Thompson Historia Europy Środkowej jako narracja postkolonialna.pdf

Historia Europy Ârodkowej jako narracja postkolonialna

Amerykaƒska poetka Emily Dickinson tak pisała o prawdzie:

Powiedz całà Prawd∏, ale okràž jà na paluszkach

W swoim pełnym blasku Prawda poraža

Naszà watłà zdolnoÊç do radoÊci,

Bo Prawda jest wielkà niespodziankà.

To tak jak mówic dzieciom o błyskawicy.

Trzeba to wytłumaczyç łagodnie,

Prawda musi zaistnieç bardzo powoli,

Bo inaczej wszystkich nas oÊlepi. 1

To poetyckie ostrzeženie naležy miec na uwadze wprowadzajàc perspektyw∏ postkolonialnà do

studiów nad niegermanskà Europà Srodkowà. Perspektywa ta postrzegana jest jako absurdalna

przez narratorów panstw imperialnych. Nalezy wi∏c postkolonialny punkt widzenia przedstawic

tak, aby nie powielal on klótni o miedz∏ pomi∏dzy Rz∏dzianem a Jaworskimi, których tenže mial

nadziej∏ z torbami puscic. Zacznijmy od rzeczy podstawowych i chyba niepodwazalnych.

O kolonializmie „bialych przeciwko bialym“ mozna mówic od wieku XVIII. Zdefiniowalabym

go jako militarny podbój terytorium i ludności, która juz posiada swoją własną świadomość

narodowà, system polityczny, prawo, język i obyczaje społeczne. Najkrótsza definicja

kolonializmu to przekształcenie (przy uzyciu sily) nawet niewielkiej metropolii w peryferi∏. W

wieku XVIII rozpoczàl się na wielkà skale rowniez kolonializm zamorski, uprawiany przez tych

Europejczykow, ktorzy naogol nie zajmowali si∏ kolonizacjà swoich sasiadow. Kolonializm

zamorski zdobyl sobie lingwistyczny monopol, ktory w wieku XXI jest podwazany przez

postkolonialnych badaczy Europy Srodkowej—bo tam wlasnie kolonializm „bialych przeciwko

bialym“ uprawiany byl najcz∏sciej . Lamal on postanowienia pokoju westfalskiego z 1648 roku,

bo skierowany byl na rugowanie i wchlanianie sàsiednich panstw o dlugiej historii i jasnej

tozsamosci. W drugiej połowie XX w. rozpoczął się demontaz zarowno kolonializmu

zamorskiego, jak i europejskiego.

Rozbiory Polski zakonczyly kolonizacje Europy Srodkowej, kolonizacje, w ktorej uczestniczyly

Rosja, Prusy, Austria oraz imperium Ottomanskie. W 1795 roku Polska przestala istniec jako

reprezentantka własnych interesów, a jej ziemie stały się peryferiami wrogich jej mocarstw.

Panstwa takie jak Czechy, Bulgaria, Moldawia, Serbia, Chorwacja zostaly polkni∏te przez

imperia wczesniej. W rezultacie przy koncu wieku XVIII na niegermanska Europ∏ Srodkowa

nalozono czapk∏-niewidk∏: stala sie ona niewidzialna jako panstwowosc, czy raczej

panstwowosci, jako podmiot i producent kultury.

Kolonializm w tej cz∏sci swiata miał swoje specyficzne cechy i unikatowe rezultaty. Po

pierwsze, Europa Srodkowa to w znacznej mierze terytorium kultury tomistycznej, ktorej

trwalosc umocnila kolonizacja. Teoretyzowanie kolonializmu na tych ziemiach musi uwzglednic

ten fakt; przykladanie miarek historycyzmu do Polski to troche tak, jak tlumaczenie mitologii

greckej przy pomocy taksonomii Oswiecenia. 2 Po drugie, panstwo polskie było rowniez

krajem—okresowo przynajmniej—kolonizującym (mowa o Ukrainie, Litwie i Białorusi), który

sam został skolonizowany. Stąd pomieszanie wartości i rozchwianie znaczeń w konstruowaniu

sàdow o Polsce, ulatwiajàce bylym kolonizatorom usprawiedliwienie swojej dzialalnosci.

Poniewaz panstwo polskie bylo kluczowym niegermanskim panstwem w Srodkowej Europie,

bledy w jego interpretacji zdeformowaly obraz calej Europy Srodkowej w narracji swiata. 3

Mimo roznic pomiedzy kolonializmem zamorskim a srodkowo-europejskim, oba mialy wspolne

cechy. Przynosily uzaleznienie ekonomiczne, hamowaly rozwoj spoleczenstwa, wprowadzaly

patologie spoleczne i kulturalne, przeksztalcaly mapy mentalne swiata i niwelowaly prestiz. 4

Podobnie rowniez tlumaczyly przyczyny podboju. W obu wypadkach podkreslano niezdolnosc

podbijanego do samodzielnego sprawowania wladzy oraz ucisk mniejszosci. „W centrum

europejskiej polityki na Bliskim Wschodzie stal problem mniejszosci, ktorych ‘interesy’ wielkie

mocarstwa rzekomo reprezentowaly i ochranialy”, pisze Said. 5 Katarzyna II uzyla podobnej

argumentacji w stosunku to Pierwszej Rzeczpospolitej, zas Stalin i NKVD, w stosunku do

Drugiej. 6 Szerzenie nieprawdziwych informacji o Polsce m. in. przez takie ikony Oswiecenia jak

Voltaire czy zachodni naukowcy pogràzylo w niepami∏ci polska republik∏ szlacheckà i jej

demokratyczny ustroj. Niegermanska Europa Srodkowa jest bodajze jedynym terytorium w

Europie, gdzie wymazywanie historii odbylo si∏ na tak wielkà skale i trwalo tak dlugo.

Dyskurs o postkolonialnych cechach Europy Srodkowej moglby byc sporem historykow i

ekonomistow. Wtedy w centrum dyskusji bylyby takie twierdzenia, jak „kapital gromadzi sie w

metropolii a nie na peryferiach imperium, stàd chroniczny niedorozwoj terytoriow

zniewolonych“. Tutaj ogranicze si∏ jednak do problemu kolonizacji dyskursu. Bowiem studia

postkolonialne to nie to samo, co studia historyczne. Nie wpisujà si∏ one w oswieceniowy

harmonogram studiow humanistycznych. Rezultatow europejskiego kolonializmu bialych

przeciwko bialym nie da si∏ opisac uzywajàc oswieceniowych formulek, gdyz sà one

rusztowaniem tego niwelujàcego tozsamosc odbierana glosu, ktory Said nazywal orientalizmem.

Argumentem w studiach postkolonialnych sà nie tyle traktaty dotyczace podzialu terytoriow

pomi∏dzy kraje imperialne, ile struktury wplywow na dyskurs swiatowy, systemy opinii i rankingi

prestizu. Wizerunek Europy Srodkowej stworzony przez „obiektywnych obserwatorow“

z zewnàtrz, to srodkowo-europejski odpowiednik opisow Afryki przez dziewi∏tnastowiecznych

podroznikow europejskich.

Widze dwa etapy dyskursywnego kolonizowania Europy Srodkowej. Pierwszy rozpoczàl si∏ w

wieku XVIII i zakonczyl po upadku Zwiazku Sowieckiego. Z wyjàtkiem okresu

miedzywojennego, byly to czasy, gdy permanentne pozbawienie podmiotowosci krajow Europy

Srodkowej bylo jeszcze mozliwe. Drugie stadium to wspolczesna walka z bagazem dyskursu

nagromadzonych w okresie pierwszym w nauce, polityce i mediach, wlàczajac slownictwo i

nazewnictwo, oraz proby skorygowania dyskursu. Mam nadzieje, ze nasza tu rozmowa bedzie

probà takiej korekty.

A teraz o konstrukcji tego kolonizujàcego dyskursu. Rozbiory Polski byly „grubà kreskà”, po

ktorej zasob wiedzy nie tylko o Pierwszej Rzeczpospolitej, ale i o calej niegermanskiej Europie

Srodkowej i Wschodniej (poza Rosjà) gwaltownie si∏ skurczyl w dyskurskie europejskim, a

nowej wiedzy zaczeli dostarczac hegemoni kolonialni. Charakterystyczne sà tajne protokoly

podpisane przez trzech kolonizatorow Polski w 1795 roku, zawierajace decyzj∏, ze “konieczne

jest niszczenie wszystkiego, co moze przypomniec swiatu o istnieniu kiedys Krolestwa

Polskiego”. 7 Jak zauwazyl Adam Zamoyski, Prusacy przetopili na zloto polskie krolewskie

korony, Austriacy urzàdzili koszary w palacach polskich krolow, zas Rosjanie wywozili z Polski

do Rosji co si∏ dalo—biblioteki, dziela sztuki i ludzi. Wzmianki o polskich terytoriach pojawialy

si∏ w prasie europejskiej tylko wtedy, gdy mialy tam miejsce jakies rozruchy, podobnie jak

dzisiaj Tamilowie w Sri Lance pojawiaja si∏ w prasie wtedy, gdy juz mocno zajdà za skor∏

Syngalezom; ale o co tam chodzi nikt wlasciwie nie wie. Gdy w prasie amerykanskiej pojawily

si∏ notki o rozruchach w Polsce w 1976 roku, malo kto wiedzial lub interesowal sie tym,

dlaczego Polacy wychodzili na ulic∏.

W XIX wieku, z paroma wyjàtkami, 8 historycy europejscy i rosyjscy przyj∏li bez protestow

wirtualnà nieobecnosc w dyskursie nie tylko Polski, ale i calej niegermanskiej Europy

Srodkowej, ktorà stopniowo przemianowano na „Europ∏ Wschodnia“. Po drugiej wojnie

swiatowej to wyrazenie stalo sie w USA standartem desygnujacym cos w rodzaju oddzielnego

subkontynentu. Nie oznacza to oczywiscie, ze nikt z tej cz∏sci swiata nie mogl przebic si∏ do

swiatowej mownicy. 9 Brakowalo jednak ciàglosci narracyjnej, ktorà rozporzadzajà kraje i

narody niepoddane kolonizacji. Koncowym rezultatem byla utrata kontroli nad wlasnym

wizerunkiem, jego reifikacja i essencjalizacja porownywalna tylko do dziewietnastowiecznych

opisow czarnej Afryki. W XIX i XX wieku wizerunek Polaków formowal sie w tekstach,

pisanych przez intelektualistow reprezentujàcych niepolskie interesy; w opiniach, artykułach,

wypowiedziach głoszonych poza granicami Polski, na które Polacy nie byli w stanie

odpowiedzieç. Cz∏sto o nich nawet nie wiedzieli, pochłonieci problemami przežycia i obrony

tožsamoÊci w imperiach, w których mieszkali. To o tej skonstruowanej przez wyobrazni∏

zwyci∏zcow Polsce traktujà dziesiàtki ksiazek i artykulow naukowych, pisanych w Stanach

Zjednoczonych po dzien dzisiejszy, niezmiennie przedstawiajàcych Srodkowa Europ∏ jako

szowinistycznà, prymitywnà i nietolerancyjnà. 10

Takie sà rezultaty intelektualnego ubezwlasnowolnienia, czyli kolonialnego odebrania glosu.

Dlatego wlasnie Kopernik stal si∏ uczonym niemieckim, Wlodzimierz Spasowicz prawnikiem

rosyjskim, zas kod „Enigmy“ zostal rozwiàzany przez kryptografow brytyjskich. Wprawdzie Jan

Hus pozostal dysydentem czeskim, ale byl to wyjàtek. Gdy nie dalo si∏ wybitnych ludzi czy

waznych wydarzen umiescic w panteonie mocarstw zaborczych, wrzucano ich do worka

niepami∏ci. Tak si∏ stalo z polskimi prawnikami i pisarzami sredniowiecza Stanislawem ze

Skarbimierza czy Pawlem Wlodkowicem. O Marco Polo z Wenecji slyszeli wszyscy

Europejczycy, ale o tym, ze byl on Chorwatem z wyspy Korcula, bardzo niewielu. Zas porazka

Ottomanow pod Wiedniem w roku 1683, autorstwa krola Jana Sobieskiego, zostala

zredukowana przez Austriakow do malej i trudnej do znalezienia tabliczki na murze jednej

z wiedenskich piwiarni. 11 Kraje skolonizowane nie uczestniczà w tworzeniu swojego wizerunku,

bo ich narracja do swiata nie dociera. Nietrudno zgadnàç, že narracja hegemona uwypukla

słaboÊç, pasywnoÊç, brak sił twórczych i osiagniec, niezdolnosc do samookreslenia si∏ i

samowiedzy czlonkow narodow skolonizowanych. Postrzegani sà oni jako ci, ktorzy muszà byc

opisani z zewnàtrz, bo sami nie sà w stanie siebie zdefiniowac. Decyzja o tym, kim sà, jest

podejmowana jakgdyby „ponad ich glowami“, w innym wymiarze, do ktorego oni nie majà

dost∏pu. Ostentacyjnie obiektywni badacze z Zachodu (finansowani przez rozne fundacje i

przyjezdzàjacy do Polski aby oceniac i badac polskie spoleczenstwo), to przyklad aktu

orientalizujàcego w stosunku do peryferiow, aktu, umozliwionego przez kolonialny status

odwiedzanych terytoriow. Na peryferie si∏ jezdzi, peryferie si∏ bada; ale one nie moga jezdzic do

metropolii (rzeczywistej czy zast∏pczej), aby jà badac. 12

Waznym krokiem w procesie kolonizacji Europy Srodkowej bylo przekonanie pokonanych, ze sà

narodami drugorzednymi, ktore powinny szkolic sie u hegemonow i potulnie zgadzac si∏ na

wlasnà nieskutecznosc. Narody podbite mialy zinternalizowac narzuconà im tozsamosc: Polska

miala si∏ stac „Polshei a nie zagranitsei“, zas Litwa, Lotwa i Estonia „Pribaltikoi“, w ktorej

oficerowie rosyjscy mogli by si∏ osiedlac po przejsciu na emerytur∏. Ten proces intelektualnego

gwaltu nad zwyci∏zonymi jest bez trudu rozpoznawalny przez tych, którzy doÊwiadczyli „woli

wladzy“ kolonizatorow, ale jest zwykle uwazany za fantazj∏ przez tych, ktorzy ten proces

uruchomili.

Warto przesledzic rol∏ literatury we wprowadzaniu tych zmian w dyskursie. Jeszcze Dzierzawin

i Puszkin walczyli—juz nie z Polskà, ktorej nie bylo, ale z duchem Polski—w swoich

nieszlachetnych utworach „Na vziatie Varszavy“ czy „Klewietnikam Rossii“. Ale juz w „Wojnie

i pokoju” Lwa Tolstoja nawet z duchem nie trzeba bylo walczyc. Tolstoj, ktory pisal swojà

powiesc w latach 1860-tych, przyczynil si∏ walnie do nalozenia czapki-niewidki na tozsamosci

centralno-europejskie. 70 lat wczesniej, tego rodzaju portet Europy Srodkowej—jako peryferii

wielkich narodow, punkcie ich styku, miejscu, gdzie Austriacy, Prusacy i Rosjanie spotkali sie,

aby walczyc z Napoleonem—nie moglby powstac, bo tozsamosc obywateli Rzeczpospolitej byla

wciàz jeszcze cz∏scià swiadomosci wyksztalconych Europejczykow. 220 lat temu prezentacja

Europy Srodkowej w „Wojnie i pokoju” bylaby uznana za wr∏cz klamliwà; ale juz 150 lat temu

stala si∏ normà, wlasnie dzieki Tolstojowi. W wyobrazni studentow amerykanskich Polacy,

Litwini, Ukraincy nie istnieli w okresie wojen napoleonskich jako pelnoprawne narody. Tolstoj

im powiedzial, ze pomiedzy Rosja a Prusami nie bylo zadnych panstw, a wiec i zadnych

narodowosci, jedynie gubernie rosyjskie i landy pruskie. Trudno wi∏c dziwic si∏, ze wychowani

na podobnych pewnikach swiatowi politycy do dzis wierza i do wiadomosci podaja, ze traktat

wersalski „upokorzyl“ Niemcy (i w domysle Rosje). 13 Krytyka Traktatu Wersalskiego jest

wszechobecna w narracji historycznej Zachodu, zas prezydent Woodrow Wilson jest jednym

z najbardziej krytykowanych amerykanskich prezydentow. Oczywiscie w Europie Srodkowej

poglady sà diametralnie przeciwne. To, ze nie przedostaly si∏ one do narracji swiatowej jako

standardowe, jest jednym z wielu konkretnych przykladow, ze narracja ta jest zamkni∏ta na

argumenty i fakty wygenerowane w tej cz∏sci swiata. Poniewaz wyzwolenie Europy Srodkowej

w 1919 roku jest czesto uwazane za blàd, wyzwolenie w roku 1989 tez nie jest jednoznaczne dla

wielu. Postkolonialne kraje Europy Srodkowej otrzymaly w prezencie od historii wizerunek

krajow „niepotrzebnych“, ktorych odrodzenie bylo „nieporozumieniem“ albo przypadkiem. Jest

to walka o prestiz; jak zauwazyla politolog Nancy Fraser, w nowoczesnym swiecie prestiz jest

mi∏dzynarodowym pieniàadzem, niezbednym do utrzymywania stosunkow pomi∏dzy

panstwami. 14

Wbrew temu, co twierdzili ideologowie Oswiecenia, wiedza historyczna i wizerunek narodow

nie sa kumulatywne i nie powstajà z ciàglego dodawania nowych opracowan do juz istniejàcego

korpusu badan. 15 Proces gromadzenia wiedzy o danym narodzie jest selektywny: pewne rzeczy

si∏ usuwa, inne przestawia, dàzàc jednoczesnie do swiatowego konsensusu popartego

autorytetem uniwersytetow i wydawnictw. Hegemoni dzisiejsi majà tendencj∏ do cytowania

hegemonow wczorajszych. Jezeli si∏ tak dzieje przez wiele pokolen, wiedza o danej przestrzeni

geograficznej ulega znieksztalceniu, ktorego nie da si∏ skorygowac przy pomocy jednej ksiàzki

czy wykladu. Dzisiaj nawet te naukowe pisma slawistyczne, ktore szczycà si∏ swojà

obiektywnoscià i fachowoscià, oddaly metropoliom i „hegemonom zast∏pczym“ monopol na

tworzenie wizerunku Europy Srodkowej. Mozna w nich znalezc glownie dyskurs metropolii o

peryferiach. W takich pismach pojawiajà sie autorytatywne komentarze o „polskim

nacjonalizmie“, „ukrainskim szowinizmie“, czy „emigranckim braku obiektywizmu po drugiej

wojnie swiatowej“. Jak pisze Said, ksztaltowanie wiedzy o danym spoleczenstwie to synonim

dominacji. Zawladniecie dyskursem przez hegemona, wyparcie ze swiatowego obiegu dyskursu

skolonizowanych, jest jàdrem kolonizatorskiego zniewolenia. Odzyskanie niepodleglosci nie

anuluje automatycznie dyskursu kolonizacyjnego, ale pozwala o nim dyskutowac, co jest

pierwszym krokiem do zmiany sytuacji.

Czas na podsumowanie. Nieobecnosc krajów Europy Srodkowej na mapie politycznej swiata,

przypiecz∏towana ich nieobecnoscià w wielkich dzielach literackich i naukowych, zaowocowala

zwyczajem pomijania ich w dyskursie. Sà one w nim representowane przez swoich bylych

kolonizatorów lub hegemonów zast∏pczych, raczej niz przez siebie samych. Sytuacja polepszyla

si∏ po upadku Zwiazku Sowieckiego, ale daleko jej do normalnosci. Za normalnà uwazam

sytuacj∏, w ktorej kraje Europy Srodkowej odzyskujà swoje miejsca przy stole

mi∏dzynarodowego dialogu, miejsca, ktore dotychczas zajmujà w ich imieniu, posrednio lub

bezposrednio, przedstawiciele bylych kolonizatorow. Europa Srodkowa utracila w wyniku

kolonizacji podmiotowosc i dotychczas jej nie odzyskala. Dlatego jej glos jest cz∏sto zgrzytliwy.

Tej zgrzytliwosci nie nalezy traktowac jako dowodu, ze nie potrafi sobie ona poradzic

z niezawisloscià i powinna byc rzàdzona z zewnàtrz. Wydobywanie si∏ z zaleznosci jest

procesem powolnym i nieatrakcyjnym, alternatywà jednak jest nie jakas idealna sytuacja, lecz

raczej obecna sytuacja na Kaukazie. Jezeli mocarstwa b∏da odpowiadac swym bylym koloniom

kolejna dawkà imperialnych postaw, cofniemy si∏ z powrotem do wieku dwudziestego. Doza

wielkodusznosci ze strony mocarstw przyczynila by si∏ walnie do przyspieszenia

„podmiotyzacji“ panstw Europy Srodkowej, a wi∏c i do wzmocnienia stabilnosci Europy.

Ewa Thompson, Rice University

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: