Stanisław KOZIEJ
WSTĘP
DO TEORII I HISTORII BEZPIECZEŃSTWA
Celem niniejszego opracowania jest syntetyczne omówienie istoty bezpieczeństwa oraz jego strategii i jej podstawowych kategorii pojęciowych, a także historycznej ewolucji strategicznego środowiska tego bezpieczeństwa.
1. Istota bezpieczeństwa
Bezpieczeństwo ma wiele definicji.[1] W niniejszym opracowaniu nie będziemy zajmowali się szczegółowymi teoretycznymi rozważaniami na ten temat. Skoncentrujemy się na podejściu pragmatycznym.
Jeśli mówimy o dynamicznym zjawisku (procesie) bezpieczeństwa danego podmiotu w sensie praktycznym, mamy na myśli tę dziedzinę jego aktywności, która zmierza do zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystywanie okoliczności sprzyjających (szans), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów.
Podmiotem bezpieczeństwa mogą być zatem wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedynczy ludzie, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe, czy wreszcie cała ludzkość. Stosownie do tego możemy wyodrębniać różne rodzaje bezpieczeństwa: indywidualne (osobowe, personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe)[2], międzynarodowe (regionalne, globalne). W niniejszej publikacji zajmujemy się wyłącznie dwoma ostatnimi rodzajami bezpieczeństwa: bezpieczeństwem narodowym i międzynarodowym.
Bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu. Stąd też jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą aktywności (funkcjonowania, istnienia) podmiotu. W ramach bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego możemy zatem wyodrębnić takie dziedziny bezpieczeństwa, jak np. bezpieczeństwo ekonomiczne, społeczne, militarne, publiczne, ekologiczne, informacyjne itp. Wyróżnia się także bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne – w zależności od tego, gdzie są ulokowane, skąd się wywodzą (z wewnątrz, czy z zewnątrz podmiotu) szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia.[3]
Spotyka się także określenie „bezpieczeństwo fizyczne”, gdy ma się na myśli ochronę i obronę przed działaniami lub zjawiskami niszczącymi - przy wykorzystaniu przede wszystkim (choć nie tylko) wyspecjalizowanych (specjalnie w tym celu tworzonych i utrzymywanych) sił i środków, jakimi są np. wojsko, policja, wywiad, kontrwywiad, straż graniczna, straż pożarna, różne służby ochrony itp. Na bezpieczeństwo „fizyczne” składają się dwie główne dziedziny bezpieczeństwa: bezpieczeństwo militarne i bezpieczeństwo cywilne (pozamilitarne). Pierwsze jest częścią bezpieczeństwa zewnętrznego, drugie – wewnętrznego. Bezpieczeństwo militarne – czyli w wypadku państwa obronność lub obrona narodowa[4] – obejmuje problematykę szeroko rozumianego radzenia sobie podmiotu (wykorzystywania, zapobiegania, redukowania, reagowania, przeciwdziałania itp.) z zewnętrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami polityczno-militarnymi, przy wykorzystaniu całego zasobu sił i środków, jakimi podmiot dysponuje (zarówno militarnych, jak i niemilitarnych, wyspecjalizowanych i ogólnych). Bezpieczeństwo cywilne (pozamilitarne) – to z kolei podobne radzenie sobie z wewnętrznymi szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami dla ładu i porządku publicznego oraz wynikającymi z klęsk żywiołowych, a także związanymi z ochroną ludności przed skutkami działań zbrojnych.
2. Strategia bezpieczeństwa
Najbardziej generalne kształtowanie bezpieczeństwa jest zadaniem strategii i poprzez strategię jest realizowane.
Najogólniej rzecz biorąc strategia to kategoria prakseologiczna, czyli dotycząca sprawnego działania każdego podmiotu i odnosząca się do najbardziej generalnych sposobów tego działania. Mówiąc bardziej szczegółowo, strategia to teoria (nauka) i praktyka (sztuka) kierowania danym podmiotem przez najwyższego (naczelnego) decydenta, która dotyczy ustanawiania celów podmiotu oraz generalnych sposobów (metod) ich osiągania. Strategia bezpieczeństwa zaś to jedna z wielu dziedzin strategii w ogóle odnosząca się do zapewniania bezpieczeństwa danego podmiotu. Strategia bezpieczeństwa – to teoria i praktyka (nauka i sztuka) kierowania sprawami bezpieczeństwa danego podmiotu przez najwyższego (naczelnego) decydenta (indywidualnego lub zbiorowego), z uwzględnieniem zwłaszcza ustalania celów bezpieczeństwa oraz sposobów ich osiągania.
Na przełomie XX i XXI wieku następuje kolejne poszerzenie strategii i ukształtowało się pojecie strategii bezpieczeństwa (narodowego i międzynarodowego) odnoszące się do sposobów użycia wszelkich zasobów podmiotu (państwa, koalicji, sojuszu, globalnej społeczności międzynarodowej) do zapobiegania i rozstrzygania konfliktów i kryzysów (militarnych i niemilitarnych). Różnice między istotą strategii bezpieczeństwa narodowego i strategii obronności ilustrują rysunki 1. i 2.
Rys. 1. Istota strategii bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)
Rys. 2. Istota strategii obronności (bezpieczeństwa militarnego)
Rys. 3. Istota wojskowości
Można wyspecyfikować różne rodzaje strategii. Z punktu widzenia podmiotu strategii można wymienić: strategie indywidualne (osobowe, personalne), grupowe (rodowe, plemienne, korporacyjne), narodowe (państwowe), międzynarodowe (regionalne, globalne). Z kolei według dziedzin działalności podmiotu można mówić o strategii: politycznej (polityki), ekonomicznej (gospodarki), społecznej (życia społecznego), bezpieczeństwa, obronności (obrony) itp. Rodzajów strategii jest tyle, ile rodzajów aktywności podmiotu.
Przedmiotem naszego zainteresowania będą tylko strategie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Warto więc na wstępie wspomnieć jeszcze o strukturze strategii narodowej, która obejmuje strategię ogólnopaństwową, strategie terytorialne (wojewódzkie, powiatowe, gminne) oraz funkcjonalne (resortowe, działowe). Do podstawowych instrumentów strategii bezpieczeństwa zalicza się: dyplomację (publiczną i niepubliczną, państwową i prywatną), potencjał informacyjny (publiczny i niepubliczny, jawny i niejawny), siły zbrojne, potencjał ekonomiczny (państwowy i niepaństwowy). Np. Amerykanie dość powszechnie posługują się akronimem DIME (diplomacy, information, military, economics).
Strategie bezpieczeństwa występują w różnych rodzajach i formach. Zależnie od przyjętego kryterium można naszkicować następującą typologię strategii bezpieczeństwa:
n Wg koncepcji: zapobiegania, reagowania
n Wg roli: deklaratywna, rzeczywista (realna), idealna (teoretyczna)
n Wg procedur konfrontacji: działań kolejnych (sekwencyjnych), działań jednoczesnych
n Wg metod prowadzących do zwycięstwa: pokonania (rozbicia w walce, bitwie), wyczerpania (pozasiłowego, pośredniego, długotrwałego), zniszczenia (zwycięstwa totalnego, zlikwidowania przeciwnika)
n Wg obiektu oddziaływania i metod podejścia: odstraszania (powstrzymywania - przeciwnik), wymuszania (zaniechania złych zamiarów – potencjalny przeciwnik), ubezpieczenia (gwarantowania, zapewniania – sojusznik, koalicjant, partner)
n Wg sfer aktywności i środków strategicznych: dyplomatyczna, ekonomiczna, informacyjna, militarna itp.
n Wg zasięgu: wielka (całościowa, totalna), na obszarze konkretnego konfliktu (na TDW)
n Wg treści: operacyjna (strategia działania), preparacyjna (strategia przygotowania i transformacji systemu bezpieczeństwa)
Strategię kształtowali wybitni teoretycy i praktycy. Za klasyków w obszarze teorii strategii, z uwzględnieniem ich głównego wkładu w jej rozwój, można uznać:
n Sun Tzu – „psycholog” wojny, lis wojny, strategia niesiłowych rozstrzygnięć, strategia zmagań informacyjnych
n Tukidydes – „polityk” wojny, wojna w stosunkach międzynarodowych
n Clausewitz – filozof i „fizyk” wojny, ogólna teoria strategii, w sferze operacyjnej - strategia masy, energii
n Jomini – „matematyk”, „geometra” wojny
n Ludendorf – strategia wojny totalnej
n Liddell Hart – neo-Sun Tzu, strategia działań pośrednich, analogia do judo, wytrącenie przeciwnika z równowagi strategicznej
n Beaufre, Brodie – teoretycy odstraszania nuklearnego i kompleksowego podejścia (strategia totalna)
n Mahan - strategia morska
n Douhet - strategia powietrzna
n Fuller, Guderian - strategia błyskawicznej wojny pancernej
n Triandafiłow, Tuchaczewski - strategia głębokich uderzeń
n Strategie alternatywne: Maximus Fabius (kunktatorska), Lawrence (partyzancka), Mao (rewolucyjna, ludowa), Guevara (mała rewolucja dla samej rewolucji, jako styl bycia)
Do najważniejszych klasyków praktyki strategicznej można zaliczyć:
n Militiades – Maraton, narzucenie swojego planu działania przeciwnikowi
n Epaminondas – Leuktry, szyk skośny, zaskoczenie innowacyjną taktyką
n Aleksander Macedoński – operacje połączone, na ogromnych przestrzeniach
n Hannibal – Kanny, klasyka operacji okrążających
n Cezar – strategia kompleksowa
n Napoleon – najwybitniejszy wódz wszechczasów, mistrz manewru
Jednym z najważniejszych wymiarów teorii strategii są jej zasady. Najbardziej znane są operacyjne zasady strategii, czyli historycznie ukształtowane reguły sprawnego przygotowania i prowadzenia walki (kooperacji negatywnej), zwiększające prawdopodobieństwo uzyskania w niej sukcesu (zwycięstwa) przy jak najmniejszych kosztach (stratach własnych).
Głównym sensem, istotą, stosowania operacyjnych zasad strategii jest zapewnienie uzyskania, utrzymania i wykorzystania przewagi. Przewagę należy rozumieć szeroko i wielowymiarowo. Nie tylko w wymiarze ilościowym (materialnym, liczebnym), ale także jakościowym (niematerialnym). W takim rozumieniu przewagi można sformułować wręcz prawo walki mówiące, że w walce, jak w naturze, zawsze zwycięża silniejszy (co wcale nie musi oznaczać, że liczniejszy lub większy).
Z tego punktu widzenia można wręcz wyróżnić dwa typy strategii pokonania przeciwnika. Jeśli siłę stwarzanego przezeń zagrożenia wyrazimy jako iloraz potencjału materialnego (siły fizycznej) i niematerialnego (woli działania)
S = P x W
S – siła przeciwnika; P – potencjał fizyczny przeciwnika; W – wola działania
to pokonać go możemy dwoma sposobami (strategiami):
a) redukcja potencjału – podejście fizyczne (niszczenie, paraliżowanie sprawności działania): Clausewitz;
b) redukcja woli – podejście psychologiczne (operacje informacyjne): Sun-Tzu.
W sposób syntetyczny istotę przewagi, jako swego rodzaju superzasady, bardzo dobrze oddaje Sun-Tzu stwierdzając, że przewaga narzuca sposób walki: jeśli przeważasz przeciwnika 10-krotnie – okrąż go; jeśli 5-krotnie – atakuj; jeśli 2-krotnie – najpierw go podziel; gdy jest równowaga – możesz walczyć; jeśli jesteś słabszy – zapewnij sobie wycofanie.
Teoretycy strategii formułowali różne listy zasad strategicznych. Najbardziej reprezentatywne są zestawy Sun-Tzu oraz C. Clausewitza.
Wg Sun-Tzu podstawowe zasady (mnożniki siły niematerialnej) – to:
n rozpoznanie,
n fortel,
n zaskoczenie,
n manewr,
n działania pośrednie,
n presja psychologiczna.
Z kolei C. Clausewitz sformułował dziewięć, uznawanych do dziś za klasyczne, zasad:
n zmasowanie,
n cel,
n ekonomia sił,
n prostota,
n jedność dowodzenia,
n ubezpieczenie,
n ofensywa,
n manewr.
Klasyczny cykl strategiczny obejmuje cztery podstawowe fazy: zdefiniowanie interesów danego podmiotu i określenie celów strategicznych; ocena strategicznego środowiska (warunków) bezpieczeństwa; sformułowanie koncepcji strategicznej; wydzielenie zasobów niezbędnych do realizacji koncepcji, czyli ustanowienie systemu bezpieczeństwa.[5] Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego przedstawia rys. 4.
Rys. 4. Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego
3. Podstawowe kategorie strategii bezpieczeństwa
Biorąc pod uwagę powyższe generalne spojrzenie na bezpieczeństwo (międzynarodowe i narodowe) zauważamy, że kluczowymi kategoriami pojęciowymi w ich obszarze są:
- interesy podmiotu (narodowe i międzynarodowe) oraz wynikające z nich cele strategiczne i operacyjne w dziedzinie bezpieczeństwa;
- środowisko (warunki) bezpieczeństwa – czyli szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia dla realizacji interesów oraz osiągania celów w dziedzinie bezpieczeństwa. Przy czym zagrożenia występują w formie zjawisk określanych kryzysami i konfliktami;
- strategiczne (długofalowe) i polityczne (operacyjne, bieżące) koncepcje (zasady i sposoby) działań zmierzających do osiągnięcia przyjętych celów w danych warunkach;
- systemy bezpieczeństwa – czyli zasoby podmiotu wydzielone do realizacji przyjętych koncepcji i zadań, odpowiednio do tych zadań zorganizowane i przygotowane.
Zatrzymajmy się nad krótką charakterystyką tych podstawowych kategorii.
Interesy danego podmiotu (społeczności międzynarodowej, narodu, grupy, osoby itp.) – to wyraz jego tożsamości, wyznawanych wartości, historycznego dorobku, tradycji, bieżących potrzeb oraz dążeń i aspiracji przyszłościowych. Można wyróżnić interesy żywotne i pożądane. Pierwsze z nich – to interesy dotyczące istnienia podmiotu, przetrwania w danych warunkach. Drugie – to interesy związane z jakością owego istnienia, trwania. Pierwsze odzwierciedlają wartości „zero-jedynkowe”, są niestopniowalne i nienegocjowalne. Drugie są stopniowalne, w pewnym sensie pomocnicze, negocjowalne.[6]
Interesy stanowią punkt wyjścia do określenia celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Najogólniej rzecz biorąc cele strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa to nic innego, jak zoperacjonalizowane interesy. Zoperacjonalizowane – to znaczy określone w języku potrzebnego działania, stosownie do danych warunków, ujęte w określonym czasie i miejscu, z uwzględnieniem zewnętrznych i wewnętrznych potrzeb i możliwości. O ile interesy (narodowe i międzynarodowe) odzwierciedlają immanentne, stałe (ponadczasowe, niezależne od bieżących warunków) wartości, aspiracje i dążenia podmiotu, to cele strategiczne odnoszą się do konkretnych warunków w danym okresie historycznym istnienia podmiotu.
Cele strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa państwo lub inny podmiot międzynarodowy osiąga poprzez prowadzenie polityki bezpieczeństwa, jako bieżącej działalności tego podmiotu, jego organów kierowniczych. Dlatego dalszym uszczegółowieniem celów strategicznych są cele polityczne (jako cele operacyjne), odnoszące się do konkretnego działania w ramach całej strategii postępowania podmiotu w dziedzinie bezpieczeństwa.[7]
Środowisko bezpieczeństwa – to innymi słowy wszelkie, zewnętrzne i wewnętrzne, militarne i niemilitarne (polityczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, informacyjne itp.) warunki bezpieczeństwa, warunki realizacji interesów danego podmiotu w dziedzinie bezpieczeństwa i osiągania ustalonych przezeń celów w tym zakresie. Charakteryzowane mogą być najpełniej przy pomocy czterech podstawowych kategorii, jakimi są: szanse, wyzwania, ryzyka i zagrożenia.
Szanse – to okoliczności sprzyjające realizacji interesów oraz osiąganiu celów. Generowane są głównie przez neutralne podmioty środowiska bezpieczeństwa. Mają zazwyczaj charakter szybko przemijający. W dzisiejszym, globalizującym się świecie, gdzie wzajemne uzależnienia podmiotów nasilają się, szans pojawia się coraz więcej. Trzeba umieć je w porę dostrzec, ocenić i wykorzystać. Sztuka wykorzystywania szans staje się dzisiaj niewątpliwie coraz ważniejszą dziedziną szeroko rozumianej sztuki zarządzania bezpieczeństwem. Przykładem strategicznej szansy może być szansa Polski wstąpienia do NATO, jak pojawiła się w latach dziewięćdziesiątych. Została ona dostrzeżona i dobrze wykorzystana. Przykładem nieumiejętnego postępowania w tej dziedzinie może być z kolei nie wykorzystanie żadnych szans na pozamilitarne korzyści dla polskiego interesu narodowego z naszego wojskowego zaangażowania w Iraku.
Wyzwania – to z kolei dylematy, przed jakimi stoi podmiot (społeczność międzynarodowa, państwo) w rozstrzyganiu spraw bezpieczeństwa. Często generowane są przez partnerów i sojuszników, którzy prezentują pewne oczekiwania, windują standardy obowiązujące w sojuszach lub koalicjach. Wyzwania mogą być podjęte lub zignorowane. Podjęcie wyzwania łączy się z koniecznością wysiłków i poniesienia pewnych kosztów, co stwarza z kolei dodatkowe szanse w przyszłości. Zignorowanie wyzwań z zasady utrudnia czerpanie korzyści z faktu wspólnego działaniowy i w niekorzystnych warunkach może rodzić dodatkowe zagrożenia. Przykładem wyzwania jest problem zapewnienia dobrego poziomu, zwłaszcza interoperacyjności (zdolności do wspólnego działania w ramach sojuszu) sił zbrojnych państwa członkowskiego NATO. Podjęcie wyzwania i sprostanie wspólnym standardom w NATO daje większe szanse czerpania korzyści z członkostwa w sojuszu (można śmielej domagać się większych świadczeń całego sojuszu na rzecz własnego bezpieczeństwa). Zignorowanie takiego wyzwania i utrzymywanie sił zbrojnych poniżej standardów sojuszniczych osłabia możliwości pełnego wykorzystania faktu przynależności do NATO.
Ryzyka to niepewności związane z własnym działaniem, z jego skutkami, to niebezpieczeństwo niepożądanych skutków własnego działania. Im bard...
asiab.90