7
ŚRODOWISKA PRZEDSZKOLNEGO
Dobre przystosowanie się dzieci do warunków instytucji wychowania zbiorowego stanowi o wykorzystaniu przez nie szans rozwojowych i jest jednym z podstawowych problemów psychologicznych i pedagogicznych, współczesnych czasów. Głównym założeniem tych instytucji jest pomoc rodzinie w opiece, wychowaniu i przygotowaniu do życia dzieci. Założone cele można osiągnąć pod warunkiem, że instytucje te działają wspólnie z rodziną , i że rodziny z których pochodzą wychowankowie , funkcjonują prawidłowo.
„Dziecko powinno być współuczestnikiem sytuacji wychowawczych. Należy uwzględniać w doborze zadań, treści i metody oddziaływań wychowawczych, zarówno indywidualne tempo rozwoju dzieci, jak i obserwowane zmiany w ich osobowości , wywołane uczestnictwem w procesie wychowania. Dzieci nie można traktować jak przedmiot, gdy się nimi manipuluje stawiają opór, nie można więc wychowywać ich wbrew nim i za nie”.[1] Takie traktowanie dziecka wymaga nowoczesnej interpretacji określenia „adaptacja dziecka do warunków życia w przedszkolu”.
W świetle teorii J. Piaget, pojęcie adaptacja ma sens dynamiczny, rozwojowy. Proces asymilacji to przyswajanie sobie przez dziecko nowych informacji płynących z otoczenia i włączanie ich do sposobów reagowania przyjętych i zaakceptowanych przez dziecko oraz tych informacji którymi dziecko w danym wieku dysponuje. Pojawienie się trudności w związku z nową sytuacją wychowawczą, gdy możliwe staje się przyswajanie informacji płynących z warunków przedszkola i od nauczyciela, dochodzi do głosu drugi proces adaptacyjny zwany AKOMODACJĄ. Akomodacja to proces polegający na dostosowaniu zachowań jednostki do warunków zewnętrznych.[2] Właśnie te procesy zapewniają równowagę między jednostką a otoczeniem. Zakłócenia w obrębie asymilacji lub akomodacji ograniczają zdolności adaptacyjne dziecka. Brak asymilacji powoduje konflikt wywołany nowością, niepewnością lub zablokowaniem zdolności przetwarzania informacji. Brak akomodacji prowadzi do konfliktu spowodowanego zaskoczeniem lub frustracją.[3] Te dwa procesy zapewniają równowagę miedzy jednostka a otoczeniem. Wszelkie zakłócenia w przebiegu tych dwóch procesów, mogą być przyczyną trudności w przystosowaniu się dziecka do nowych warunków życia. Według J. Piageta, istotę rozwoju stanowi dążenie do pełnej równowagi. Im dziecko mniejsze, młodsze, tym bardziej jego równowaga jest chwiejna i łatwiej ulega zakłóceniom. Według Tadeusza Tomaszewskiego, przystosowanie społeczne to proces wzajemnych stosunków jednostki i otoczenia w sytuacji w której zapewnia się dziecku zaspokojenie jego potrzeb i umożliwia się mu wykonanie wymagań stawianych przez otoczenie.[4]
Z powyższych rozważań wynika, że proces adaptacji to proces działający obustronnie. Dziecko podejmuje działanie mające na celu przystosowanie się do warunków przedszkola, ale także nauczyciel i przedszkole czynią starania o stworzenie takich warunków, w których „wzrastanie” dziecka w nową sytuację wychowawczą będzie łatwiejsze i szybsze. [5] Jean Piaget uważa, ze należy unikać postaw zbyt sformalizowanych, rygorystycznych, poleca te, które wyzwalają u dziecka twórczą aktywność , wewnętrzną motywację, autentyczne zaciekawienie i zdziwienie poznawcze.
Kanadyjski lekarz Hans Selye opisał ogólny syndrom adaptacji : GAS. Według niego adaptacja {przystosowanie}, jest warunkiem życia. „Organizm mobilizuje swe siły obronne za każdym razem, by móc stawić czoło stresującym czynnikom {stres}.” [6] Pierwszym objawem GAS jest reakcja alarmowa przejawiająca się :
- zaburzeniami snu,
- trawienia,
- bólami brzucha,
- wzmożoną pobudliwością nerwową,
- krzykiem,
- płaczem.
Po pierwszej reakcji następuje faza obronna . W fazie tej wzmacniają się reakcje obronne i utrzymuje się dotychczasowy stan przystosowania. Jeżeli przestaje działać stres, organizm wraca do równowagi. Gdy stres trwa, organizm ulega wyczerpaniu. Stadium wyczerpania charakteryzuje się niezdolnością organizmu do dalszej obrony. Wówczas następują zmiany funkcjonalne, metaboliczne, anatomiczne.
Zdaniem Anny Brzezińskiej adaptowanie się dziecka do przedszkola przez dziecko jest „poszukiwaniem w nim właściwego dla siebie miejsca i to zarówno w relacjach z osobami dorosłymi jak i w relacjach z dziećmi”.[7] Przystosowanie przebiega w trzech poziomach:
1. Dostosowanie się przez dziecko do obowiązujących w nowym środowisku przedszkolnym wymagań, postępowanie zgodnie z nimi, podporządkowanie się oczekiwaniom innych ludzi { dorośli , dzieci }, polega to na uleganiu presji środowiska, na byciu takim , jak się od dziecka oczekuje. Dzieci „ulegające” to takie, dla których przystosowanie do przedszkola oznacza usunięcie się w cień, to dzieci które przeżywają silny lek z którym nie potrafią sobie poradzić. Dla tych dzieci pójście do przedszkola jest sytuacją nową, trudną, stresową, emocjonalnie trudną do zniesienia. Przeważającą emocją jest lęk. Lęk przed tym, że rodzice nie przyjdą o właściwej porze, lęk przed tym, jak zachować się właściwie w danej sytuacji, co zrobić w odpowiedzi na jakieś polecenie, czy pani będzie zadowolona, czy dzieci nie będą się śmiały. Dziecko żyje cały czas w napięciu, niepewności, nie jest sobą. Jest więc dzieckiem nieszczęśliwym – jeżeli ten stan trwa dłużej, przestaje być otwarte na to, co się wokół niego dzieje - a to prowadzi do zahamowania rozwoju.
2. Przystosowanie się bierne – polega na tym, że dziecko w nową sytuację wchodzi z pewną rezerwą, uważnie wszystko obserwuje, ale bez lęku. Na początku dziecko jest niepewne, występuje zachwianie poczucia bezpieczeństwa. W miarę upływu czasu dziecko to poczucie odzyskuje przez
- oswojenie się z nowym środowiskiem,
- sposoby zachowania się nauczycielki,
- styl bycia kolegów w grupie,
- coraz lepiej rozumie sens oczekiwanych od niego w przedszkolu czynności.
Adaptacja dziecka według A. Brzezińskiej polega na „odzyskaniu zachwianego poczucia bezpieczeństwa głównie na skutek coraz lepszego orientowania się w prawidłowościach rządzących owym nowym środowiskiem”.[8]
3. Przystosowanie aktywne występuje u niewielkiej ilości dzieci na początku ich pobytu w przedszkolu. Jest to następna faza po okresie przystosowania się biernego, czyli po okresie oswojenia, zdobywania informacji o nowym otoczeniu. Aktywne przystosowanie zdaniem A. Brzezińskiej to ujawnianie siebie , odkrywanie siebie, bycie sobą. Dziecko zachowuje się w przedszkolu tak samo jak w domu. Nauczycielka która nie rozumie tego może doprowadzić do takiej sytuacji, że dobrze przebiegający proces adaptacji może ulec zakłóceniu i przyjmie postać „ulegania”.
Zachowanie dziecka zawsze wyznaczone jest przez:
- czego oczekują od niego inni ludzie,
- czego domaga się jego natura,
- czego chce samo dziecko.
Mądry i wrażliwy dorosły powinien respektować prawa natury, rozwojowe, znaleźć równowagę między naturą dziecka {jego możliwości}, a wymaganiami społecznymi {jakim powinno się stawać dziecko}. To jest podstawowy warunek tego, aby dziecko stawało się członkiem społeczeństwa, by proces jego socjalizacji przebiegał bez zakłóceń.
Proces przystosowania się do środowiska przedszkolnego przez dziecko trzyletnie to „poszukiwanie swojego miejsca w nowym środowisku. Zależy od tego na ile zachowana jest równowaga pomiędzy społecznymi oczekiwaniami a możliwościami dziecka określonymi jego biologiczna naturą oraz jego dążeniami.”[9]
DZIECI TRZYLETNICH
DO ŚRODOWISKA PRZEDSZKOLNEGO.
Z analizy literatury pedagogicznej wynika, że na proces adaptacji dziecka trzyletniego w środowisku przedszkolnym mają wpływ dwie grupy czynników :
- endogenne – wiek, płeć, indywidualne cechy układu nerwowego, stan zdrowia, ogólny poziom psychoruchowego rozwoju dziecka,
- egzogenne – środowisko domowe dziecka oraz środowisko przedszkolne do którego ma się dziecko przystosować.
Parametry dotyczące rodziny :
1. Warunki wychowawcze w rodzinie.
2. Kulturę pedagogiczną rodziców.
3. Dotychczasowe środowisko wychowawcze.
4. Status społeczny.
5. Warunki bytowe.
6. Struktura rodziny.
7. Liczba członków rodziny.
8. Wzajemne stosunki między członkami.
Parametry związane z przedszkolem :
1. Liczebność grupy.
2. Warunki lokalowe.
3. Wyposażenie w sprzęt i zabawki.
4. Oddziaływania wychowawcze nauczycielki.
Rodzina stanowi najbardziej korzystne środowisko wychowawcze. Członków rodziny łączą związki emocjonalne, które mają wpływ na rozwój dziecka.[10] W pierwszych dniach pobytu dziecka w przedszkolu proces adaptacji dziecka trzyletniego do środowiska przedszkolnego może być zakłócony ponieważ z dziecko jest silnie związane emocjonalnie z matką. Dziecko wychowywane przez matki lub inne osoby w domu rodzinnym, cechuje często „symbioza uczuciowa” pomiędzy matką a dzieckiem. Zauważamy wtedy mniej rozwinięte kontakty z rówieśnikami , dzieci te słabiej wykonują czynności samoobsługowe.[11]
Przedszkole różni się pod wieloma względami od środowiska domowego. Brzezińska uważa , że różnice te dotyczą dwóch środowisk :
1. Środowisko fizyczne : powiększenie przestrzeni, przebywanie przez prawie cały dzień w jednym pomieszczeniu, konieczność podporządkowania się różnym normom i regułom dotyczącym utrzymania porządku, zmiana rytmu dnia dziecka, regularne otrzymywanie posiłków w postaci odmiennej niż w domu.
2. Środowisko społeczne : podział na grupy wiekowe, prowadzenie grupy dzieci przez dwie a niekiedy więcej nauczycielek, obecność wielu dorosłych , istnienie systemu wymagań stawianych dziecku dotyczących zachowania, zwężanie swobody dziecka, podporządkowanie się umowom, istnienie „programu pracy wychowawczo – dydaktycznej”, rozbudowany system oceniania dziecka.[12]
Zdolności adaptacyjne dziecka trzyletniego do warunków przedszkolnych uwarunkowane są poziomem jego psychoruchowego rozwoju. Według G. Sochaczewskiej, u dziecka trzyletniego wszystkie układy są słabo ukształtowane. W zakresie mowy ma trudności w pełnym werbalnym porozumiewaniu się z otoczeniem – rówieśnikami, a myślenie nie ma jeszcze charakteru przyczynowo – skutkowego, co osłabia orientację w otoczeniu. W zakresie rozwoju społeczno- emocjonalnego, dziecko wykazuje trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów z osobami dorosłymi i dziećmi. Niski poziom sprawności samoobsługowych czyni je zależnymi od osób z najbliższego otoczenia { jedzenie, toaleta, ubieranie }, dziecko trzyletnie nie może obejść się bez pomocy osób dorosłych.[13] „Niepełne ukształtowanie podstawowych funkcji psychicznych ogranicza w znacznym stopniu zdolności adaptacyjne dziecka trzyletniego”.[14]
Maria Bolechowska uważa, że „pełna adaptacja dziecka do warunków wychowania przedszkolnego, sprostanie wymaganiom stawianym mu przez tą placówkę są możliwe z chwilą uzyskania przez trzylatka odpowiedniego stopnia rozwoju i to zarówno fizycznego, w sferze motoryki, czynności manualnych, jak i w dziedzinie samoobsługi, czynności zabawowych, rozwoju mowy, rozwoju umysłowym, w sferze emocji i uczuć oraz zachowań społecznych.”[15]
Jeżeli dziecko nie osiągnęło odpowiedniego stopnia rozwoju to wstępując do przedszkola zostają ograniczone w znacznym stopniu jego zdolności przystosowawcze. Konieczne jest zatem podejmowanie działań, które złagodzą w znacznym stopniu problemy adaptacji dzieci do środowiska przedszkolnego.
ŚRODOWISKA PRZEDSZKOLNEGO.
1. ROLA RODZICÓW W PROCESIE ADAPTACJI DZIECI TRZYLETNICH
W łagodzeniu trudności adaptacyjnych dzieci trzyletnich do środowiska przedszkolnego dużą rolę mogą i powinni odgrywać sami rodzice. Przystosowanie dziecka do roli przedszkolaka odbywa się już w domu. To właśnie rodzina w której dziecko się wychowuje oddziałowuje na jego przygotowanie do pełnienia roli przedszkolaka.
Dziecko które w swojej rodzinie ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa , jest ufne w stosunku do ludzi dorosłych, kochane przez nich, inne dzieci traktuje jak towarzyszy zabaw, szybciej odzyskuje zachwiane poprzez znalezienie się w nowej dla siebie sytuacji – poczucie bezpieczeństwa. U tych dzieci proces adaptacji do środowiska przedszkolnego i do obowiązujących w nim wymagań i oczekiwań trwa krócej.[16] W znacznie trudniejszej sytuacji znajduje się dziecko , które przychodzą do przedszkola z ukształtowanymi pewnymi postawami niechęci, braku zaufania czy wręcz wrogości do każdej nowopoznanej osoby. Dzieci te sprawiają znacznie więcej problemów, gorzej nawiązują kontakty z innymi dziećmi i w związku z tym proces adaptacyjny do nowego środowiska przedszkolnego u tych dzieci trwa dłużej.
Rodzice przygotowując dziecko do roli przedszkolaka powinni zmierzać w dwóch kierunkach :
1. Wytwarzania pozytywnych nastawień u dziecka do przedszkola.
2. Kształtowania mechanizmów ułatwiających proces adaptacji.[17]
Poprzez częste rozmowy z dzieckiem należy rozbudzać zainteresowania i ciekawość sprawami związanymi z życiem przedszkola, zawsze wygłaszać pozytywne opinie o przedszkolu. Dziecko powinno z radością oczekiwać momentu przekroczenia progu przedszkola.
Sprawdzoną metodą jest „oswajanie” dziecka z przedszkolem. Rodzice mogą spacerować z dzieckiem w okolicach przedszkola tak, aby dziecko widziało przedszkolaki bawiące się w ogródku. W miesiącach letnich można odwiedzić przedszkole, poznać przyszłe nauczycielki, wyposażenie sali, włączyć się na chwile do zabawy.[18] Niektóre przedszkola mają program adaptacyjny - w ramach którego, rodzice z dziećmi mogą już parę miesięcy wcześniej przyjść do przedszkola na zorganizowane zabawy integracyjne, spotkanie pedagogizujące. Dobrze jest jeśli rodzice kształtują umiejętność porozumiewania się z rówieśnikami, osobami dorosłymi, zachęcają do prowadzenia rozmów na temat oglądanych ilustracji i wykonywanych czynności, dzielenia się swoimi przeżyciami i stawiania pytań. Dziecko które w domu ma kontakt z kredkami, plastelina, nożyczkami, blokiem rysunkowym, wycinankami, będzie potrzebowało mniej czasu na adaptację w środowisku przedszkolnym.
W niektórych domach rodzice starają się ukryć „kompromitujące” niedomogi dziecka, np.: jąkanie się, moczenie. Tymczasem wszystko to może utrudnić proces przystosowania się do nowych warunków. Dlatego tak istotna jest szczerość i zaufanie jakimi powinni rodzice w interesie dziecka obdarzyć nauczycielkę.
K. Szurska uważa, że „największym darem jaki otrzymuje dziecko od rodziców, jest ich miłość , której dają wyraz na kilka sposobów : wyrazem twarzy, spontanicznym przytulaniem, wysłuchaniem dziecka, pocieszeniem go, czuwaniem nad jego bezpieczeństwem.{...}. Dzieci bardzo kochające rodziców zdolne są do nawiązania pozytywnych kontaktów z innymi – z dziećmi, z nauczycielem. Poczucie własnej wartości dziecka pozwala przystosować się do danego otoczenia , w tym także do przedszkola i ta umiejętność pozostaje mu na całe życie.”[19]
A. Rusiecka uważa ,że „rodzina i przedszkole to środowiska które w szczególny sposób oddziałowują na dziecko. Skuteczność tego oddziaływania uwarunkowana jest wzajemnym i ścisłym współdziałaniem”.[20]
2. WARUNKI I ORGANIZACJA PRZEDSZKOLA W PROCESIE ADAPTACJI DZIECI
TRZYLETNICH DO ŚRODOWISKA PRZEDSZKOLNEGO.
Kąkol twierdzi , że dla złagodzenia trudności adaptacyjnych „konieczne są przemyślane działania skierowane na uatrakcyjnienie pobytu dziecka w przedszkolu i łagodzenie przykrych przeżyć dzieci. Wymaga to kompleksowego zaplanowania zadań i prac przygotowawczych, realizowanych z udziałem wszystkich pracowników placówki”.[21] Dzieci przychodzą do przedszkola z różnych środowisk rodzinnych. Ich rodzice prezentują różne postawy, wartości, zwyczaje. Zdaniem H. Łuczak „przedszkole jako placówka wspomagająca proces wychowawczo – dydaktyczny, musi zaakceptować dziecko takie jakie ono jest, i stworzyć mu warunki do indywidualnego i harmonijnego rozwoju we wszystkich sferach osobowości.”[22] Już w maju, dyrektorka powinna ustalić która nauczycielka będzie prowadziła dzieci trzyletnie. W czerwcu, powinno zapoznać się rodziców z organizacją trybu życia dzieci w przedszkolu, z wymaganiami im stawianymi dla ukierunkowania ich pracy nad przystosowaniem dziecka do przedszkola { m.in. dziecko powinno znać swoje imię , nazwisko, osiągnęło możliwie wysoka na niego sprawność w rozbieraniu się i ubieraniu, potrafiło sprawnie skorzystać z toalety, dziecko powinno wiedzieć ze rodzice będą po niego przychodzić o ustalonej porze , a do tego momentu będą przebywać z nauczycielką i nianią. Bardzo wskazane są wcześniejsze kontakty dzieci z przedszkolem, nauczycielką ; odpowiednie wyposażenie i urządzenie pomieszczeń oraz zorganizowanie warunków do zabaw w ogrodzie. [23] Pomieszczenia w których przebywają dzieci powinny być jasne, słoneczne. Wskazane jest aby z sali było bezpośrednie wyjście do ogrodu {taras, piaskownica}.[24] Zdaniem D. Waloszek „dzieci oczekują od przedszkola przede wszystkim dobrej zabawy, kontaktu z rówieśnikami. Jeśli nie zastaną wyobrażanych sytuacji – nie chcą chodzić do przedszkola, bronią się przed nim , powstaje opór { „na przedszkole” , „nauczyciela” , „rodziców”}. Opór wzmaga schemat organizacyjny , np. działanie na polecenie, nakaz, preferowanie form pozazabawowych, przymus spania { nie odpoczynku}, jedzenia , ćwiczenia, samodzielność , ponaglanie , niezadowolenie nauczyciela”.[25]
3. ROLA NAUCZYCIELA W PROCESIE ADAPTACJI DZIECI TRZYLETNICH DO
M. Debesse twierdzi , że „szczęśliwe dziecko, które odnajduje na każdym etapie drogi wychowawcę zdolnego do udzielania mu pomocy w stopniowym zdobywaniu sił i zapału, koniecznych do wypełniania jego ludzkiego przeznaczenia”.[26] Bardzo ważne jest , aby nauczycielka od pierwszych dni pobytu dziecka w przedszkolu, nawiązała serdeczne i szczere kontakty z matką . W matce wzbudzi to poczucie zaufania i uspokoi dziecko , a nauczycielce pozwoli lepiej zrozumieć i poznać dziecko. Utrzymanie trwałych więzi miedzy dzieckiem , nauczycielką , rodzicami wymaga lojalności w stosunku do małego przedszkolaka i jego rodziców.[27]
Praca nauczycielki w zakresie ułatwiania adaptacji dziecka trzyletniego polega na :
4 Nawiązywanie pisemnego kontaktu z rodzicami dziecka rozpoczynającego edukację przedszkolną. Zaproszenie rodziców i dziecka do wcześniejszego spotkania z „przedszkolem”.
4 Zorganizowanie pierwszego spotkania z rodzicami dzieci trzyletnich. Bardzo ważne jest aby zebranie było przygotowane starannie, aby atmosfera była przyjazna i serdeczna.
4 Staranne przemyślenie i zaplanowanie pracy z dziećmi trzyletnimi w pierwszych dniach i tygodniach pobytu dziecka w przedszkolu. Przychodzenie nowo przyjętych dzieci do przedszkola powinno się rozłożyć na kila dni. Dziecko w okresie adaptacji nie powinno zbyt długo pozostawać w przedszkolu. Dorosły pozostaje , towarzyszy przy dziecku przy wejściu do szatni, sali, jeżeli jest taka potrzeba dorosły zostaje z dzieckiem do momentu aż dziecko poczuje się bezpiecznie. Dziecko może przyjść do przedszkola ze swoją ulubiona zabawką.[28]
Brzezińska twierdzi, że zadania nauczycielki w procesie adaptacji dziecka trzyletniego do środowiska przedszkolnego „sprowadzają się do trzech bardzo ogólnych i dotyczących wszystkich dzieci, niezależnie od tego, na czym polegają ich specyficzne trudności :
è Dawanie dziecku wsparcia emocjonalnego { postawy typu : jestem z tobą , rozumiem ciebie , naprawdę możesz na mnie liczyć}.
è Umożliwienie dziecku wyładowania nagromadzonych w nim – w domu i szczególnie w przedszkolu – napięć emocjonalnych, szczególnie lęku, ale także gniewu, zazdrości, poczucia krzywdy, niesprawiedliwości, upokorzenia, wstydu, winy { nietłumienie spontanicznych zachowań dziecka, przede wszystkim w zabawach, nawet jeżeli ich forma nas nie zadowala , pełnią one naturalną rolę „wentyla bezpieczeństwa”, czas na „uspołecznieni” tych zachowań dziecka będzie później }.
è Uczenie różnych sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach { znajdowanie sobie właściwego miejsca w trudnych sytuacjach { znajdowanie sobie właściwego miejsca do zabaw czy pracy, odgradzanie się od innych , przygotowanie wcześniej potrzebnych materiałów, uczynienie normalnym i naturalnym tego, że gdy się czegoś nie wie czy nie umie, to należy zwrócić się o pomoc do pani, czy innego dziecka}.[29]
Wszystkie te czynności, mają na celu odzyskanie przez dziecko zachwianego poczucia bezpieczeństwa.
Waloszek o nauczycielu pisze tak : „jest wśród dzieci, rozmawia z nimi obdarza ich uwagą wartościującą, jest otwarty, życzliwy, gotowy do wyjaśnień , pomocy. Prowadzi dyskretną obserwację zachowań dzieci, włącza się w tok ich działania, proponuje nowe formy, środki, modyfikuje, rozszerza {koryguje} inne.{...} Wśród dzieci jest przede wszystkim kwalifikowanym, kompetentnym człowiekiem”.[30]
...
aducha179