ I

Do bramy hotelu w gubernialnym mieście N. wjechała dość ładna, nieduża bryczka na resorach,

w rodzaju tych, którymi jeżdżą kawalerowie: dymisjonowani podpułkownicy, sztabskapitanowie,

ziemianie posiadający około setki dusz chłopskich, słowem wszyscy ci, których nazywają średnio

zamożnymi. W bryczce siedział pan niezbyt przystojny, ale i niebrzydki, ani nazbyt tłusty, ani

nazbyt chudy; nie można powiedzieć, żeby stary, jednak niezbyt młody. Przyjazd jego nie zrobił w

mieście żadnego hałasu i nie towarzyszyło mu nic szczególnego; tylko dwaj rosyjscy chłopi,

stojący u drzwi karczmy naprzeciwko hotelu, poczynili jakieś spostrzeżenia, odnoszące się zresztą

bardziej do pojazdu niż do tego, kto w nim siedział. – Patrzaj no – powiedział jeden do drugiego –

to ci koło! Jak myślisz, dojechałoby to koło, jakby było trzeba, do Moskwy, czyby nie dojechało? –

Dojechałoby – odpowiedział drugi. – A do Kazania, to myślę, że nie dojechałoby? – Do Kazania

nie dojechałoby – odpowiedział drugi. Na tym się rozmowa skończyła. I jeszcze, kiedy bryczka

podjechała do hotelu, nawinął się młodzieniec w białych dymkowych pantalonach, bardzo wąskich

i krótkich, we fraku z pretensjami do mody, spod którego widać było gors spięty tulską spinką z

pistoletem z brązu. Młodzieniec odwrócił się, popatrzył na pojazd, przytrzymał ręką czapkę, która

mu omal nie zleciała na wietrze, i poszedł w swoją stronę.

Gdy pojazd wjechał w podwórze, pan został przyjęty przez służącego z hotelu albo, jak ich

nazywają, numerowego, człowieka żywego i ruchliwego do tego stopnia, że nawet nie można było

dostrzec, jaką miał twarz. Wybiegł zwinnie z serwetką w ręku, długi i w długim kortowym

surducie, z kołnierzem omal że nie na głowie, potrząsnął włosami i zwinnie poprowadził pana na

górę przez całą drewnianą galerię do zesłanego mu przez Boga pokoju. Pokój był wiadomego

rodzaju, bo i hotel też był wiadomego rodzaju, to jest właśnie taki, jakie zwykle bywają w miastach

gubernialnych, gdzie za dwa ruble na dobę przejezdni otrzymują dogodny pokój z karaluchami jak

suszone śliwki, wyglądającymi ze wszystkich kątów, i z drzwiami do sąsiedniego pomieszczenia

zawsze zastawionymi komodą, gdzie zagospodarowuje się sąsiad, człowiek małomówny i

spokojny, ale nadzwyczaj ciekawy, interesujący się wszystkimi drobiazgami dotyczącymi

przyjezdnego. Front hotelu odpowiadał jego wnętrzu: był bardzo długi, jednopiętrowy; parter nie

był otynkowany i świecił ciemnoczerwonymi cegiełkami, jeszcze bardziej pociemniałymi skutkiem

pogody i z natury brudnymi; pierwsze piętro było pomalowane odwieczną żółtą farbą; na dole były

sklepiły z chomątami, powrozami i obwarzankami. W narożnym sklepiku, a właściwie w oknie,

tkwił handlarz sbitniem 1 , z samowarem z czerwonej miedzi i o twarzy tak samo czerwonej jak

samowar, tak że z daleka można było pomyśleć, że na oknie stoją dwa samowary, gdyby jeden z

samowarów nie miał czarnej jak smoła brody.

Podczas gdy przyjezdny pan oglądał swój pokój, wniesiono jego bagaż: przede wszystkim

walizę z białej skóry, trochę zniszczoną, co wskazywało, że nie po raz pierwszy była w drodze.

Walizkę wniósł stangret Selifan, niziutki mężczyzna w kożuszku, i lokaj Pietrek, chłopisko lat

około trzydziestu, w luźnym znoszonym surducie, widocznie po panu, z wyglądu nieco surowy, z

bardzo grubymi wargami i nosem. Za walizą wniesiono niewielki mahoniowy sepet wykładany

brzeziną karelską, prawidła do butów i pieczoną kurę owiniętą w niebieski papier. Gdy wszystko to

przyniesiono, stangret Selifan poszedł do stajni zająć się końmi, a lokaj Pietrek zaczął się urządzać

1 Sbitień – napój z wrządku zaprawionego miodem i korzeniami

w małym przedpokoiku, bardzo ciemnej norce, dokąd zdążył już przynieść swój szynel, a wraz z

nim jakiś własny zapach, który udzielił się i przyniesionemu zaraz potem workowi z różnymi

lokajskimi przyborami. W tej norce przysunął do ściany wąziutkie łóżko na trzech nogach,

nakrywając je czymś podobnym do małego materaca, zbitym i płaskim jak blin i, być może, tak

samo zatłuszczonym jak blin, który udało mu się wydębić od właściciela hotelu.

Podczas gdy służący krzątali się zapobiegliwie, pan udał się do ogólnej sali. Jakie bywają te

ogólne sale – każdy przejezdny wie bardzo dobrze. Takie same ściany, wymalowane olejną farbą,

pociemniałe u góry od fajczanego dymu i wyświecone u dołu plecami różnych przejezdnych, a

zwłaszcza miejscowymi kupieckimi, kupcy bowiem w dni targowe przychodzili tu w sześciu albo

w siedmiu wypijać wiadomą ilość herbaty; taki sam zakopcony żyrandol z mnóstwem wiszących

szkiełek, które dygotały i dzwoniły za każdym razem, gdy numerowy przebiegał po wytartych

chodnikach, żwawo wymachując tacą, na której było takie mnóstwo szklanek do herbaty, jak

ptaków na brzegach morza; takie same obrazy na całą ścianę, malowane olejnymi farbami; słowem,

wszystko to samo co i wszędzie; ta tylko różnica, że na jednym obrazie była namalowana nimfa z

takimi ogromnymi piersiami, jakich czytelnik zapewne nigdy nie oglądał. Podobna igraszka natury

zdarza się zresztą na różnych obrazach historycznych, nie wiadomo kiedy, skąd i przez kogo

przywiezionych do nas, do Rosji, niekiedy nawet przez naszych wielkich panów, miłośników

sztuki, którzy zakupili je we Włoszech za radą wiozących ich pocztylionów. Pan zdjął czapkę i

odwiązał z szyi wełniany, o tęczowych kolorach szalik, jaki ludziom żonatym własnoręcznie robi

żona, dając przy tym dobre rady, jak go zawiązywać, a kawalerom – nie mogę na pewno

powiedzieć, kto im robi, Bóg ich raczy wiedzieć, ja nigdy nie nosiłem takich szalików.

Odwiązawszy szalik, pan kazał sobie podać obiad. Podczas gdy podawano mu różne zwykłe w

restauracjach potrawy, jako to: kapuśniak z kruchym pierożkiem, umyślnie w ciągu kilku tygodni

przechowywanym dla przejezdnych, móżdżek z groszkiem, kiełbaski z kapustą, pieczoną pulardę,

kiszone ogórki i odwieczny kruchy, słodki pierożek zawsze gotów do usług; podczas gdy mu to

wszystko podawano i na gorąco, i na zimno, kazał służącemu, czyli numerowemu, opowiadać sobie

różne głupstwa o tym, kto dawniej prowadził tę restaurację, a kto teraz, i czy dużo daje dochodu, i

czy gospodarz wielki łajdak, na co numerowy zazwyczaj odpowiadał: „O, wielki złodziej, proszę

pana!” Jak w oświeconej Europie, tak samo i w oświeconej Rosji istnieje teraz wielu szanownych

ludzi, którzy nie mogą zjeść w restauracji, żeby nie pogadać ze służącym, a niekiedy nawet

zabawnie sobie z niego pożartować. Zresztą, przyjezdny nie zadawał tylko próżnych pytań; z

nadzwyczajną ścisłością rozpytywał się, kto jest w mieście gubernatorem, kto prezesem sądu, kto

prokuratorem –słowem, nie opuścił żadnego Ważniejszego urzędnika, ale z jeszcze większą

ścisłością, jeżeli nawet nie ze szczególnym zainteresowaniem, rozpytywał się o wszystkich

zamożniejszych obywateli ziemskich: ile kto ma dusz chłopskich, jak daleko mieszka od miasta,

nawet jaki ma charakter i jak często przyjeżdża, rozpytywał się uważnie o stan prowincji, czy nie

było w ich guberni jakich chorób, epidemicznej gorączki, jakiejś zabójczej febry, ospy i tym

podobnych, a wszystko to tak szczegółowo i z taką dokładnością, która wskazywała na coś więcej

niż na zwykłą ciekawość. Pan miał w obejściu coś solidnego i wycierał nos niebywale głośno. Nie

wiadomo, jak on to robił, ale nos jego grzmiał jak trąba. Ta na pozór niewinna właściwość

przysporzyła mu jednak wiele szacunku ze strony służącego z restauracji, tak że ten za każdym

razem, gdy słyszał ów dźwięk, potrząsał włosami, prostował się z szacunkiem i nachylając głowę z

wysokości pytał: „Czy wielmożny pan sobie czego nie życzy?” Po obiedzie pan wypił filiżankę

kawy i usiadł na kanapie, podłożywszy sobie pod plecy poduszkę, którą w rosyjskich restauracjach

zamiast elastyczną wełną wypychają czymś bardzo podobnym do cegieł i kamieni brukowych.

Wkrótce zaczął ziewać i kazał się odprowadzić do swego numeru, gdzie położywszy się zasnął na

dwie godziny. Odpocząwszy, napisał na kawałku papieru – na prośbę służącego z restauracji – swą

rangę, imię i nazwisko, w celu zameldowania tam gdzie należy, w policji. Numerowy, schodząc ze

schodów, przesylabizował z kartki, co następuje: radca kolegialny Paweł Iwanowicz Cziczikow,

obywatel ziemski, w sprawach prywatnych. Gdy numerowy wciąż jeszcze sylabizując

odcyfrowywał kartkę, sam Paweł Iwanowicz udał się, by obejrzeć miasto, z którego był, zdaje się,

zadowolony, albowiem znalazł, iż miasto bynajmniej nie ustępuje innym miastom gubernialnym.

Mocno biła w oczy żółta farba na kamienicach i skromnie ciemniała szara na drewnianych domach.

Domy były parterowe i półtorapiętrowe, z odwiecznymi facjatkami, bardzo ładnymi według

mniemania gubernialnych architektów. Gdzieniegdzie domy te wydawały się zagubione pośród

szerokiej jak pole ulicy i nie kończących się drewnianych płotów; gdzieniegdzie zbijały się w kupę

i tam widać było więcej ludzi i ożywienia. Trafiały się prawie zmyte deszczem szyldy z rogalami i

z butami, tu i ówdzie z namalowanymi niebieskimi spodniami i z nazwiskiem jakiegoś krawca

Arszawskiego; tu sklep z czapkami, z napisem: „Cudzoziemiec Wasyl Fiodorow”; ówdzie

namalowany bilard z dwoma graczami we frakach, w jakie ubierają się u nas w teatrach goście

wchodzący na scenę w ostatnim akcie. Gracze byli namalowani z wycelowanymi kijami, z trochę

wykręconymi w tył rękami i krzywymi nogami, które dopiero co wykonały w powietrzu entrechat .

Pod tym wszystkim było napisane: „A oto zakład”. Tu i ówdzie, wprost na ulicy, stały stoły z

orzechami, mydłem i piernikami podobnymi do mydła; tam znów garkuchnia z namalowaną tłustą

rybą i wetkniętym w nią widelcem. Najczęściej zaś można było zauważyć pociemniałe dwugłowe

orły państwowe, które teraz już zostały zastąpione lakonicznym napisem: „Szynk”. Bruki wszędzie

były kiepskie. Zajrzał i do ogrodu miejskiego, składającego się z cieniutkich drzewek, które się źle

przyjęły, z podpórkami w kształcie trójkątów u dołu, bardzo ładnie pomalowanymi zieloną farbą

olejną. Zresztą, chociaż te drzewka nie były wyższe od trzciny, pisano o nich w gazetach przy

opisie iluminacji, że „miasto nasze zostało dzięki staraniom naczelnika miasta przyozdobione

ogrodem, składającym się z cienistych, rozłożystych. drzew, dających ochłodę w skwarny dzień” i

że przy tym „było bardzo miło patrzeć, jak serca obywateli drżały z nadmiaru wdzięczności i

wylewały potoki łez na znak uznania dla pana naczelnika miasta”. Rozpytawszy szczegółowo

strażnika, którędy można by przejść bliżej, jeżeli będzie trzeba, do soboru, do miejsc publicznych,

do gubernatora, poszedł spojrzeć na rzekę przepływającą przez środek miasta; po drodze zdarł

przybity do słupa afisz, żeby po przyjściu do domu dokładnie go przeczytać; popatrzył uważnie na

idącą po drewnianym chodniku damę o niebrzydkiej powierzchowności, za którą szedł chłopiec w

wojskowym mundurze, z zawiniątkiem w ręku, i jeszcze raz obrzuciwszy wszystko spojrzeniem,

jakby po to, żeby dobrze zapamiętać położenie, udał się do domu, prosto do swego numeru,

podtrzymywany z lekka na schodach przez służącego z restauracji. Po wypiciu herbaty usiadł przy

stole, kazał sobie podać świecę, wyjął z kieszeni afisz, podniósł go do świecy i zaczął czytać

mrużąc trochę prawe oko. Zresztą w afiszu nie było nic godnego uwagi: wystawiano dramat pana

Kotzebue, w którym Rollę grał pan Poplewin, Korę – panna Ziabłowa, inne osoby były jeszcze

mniej ciekawe; jednakże przeczytał je wszystkie, doszedł nawet do ceny parteru i dowiedział się, że

afisz był drukowany w drukarni zarządu gubemialnego; później odwrócił na drugą stronę, żeby

zobaczyć, czy i tam czego nie ma, ale nic nie znalazłszy przetarł oczy, zwinął arkusz starannie i

włożył go do swego sepetu, gdzie miał zwyczaj kłaść wszystko, co popadło. Dzień, zdaje się, został

zakończony porcją zimnej cielęciny, butelką musującego kwasu i mocnym snem na cały regulator,

jak się wyrażają w niektórych miejscowościach obszernego państwa rosyjskiego.

Cały następny dzień był poświęcony wizytom; przyjezdny poszedł składać wizyty wszystkim

miejskim dygnitarzom. Złożył uszanowanie gubernatorowi, który, okazało się, był, podobnie jak

Cziczikow, ani tłusty, ani chudy, miał na szyi Annę i mówiono nawet, że był przedstawiony do

gwiazdy; zresztą był to wielki poczciwiec i nawet sam wyszywał czasem na tiulu. Potem udał się

do wicegubernatora, potem był u prokuratora, u prezesa sądu, u policmajstra, u dzierżawcy

wódczanego, u zarządzającego fabrykami rządowymi... szkoda, że trochę trudno zapamiętać

wszystkich możnych tego świata; ale wystarczy powiedzieć, że przyjezdny okazał wielką gorliwość

pod względem wizyt. Przyszedł nawet złożyć uszanowanie inspektorowi zarządu szpitali i

miejskiemu architektowi. I potem długo jeszcze siedział w bryczce, namyślając się, komu by

jeszcze złożyć wizytę, ale nie znalazło się już w mieście więcej urzędników. W rozmowach z tymi

potęgami umiał bardzo zręcznie pochlebiać każdemu. Gubernatorowi napomknął jakoś, że do jego

guberni wjeżdża się jak do raju, drogi wszędzie aksamitne, i że te władze, które naznaczają

mądrych dygnitarzy, godne są wielkiej pochwały. Policmajstrowi powiedział coś bardzo

pochlebnego o miejskich strażnikach, a w rozmowach z wicegubernatorem i prezesem sądu, którzy

byli dopiero radcami stanu, powiedział nawet przez omyłkę dwa razy: „ekscelencjo”, co im się

bardzo spodobało. Skutek był taki, że gubernator poprosił go do siebie tego samego dnia na

prywatny wieczorek, inni urzędnicy także – ten na obiad, ów na partię bostona, tamten na herbatę.

Przyjezdny, jak się zdaje, unikał mówienia o sobie; a jeżeli mówił, to jakimiś ogólnikowymi

zwrotami, z wyraźną skromnością, i rozmowa z nim w takich wypadkach przybierała nieco

książkowy charakter, że jest nic nie znaczącym robakiem tego świata i nie godzien, żeby się nim

zbytnio zajmowano, że wiele doświadczył w swoim życiu, że na służbie cierpiał w imię prawdy,

miał wielu nieprzyjaciół, grożących nawet jego życiu, i że teraz, pragnąc spokoju, szuka sobie

wreszcie miejsca do osiedlenia się, i że po przybyciu do lego miasta uznał za swój obowiązek

okazać szacunek pierwszym jego dygnitarzom. Oto wszystko, czego się dowiedziano w mieście o

tej nowej osobistości, która w bardzo krótkim czasie nie omieszkała pokazać się na

gubernatorskim. wieczorku. Przygotowania do tego wieczorku zajęły przeszło dwie godziny i tu

przyjezdny okazał taką dbałość o toaletę, jaką nie wszędzie się widuje. Po krótkim śnie poobiednim

kazał sobie podać przybory do mycia i nadzwyczajnie długo nacierał mydłem oba policzki

podparłszy je od wewnątrz językiem; potem, wziąwszy z ramienia numerowego ręcznik, wytarł

nim ze wszystkich stron swą pełną twarz, zacząwszy od uszu i parsknąwszy przedtem dwa razy

prosto w twarz numerowego. Potem włożył przed lustrem gors, wyrwał dwa wyłażące z nosa

włoski i bezpośrednio potem nałożył frak koloru borówek „z iskrą”. Tak ubrany pojechał własnym

ekwipażem przez niezmiernie szerokie ulice, oświetlone skąpym światłem gdzieniegdzie

błyszczących okien. Zresztą dom gubernatora był oświetlony prawie jak na bal; powozy z

latarniami, przed podjazdem dwóch żandarmów, okrzyki forysiów w oddali – słowem, wszystko

jak należy. Cziczikow po wejściu do salonu byt zmuszony na chwilę przymrużyć oczy, bo blask

świec, lamp i damskich sukien byt straszny. Wszystko było zalane światłem. Czarne fraki

przemykały i krążyły pojedynczo lub grupami tu i tam, jak krążą muchy po białej lśniącej

rafinadzie w czasie gorącego lipcowego lata, kiedy stara klucznica przy otwartym oknie rąbie ją i

dzieli na błyszczące kawałki; wszystkie dzieci patrzą zebrawszy się wokoło, śledząc ciekawe ruchy

jej szorstkich rąk podnoszących młotek, a powietrzne szwadrony much, unoszone lekkim

powiewem, wlatują śmiało, jak prawowici gospodarze, i korzystając z krótkowzroczności staruszki

i ze słońca, które oślepia jej oczy, obsiadają smaczne kąski: tam pojedynczo, ówdzie zwartymi

grupami. Nasycone bogatym latem, które i tak na każdym kroku rozstawia smaczne potrawy,

przyleciały wcale nie po to, żeby jeść, lecz żeby tylko się pokazać, przejść się tam i z powrotem po

rozsypanym cukrze, potrzeć jedną o drugą tylne albo przednie łapki, podrapać się nimi pod

skrzydełkami albo wyciągnąwszy obie przednie łapki potrzeć sobie nimi nad głową, obrócić się i

znów odlecieć, i znów przylecieć nowymi dokuczliwymi szwadronami.

Cziczikow nie zdążył się rozejrzeć, a już został wzięty pod rękę przez gubernatora, który

natychmiast przedstawił go gubernatorowej. Przyjezdny gość i tu umiał się znaleźć; powiedział

jakiś komplement, całkiem odpowiedni dla człowieka w średnim wieku, posiadającego rangę

niezbyt wysoką, ale i niezbyt niską. Gdy pary taneczne przycisnęły wszystkich do ściany,

założywszy ręce w tył, spoglądał na nie bardzo uważnie przez dwie minuty. Wiele dam było

ubranych ładnie i modnie, inne ubrały się w to, co Bóg dał w mieście prowincjonalnym. Mężczyźni

tutaj, jak i wszędzie, byli dwóch rodzajów: jedni chudzi, uwijający się wciąż koło dam; niektórzy z

nich byli tacy, że trudno ich było odróżnić od petersburżan: mieli tak samo starannie, z rozmysłem i

gustem zaczesane bokobrody albo też miłe, zupełnie gładko ogolone owale twarzy, tak samo

niedbale przysiadali się do dam, tak samo mówili po francusku i rozśmieszali damy tak samo jak w

Petersburgu. Inny rodzaj mężczyzn stanowili tłuści albo też tacy jak Cziczikow, to jest nie żeby

nazbyt tłuści, ale i nie chudzi. Ci, wprost przeciwnie, krzywili się i stronili od dam, i tylko

rozglądali się po kątach, czy służący gubernatora nie rozstawia gdzie zielonego stolika do wista.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: