Obrazy ojca w polskim i czeskim kinie postkomunistycznym.pdf

Dezerterzy, święci, tyrani i "kreciki". Obraz ojca w polskim i czeskim kinie

postkomunistycznym

«Deserters, Saints, Tyrants and 'Little Moles': Image of Father in Polish and Czech

PostCommunist Cinema»

by Ewa Mazierska

Source:

Film Quarterly (Kwartalnik Filmowy), issue: 5758 / 2007, pages: 300313, on www.ceeol.com .

Dezerterzy, ´wie˛ ci, tyrani

i „kreciki”

Obraz ojca w polskim i czeskim kinie

postkomunistycznym

E WA M AZIERSKA

Upadek komunizmu wywarł ogromny wpływ na sytuacj˛ kobiet i m˛˙czyzn

w krajach byłego obozu socjalistycznego i społeczna˛ percepcj˛ funkcji obu płci.

Nieco upraszczaja˛c, postkomunizm jest kojarzony z promowaniem w dyskursach

kulturowych i wcielaniem w ˙ycie za pomoca˛ metod politycznych i prawnych

konserwatywnej wizji społecze´stwa, w której kobiety pełnia˛ tradycyjnie kobie-

ce, a m˛˙czy´ni tradycyjnie m˛skie role. Wi˛kszo´´ autorów uto˙samia ten po-

wrót do przeszło´ci ze wzrostem maskulinizmu w Europie Wschodniej

i ´ rodkowej 1 . Peggy Watson przypisuje t˛ zmian˛ reakcji na komunistyczna˛

polityk˛, która była postrzegana jako prokobieca, i uwa˙a t˛ zmian˛ za bardzo

niekorzystna˛, wr˛cz zabójcza˛ dla współczesnych kobiet: Społecze´stwo obywatel-

skie oznacza oddanie władzy m˛˙czyznom i wcielanie w ˙ycie maskulinizmu na

wielka˛ skal˛ 2 . Z drugiej strony, wiele kobiet z byłego obozu socjalistycznego

powitało z rado´cia˛, a przynajmniej z ulga˛ powrót do wcze´niejszych ideałów.

Sharon Wolchik w tek´cie z pocza˛tku lat dziewi˛´dziesia˛tych, odnosza˛cym si˛ do

sytuacji kobiet w Czechosłowacji, ale zachowuja˛cym wa˙no´´ w odniesieniu do

innych krajów dawnego bloku wschodniego, zauwa˙a, ˙e codzienne trudno´ci

do´wiadczane przez kobiety w systemie socjalistycznym kazały im zwa˛tpi´ w słu-

szno´´ da˛˙enia do ideału równo´ci płci. Doszły do wniosku, ˙e bardziej im si˛

opłaca „tradycyjna nierówno´´”, gdy˙ zdejmuje z ich barków cz˛´´ odpowie-

dzialno´ci za dobro rodziny i ich samych 3 . Nie podwa˙am tezy o maskulinizmie

czy patriarchalizmie polityki okresu po 1989 roku, ale pragn˛ podchwyci´ rozu-

mowanie Wolchik, sugeruja˛c, ˙e powrót do tradycji nie miał tak jednoznacznie

pozytywnego wpływu na m˛˙czyzn, jak sugeruja˛ Watson i inne autorki. Ów pa-

triarchalizm, przynajmniej na poziomie ideologii, nakazuje bowiem m˛˙czy´nie

przyja˛´ na swe barki cz˛´´ ci˛˙aru, który w my´l komunistycznej ideologii winien

by´ dzielony równo mi˛dzy przedstawicieli obu płci. Zarazem po 1989 roku

m˛˙czy´ni nie mniej ni˙ kobiety do´wiadczyli i wcia˛˙ do´wiadczaja˛ negatywnych

skutków transformacji ustrojowej w postaci wysokiego bezrobocia, niepewno´ci

zatrudnienia i emigracji zarobkowej. W rezultacie „m˛˙czy´nie postkomunisty-

cznemu” trudno jest pełni´ tradycyjne role głowy rodziny, m˛˙a i – co mnie tu

szczególnie interesuje – ojca.

O ile cz˛´´ współczesnych m˛˙czyzn zrezygnowała czy odło˙yła na pó´niej

ojcostwo z przyczyn ekonomicznych, o tyle inni odrzucaja˛ je, poniewa˙ stoi ono

300

DEZERTERZY, ´ WIE˛CI, TYRANI I „KRECIKI”

w konflikcie z wybranym przez nich stylem ˙ycia singla, który nie chce si˛ anga-

˙owa´ w trwałe zwia˛zki z kobietami. Jak zauwa˙a Krzysztof Arcimowicz w od-

niesieniu do polskiej kultury postkomunistycznej, model singla jest w modzie

u m ˛ ˙czyzn dwudziesto-, trzydziesto-, a nawet czterdziestoletnich, gdy˙ kojarzo-

ny jest z przedłu˙ona ˛ młodo´cia ˛ i całkowita ˛ kontrola ˛ nad własnym ˙yciem 4 .

Mod ˛ na „singlowanie” mo˙na wytłumaczy´ westernizacja ˛ kultury wschodnio-

europejskiej, czego wyrazem jest zaadaptowanie terminu single przez j˛zyk pol-

ski. Mo˙na zaryzykowa´ tez˛, ˙e dzisiejsi młodzi polscy, czescy i słowaccy

m˛˙czy´ni na´laduja˛ swych zachodnich rówie´ników, którzy odkryli przyjemno-

´ci tego, co Eve Sedgwick okre´liła terminem „kultura ornamentalna”, i odrzucili

patriarchalizm (a przynajmniej niektóre jego cechy), doszedłszy do wniosku, ˙e

ideologia ta ich bardziej zniewala, ni˙ przynosi korzy´ci 5 . Nic dziwnego, ˙e

m˛ska niech˛´ do ojcostwa, poła˛czona z l˛kiem kobiet, jak sprosta´ obowia˛zkom

rodzicielskim w sytuacji wysokiego bezrobocia i niepewno´ci zatrudnienia, wpły-

n˛ła na obni˙enie ju˙ i tak niskiego przyrostu naturalnego we wspomnianych

krajach. Po 1989 roku Polska, Czechosłowacja, a potem Republika Czeska i Sło-

wacja znalazły si˛ po´ród krajów o najni˙szym wska´niku dzietno´ci w Europie,

nieprzekraczaja˛cym 1,5 dziecka na kobiet˛. „Ojciec postkomunistyczny” to jed-

nak nie tylko m˛˙czyzna, który dorobił si˛ potomstwa po roku 1989, ale i ten,

którego dzieci urodziły si˛ wcze´niej i który swe koncepcje oraz intuicje wycho-

wawcze musi dopasowa´ do nowej rzeczywisto´ci politycznej, ekonomicznej

i społecznej albo ponie´´ ryzyko nieprzyjemnych konsekwencji.

Chciałabym zastanowi´ si˛ nad tym, jak obraz ojca w kinie polskim i czeskim

odzwierciedla naszkicowane wy˙ej przemiany w kulturze i społecze´stwie tych

krajów. Interesuje mnie równie˙ filmowa reewaluacja ojców z poprzednich okre-

sów, gdy˙ i na nia˛ ma wpływ współczesne my´lenie o rodzinie. Figura ojca, jak

zauwa˙a mi˛dzy innymi Roland Barthes, ma tak˙e znaczenie symboliczne 6 i ten

symbolizm w niektórych przypadkach równie˙ spróbuj˛ rozszyfrowa´.

Dezerterzy

Pierwsze zjawisko, które zwróciło moja˛ uwag˛, to niewielka liczba młodych

ojców w polskich i czeskich filmach zrealizowanych po 1989 roku. Ekranowi

m˛˙czy´ni w wieku dwudziestu kilku czy trzydziestu kilku lat sa˛ przewa˙nie

bezdzietni, unikaja˛ trwalszych relacji z kobietami i sami zachowuja˛ si˛ jak dzieci

– sa˛ wi˛c typowymi singlami. Mo˙na tak˙e zauwa˙y´ w´ród m˛˙czyzn bardziej

złowieszcze sposoby unikania rodzicielskich obowia˛zków – przez porzucanie

kobiet b˛da˛cych matkami ich dzieci. Filmy, które przedstawiaja˛ m˛˙czyzn tego

rodzaju lub tylko czynia˛ do nich aluzje (poniewa˙ cz˛sto znikn˛li ju˙ oni z ˙ycia

kobiet oczekuja˛cych potomstwa), powstawały zwłaszcza w Polsce, gdzie nowe

prawo antyaborcyjne, wprowadzone w 1993 roku, było szczególnie restrykcyjne

w porównaniu z tym, które obowia˛zywało wcze´niej 7 . Nale˙y tu wymieni´ Farb˛

Michała Rosy (1997), Nic Doroty K˛dzierzawskiej (1998), Patrz˛ na ciebie Ma-

rysiu Łukasza Barczyka (1999), Wesele Wojciecha Smarzowskiego (2004) oraz

Ono Małgorzaty Szumowskiej (2004). Młody „Casanova” (Maciej Stuhr) w We-

selu przybywa na przyj˛cie weselne kobiety, która jest z nim w cia˛˙y, ale nie

w roli pana młodego, lecz by uwieczni´ kamera˛ jej ´lub z innym m˛˙czyzna˛.

301

EWA MAZIERSKA

W Patrz˛ na ciebie Marysiu dwudziestodziewi˛cioletni Michał (Michał Bukow-

ski), pracuja˛cy jako pocza˛tkuja˛cy psychiatra w szpitalu i mieszkaja˛cy ze swa˛

dziewczyna ˛ Marysia ˛ w wynaj ˛ tym mieszkaniu, nie czuje si ˛ samodzielny, czego

´wiadectwem jest odpowied´ udzielona kole˙ance dziennikarce na pytanie, czy

chciałby mie´ dzieci: Tak, ale jeszcze nie teraz . Nic dziwnego, ˙e Michał nie

ukrywa niezadowolenia, gdy Marysia oznajmia mu, ˙e spodziewa si ˛ dziecka.

Sugeruje, by cia˛˙˛ usuna˛´, Marysia nie zgadza si˛ jednak, a jej odmowa rozpo-

czyna seri˛ nieszcz˛´liwych dla Michała wydarze´, z problemami w pracy wła˛cz-

nie. W ko´cu, podczas pospiesznie zorganizowanego ´lubu z Marysia˛, Michał

załamuje si˛. Przyszło´´ dziecka bohaterów filmu Barczyka pozostaje nieznana,

ale mo˙na si˛ spodziewa´, ˙e ci˛˙ar jego wychowywania spadnie na Marysi˛.

Inny m˛˙czyzna, stosownie do swego wieku i postawy ˙yciowej nosza˛cy przydo-

mek „Młody” (Rafał Mohr) w Egoistach (2000) Mariusza Treli´skiego, odurza

si˛ alkoholem i narkotykami, kiedy jego narzeczona le˙y na porodówce, co znów

jest znakiem l˛ku przed przekroczeniem progu dorosło´ci mierzonego gotowo´cia˛

do ojcostwa. Najbardziej drastyczny przypadek unikania odpowiedzialno´ci ro-

dzicielskiej przedstawiony jest w Nic , gdzie ma˛˙ i ojciec trójki dzieci (Janusz

Panasewicz) najpierw straszy swa˛ ˙on˛, ˙e ukarze ja˛, gdy ta zrobi „co´ głupiego”,

pó´niej udaje, ˙e jest nie´wiadomy cia˛˙y swej ˙ony, a w ko´cu ukrywa si˛, gdy

ona w łazience rodzi ich czwarte dziecko i je zabija.

Negatywna warto´´ dziecka, które ma si˛ urodzi´, przejawia si˛ tak˙e wysoka˛

cena˛, jaka˛ młode matki i ich rodziny musza˛ płaci´, aby polscy m˛˙czy˙ni zgodzili

si˛ zosta´ ojcami „oficjalnymi”. Pan młody z Wesela za o˙enienie si˛ z ci˛˙arna˛

Wojnarówna˛ ˙a˛da prezentu w postaci sportowego samochodu. Tak˙e autor Egoi-

stów sugeruje, ˙e „Młody” ˙eni si˛ ze swa˛ dziewczyna˛ dlatego, ˙e jej rodzice sa˛

w stanie zapewni´ mu poziom ˙ycia, który odpowiada jego wybujałym ambicjom

konsumpcyjnym. Analogicznie, młode kobiety, je´li zajda˛ w cia˛˙˛, b˛da˛c panna-

mi, musza˛ obni˙y´ swe wymagania wzgl˛dem partnerów. Taka cia˛˙owo-mał˙e´-

ska ekonomia została przedstawiona w Torowisku (1999) Urszuli Urbaniak,

którego ci˛˙arna bohaterka wychodzi za ma˛˙ za najmniej atrakcyjnego kawalera

w swoim miasteczku.

Z wyja˛tkiem Nic , którego autorka raz po raz kieruje kamer˛ na „nieobecnego”

ojca, w pozostałych filmach m˛˙czyzna, który odmawia przyj˛cia odpowiedzial-

no´ci za swe dziecko, unika osa˛du, zarówno otoczenia, jak i autora filmu. W re-

zultacie mo˙na odnie´´ wra˙enie, ˙e w przeciwie´stwie do macierzy´stwa, które

jest obowia˛zkiem kobiety, ojcostwo jest prawem m˛˙czyzny, z którego mo˙e, ale

nie musi korzysta´.

W Czechach, gdzie prawo dotycza˛ce aborcji nie zmieniło si˛ po upadku ko-

munizmu, motyw m˛˙czyzny uciekaja˛cego przed ojcostwem wyst˛puje rzadziej

i jest przedstawiany w sposób bardziej zawoalowany. Niemniej równie˙ mo˙na

go odnale´´. Jedna˛ z głównych postaci Szcz˛´cia ( Štˇstí , 2005) w re˙yserii Boh-

dana Slámy jest Dáša, matka dwóch małych chłopców, których ojciec porzucił,

gdy na ´wiat przyszło drugie dziecko. Kiedy film si˛ zaczyna, Dáša ma romans

z ˙onatym m˛˙czyzna˛. Cho´ on twierdzi, ˙e ja˛ kocha, nie chce jednak przyja˛´

odpowiedzialno´ci za jej dzieci, co prowadzi młoda˛ kobiet˛ do załamania nerwo-

wego. Gdy Dáša zostaje zabrana do szpitala psychiatrycznego i tam oczekuje

narodzin trzeciego dziecka, jego ojciec sprowadza do jej mieszkaniu swa˛ nowa˛,

302

DEZERTERZY, ´ WIE˛CI, TYRANI I „KRECIKI”

bezdzietna˛ kochank˛. Powrót idiotyty Sašy Gedeona ( Návrat idiota , 1999), przed-

stawia romans młodej kobiety z m˛˙czyzna˛, którego ˙ona oczekuje ich pierwsze-

go dziecka. Cho´ okoliczno´ci ich zwia ˛ zku nie sa ˛ w filmie wyja´nione, mo˙na si ˛

domy´li´, ˙e kochanka pozwala ˙onatemu m ˛ ˙czy´nie uciec od niewoli domowe-

go ogniska i załagodzi´ l ˛ k przed zbli˙aja ˛ ca ˛ si ˛ odpowiedzialno´cia ˛ za kolejnego

członka rodziny.

Ojcowie jak matki

Z drugiej strony w polskim kinie postkomunistycznym nie brakuje filmów

o m˛˙czyznach, którzy sa˛ doskonałymi zast˛pczymi ba˛d´ samotnymi ojcami.

Znajdziemy ich w Tacie Macieja ´ lesickigo (1995), Historiach miłosnych Jerzego

Stuhra (1997), Jutro b˛dzie niebo Jarosława Marszewskiego (2001), Edim Piotra

Trzaskalskiego (2002) i Zmru˙ oczy Andrzeja Jakimowskiego (2003). Liczba tych

filmów jest wysoka nie tylko bezwzgl˛dnie, ale tak˙e w porównaniu z liczba˛

filmów przedstawiaja˛cych samotne matki. Co wa˙niejsze, w filmach przedstawia-

ja˛cych ojców jako surogaty matek problem rodzicielstwa zwykle jest umieszczo-

ny w centrum fabuły, podczas gdy w filmach ukazuja˛cych samotne matki jest on

spychany na margines narracji. Najcz˛´ciej powodem, dla którego m˛˙czyzna

zajmuje miejsce matki, jest jej nieobecno´´ ba˛d´ niezdolno´´ do zajmowania si˛

własnym dzieckiem. W Tacie ojciec (Bogusław Linda) decyduje si˛ przyja˛´ wy-

ła˛czna˛ odpowiedzialno´´ za córk˛, o´mioletnia˛ Kasi˛, gdy odkrywa, ˙e jej matka

jest psychicznie chora i niebezpieczna dla własnego dziecka, a babcia Kasi to

okrutny potwór pragna˛cy trzyma´ dziewczynk˛ w niewoli. Tytułowy bohater

Ediego , bezdomny zbieracz złomu (Henryk Goł˛biewski), zostaje zmuszony do

opieki nad niemowl˛ciem, gdy˙ bracia dziewczyny, która dziecko urodziła, sa˛

przekonani, ˙e jest ono owocem gwałtu, jakiego dokonał na niej Edi. Jedna

z opowie´ci zawartych w Historiach miłonych przedstawia ksi˛dza (Jerzy Stuhr),

który porzuca Ko´ciół, odkrywszy, ˙e jego córka po ´mierci matki znalazła si˛

w sieroci´cu. Były nauczyciel ze Zmru˙ oczy (Zbigniew Zamachowski) opiekuje

si˛ dziewczynka˛, która uciekła od rodziców.

Filmy o samotnych ojcach podkre´laja˛ fakt ogromnego po´wi˛cenia m˛˙czyzn

przyjmuja˛cych na siebie wyła˛czna˛ odpowiedzialno´´ za dziecko. We´my, na przy-

kład, ksi˛dza z Historii miłosnych staja˛cego przed wyborem: zaopiekowa´ si˛ swa˛

córka˛ i porzuci´ powołanie, utraci´ pozycj˛ społeczna˛ i stabilna˛ sytuacj˛ material-

na˛ albo odrzuci´ dziecko i zachowa´ dotychczasowe przywileje. Dylemat ksi˛dza

najlepiej obrazuje rozmowa, która˛ przeprowadza z biskupem, próbuja˛cym od-

wie´´ go od powzi˛tej decyzji przez wskazanie na rzekoma˛ wy˙szo´´ jego obo-

wia˛zków wobec Boga, Ko´cioła i parafian ni˙ dziecka-b˛karta. Niemal tak samo

trudna jest sytuacja Michała z Taty , który mimo pomocy opiekunek do dzieci z

trudem godzi rodzicielstwo oraz prac˛ zawodowa˛ i stopniowo traci mo˙liwo´ci

zarobkowania, popadaja˛c w długi. Edi musi si˛ zajmowa´ dzieckiem, praktycznie

nie maja˛c ´rodków do ˙ycia.

Kiedy m˛˙czyzna nie jest biologicznym ojcem dziecka, którym si˛ zajmuje,

autorzy filmów przekonuja˛ nas, ˙e dzieje si˛ to w najlepiej poj˛tym interesie

dziecka, w przeciwie´stwie do filmów o adopcyjnych matkach, w których to fil-

mach korzy´ci sa˛ raczej po stronie kobiet ni˙ dzieci. Samotni ojcowie stawiaja˛

303

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: