Biblioteki w Unii Europejskiej.doc

ib

              Zawód bibliotekarza i biblioteki szkolne w Unii Europejskiej.

Formy realizacji zawodu bibliotekarza w wybranych krajach Unii Europejskiej.

I. Prawo biblioteczne w krajach członkowskich UE

Na prawo biblioteczne obowiązujące w krajach Unii Europejskiej składają się akty zasadnicze odnoszące się bezpośrednio do działalności bibliotecznej takie jak ustawy biblioteczne, ustawy o bibliotekach narodowych, ustawy o egzemplarzu obowiązkowym oraz ustawy związane, tj. przede wszystkim ustawodawstwo dotyczące ochrony własności intelektualnej, ochrony dóbr kultury, prawa autorskiego, oraz ustawodawstwo związane z tworzeniem się społeczeństwa informacyjnego - dostępem i wykorzystaniem Internetu, a także legislacja związana m. in. z finansowaniem bibliotek i zawodem bibliotekarza. W krajach Unii Europejskiej nie mających ustaw bibliotecznych działalność bibliotek regulują ustawy składające się na politykę kulturalną państw.

Od 1988 r. Komisja Europejska mając na uwadze wspólny rynek, wprowadziła w życie program harmonizacji praw autorskich w Unii Europejskiej. W rezultacie, chociaż prawa autorskie krajów członkowskich Unii nie są identyczne, są zbliżone; różnice dotyczą zazwyczaj wyjątków i ograniczeń. I tak kopiowanie dla celów archiwizacyjnych lub dla ochrony jest dla bibliotek zadaniem, leży to w interesie publicznym. W Dyrektywie Unii Europejskiej dotyczącej praw autorskich państwa członkowskie otrzymały zezwolenie na archiwizację i zachowanie określonych dzieł i udostępnianie ich pod warunkiem zachowania surowych wymogów. Właściciele praw autorskich borykają się z problemem niepełnej ochrony prawnej swoich prac w środowisku elektronicznym. Przykładem systemu technicznego zapobiegającego kopiowaniu i ruchowi ich prac jest elektroniczny system zarządzająco – kontrolujący (ECMS). Na mocy Dyrektywy Unii Europejskiej o prawach autorskich obejście zabezpieczeń tego systemu jest nielegalne. Jednak dopuszczalne jest, aby osoba niedowidząca mogła przeformatować pracę w celu jej przeczytania, wyjątek ten traci wówczas sens. Bibliotekarze unijni muszą bacznie śledzić unijne prawo autorskie.

II. Kraje skandynawskie.

Dania

Dania jest krajem o dużych tradycjach bibliotekarskich. Pierwsza ustawa biblioteczna została tu uchwalona w 1920 r. później wielokrotnie ją nowelizowano. Duży wpływ na uchwalane przepisy prawne, opracowywane standardy usług bibliotecznych i system wypożyczeń międzybibliotecznych ma Stowarzyszenie Bibliotekarzy Duńskich, powstałe w 1905 r. W Danii działa też Krajowa Rad Biblioteczna, czyli instytucja państwowa przy Ministerstwie Kultury, stymulująca współpracę między bibliotekami, administrująca tantiemami autorskimi, zbierająca dane statystyczne, prowadząca współpracę międzynarodową, współwydająca czasopismo fachowe Scandinavian Public Library Quarterly. 17 maja 2000 r. Parlament Duński przyjął nową ustawę o zasadach funkcjonowania bibliotek. Według niej do utrzymywania bibliotek wraz z oddziałami dla dzieci i dorosłych  zobowiązany jest zarząd gminy. Może on zawrzeć umowę z zarządem innej gminy o całkowitej lub częściowej obsłudze bibliotecznej swoich mieszkańców. Duński model funkcjonowania bibliotek jawi się jako czytelniczy raj. Skandynawowie w ogóle są Europejczykami czytającymi najwięcej i nie przeszkadza im powszechny dostęp do internetu (80% populacji). Duńskie statystyki są naprawdę imponujące: duńskie dziecko wypożycza średnio 42 książki rocznie a 64% dorosłych Duńczyków i 81% dzieci częściej, niż raz w miesiącu korzysta z biblioteki. Wszystkie duńskie biblioteki (szkolne, publiczne, naukowe) działają w sieci i mają wspólny katalog centralny. Książkę można zamówić z dostawą do domu (odpłatnie).

Czytelnie szkolnych bibliotek charakteryzuje...brak czasopism (!). Zamiast nich zorganizowane są stanowiska z dostępem do centralnej bazy danych, skąd po wpisaniu poszukiwanego hasła wyskakują od razu na monitor gotowe teksty (nie bibliografie!) z bieżącej prasy. Szkolni bibliotekarze duńscy korzystają z bogatej oferty bezpłatnych bibliotecznych kursów doskonalących, lub wyrabiających nowe umiejętności. Zestawy podręczników dostarczane są do szkoły  bezpłatnie, już opracowane przez specjalnie zajmującą się tym, współpracującą ze szkołą, instytucję. Pomoce dydaktyczne, elementy ilustracyjne, dekoracyjne, programy tv i filmy na życzenie bibliotekarza dowożone są do wykorzystania na lekcjach. Powszechny jest  tu zwyczaj zatrudniania w szkołach w charakterze pomocnika bibliotekarza bezrobotnych, przez co nie tracą oni prawa do zasiłku. Natomiast pracownia komputerowa jest częścią biblioteki szkolnej a zadaniem bibliotekarzy jest prowadzenie zajęć grupowych z informatyki. Na korytarzach przed bibliotekami szkolnymi wyłożone są specjalne skrzynki na zwrócone książki, co usprawnia proces wypożyczania; czytelnicy nie muszą czekać w kolejce, aby tylko oddać książkę. Do karty czytelnika bez trudu bibliotekarz trafia po numerze książek. Zwyczajem duńskim jest również cotygodniowe przyprowadzanie do biblioteki całej klasy przez wychowawcę, wówczas uczniowie grupowo wypożyczają książki. Bibliotekarze prowadzą też z nauczycielami zajęcia, podczas których wyrabiany jest nawyk czytania - uczniowie wspólnie czytają i opowiadają książki. Biblioteki dziecięce wprowadziły w Danii innowacyjne metody konkurowania z Internetem. Wykorzystano tu różnorodność bodźców takich, jak dźwięk, głos, obraz, światło, zabawa, rozwiązywanie zadań, odgrywanie ról, udział w eksperymentach, własna twórczość i aktywność. We współpracy z psychologami psychologii dziecięcej i informatykami umieszczono w bibliotekach dziecięcych na podłodze interaktywne przeglądarki. Dzieci przyciskając różne przyciski na pulpicie dzięki przetworzeniu informacji, szerokopasmowym łączom i trójwymiarowej wizualizacji powodują przywołanie na ekranie okładek, spisów treści, pierwszych stron, krótkich recenzji. Duńskie bibliotekarstwo dziecięce należy do najbardziej zaawansowanych w Europie: młodzi czytelnicy to ok. 80% wszystkich czytających.

W Danii funkcjonują też biblioteki centralne, które pełnią funkcje central dla gminnych bibliotek publicznych, tj. udostępniają użytkownikom własne, lub poszukują i sprowadzają potrzebne im materiały. O tym, które biblioteki mają dodatkowo funkcjonować jako centrale, decyduje minister kultury po negocjacjach z gminami. Koszty związane z funkcjonowaniem 16 istniejących bibliotek centralnych pokrywa państwo. Jedną z central dla bibliotek publicznych jest Duńska Biblioteka dla Niewidomych zapewniająca im materiały dla osób, które z różnych względów nie mogą korzystać z druku.

W Danii istnieją równolegle dwie biblioteki pełniące funkcję biblioteki narodowej. Są to: Biblioteka Królewska w Kopenhadze (zarazem biblioteka Uniwersytetu Kopenhaskiego) i Biblioteka Państwowa w Aarhus. Ta ostatnia funkcjonuje jako centrala dla bibliotek publicznych: udostępnia im swoje materiały, pośredniczy w sprowadzaniu dokumentów z zagranicy.

Biblioteki publiczne istnieją w każdej duńskiej gminie. W 2001 r. w 275 gminach działały 244 biblioteki publiczne z 501 filiami, jeździły 52 bibliobusy. 75% bibliotek publicznych ma dostęp do Internetu, 54% strony www z dostępem do katalogu on-line. Biblioteki te zatrudniały ponad 5 tys. pracowników. Około 60% populacji dorosłych i , 85% populacji dzieci regularnie korzysta z usług bibliotek publicznych.

W Danii istnieją także nietypowe biblioteki, będące efektem współpracy władz lokalnych i instytucji prywatnych. Utworzona w 1992 r. Biblioteka Komiksu jest filią kopenhaskiej Biblioteki Publicznej. Zbiera ona książki i czasopisma tematycznie związane z komiksem, poradniki dotyczące techniki rysunku, prowadzone są teczki tematyczne z wycinkami o autorach komiksów. Biblioteka ta korzysta ze zautomatyzowanego systemu bibliotecznego „Bibliomatik”. Odwiedza ją rocznie 3000 czytelników, najczęściej w przedziale wiekowym 20-30 lat. 35 – 40% z nich stanowią kobiety (!). Specyfika pracy bibliotekarzy pracujących w niej polega na organizowaniu comiesięcznych wystaw oryginalnych rysunków i szkiców najsłynniejszych twórców duńskich i zagranicznych promujących komiks.              Innym typem biblioteki, niespotykanym w Polsce jest utworzona w 1988 r. Biblioteka Danych. Jest to centrum edukacji dla bezrobotnych i młodzieży. Pracuje tu 2 specjalistycznych informatyków, 1 bibliotekarz i 1 pomocnik bibliotekarza i  okresowo zatrudniani pracownicy. Gromadzi ona materiały dotyczące technologii informatycznych i tematów pokrewnych, także programy komputerowe. Ze względu na szybkie starzenie się gromadzonych materiałów pracownicy samodzielnie kupują i opracowują je, rezygnując z zakupu i opracowania centralnego, szeroko rozpowszechnionego w krajach skandynawskich. Istnieje również Biblioteka koncernu „Politiken”. Koncern ten wydaje największy w Danii dziennik o tej samej nazwie, gazetę podającą wiadomości w skrócie „Ekstra Bladet” 15 gazet lokalnych, dom wydawniczy „Politikens Forlag”, księgarnię i bibliotekę. Podstawową jej funkcją jest archiwizacja wydawnictw koncernu (system online POLINFO). 

Szwecja

Szwedzka ustawa biblioteczna z grudnia 1996 r. mówi, że każdy obywatel powinien mieć dostęp do biblioteki publicznej, która organizuje i finansuje samorząd gminy. Ponadto powinny działać biblioteki okręgowe w każdym regionie. Państwo odpowiada za działalność regionalną i ponadregionalną bibliotek. Biblioteki publiczne działają we wszystkich 288 gminach w Szwecji, było ich około 2000. Ponadto funkcjonują 24 biblioteki centralne i jedna biblioteka depozytowa. Wszystkie biblioteki są częścią sieci współpracującej w celu ułatwienia użytkownikom dostępu do informacji.  Prawie wszystkie placówki są skomputeryzowane (pod koniec lat 90. było to 91%). Dzięki decyzji rządu wszystkie miejskie i okręgowe biblioteki publiczne oferują dostęp do Internetu przez sieć "SUNET”. W każdej placówce są osobne działy dla dzieci, dla imigrantów i dla osób niewidzących. W bibliotekach zgromadzono ponad 40 mln woluminów, roczny zakup wynosi ok. 2 mln wol. Na płace dla personelu przeznacza się 47% wydatków. Dwie biblioteki publiczne są połączone z bibliotekami uniwersyteckimi(Gotland i Härnösand). Biblioteki publiczne współpracują zarówno z bibliotekami specjalnymi jak i naukowymi, w tym z bibliotekami szkół wyższych. W Szwecji funkcjonuje 20 bibliotek okręgowych i jedna biblioteka depozytowa. W 2003 r. działało 340 bibliotek publicznych i 5000 bibliotek szkolnych. Zbiory liczyły 64,7 mln. woluminów, a wszystkich zbiorów wraz z dokumentami elektronicznymi 76 mln. Odnotowano ponad milion wypożyczeń, zakupiono 1,9 książek i 242 tys. dokumentów elektronicznych. Szwedzka Biblioteka Królewska jest Biblioteką Narodową. Działa Szwedzkie Stowarzyszenie Bibliotek zrzeszające zarówno instytucje jak i osoby fizyczne. Wydaje miesięcznik "Biblioteksbladet". W szwedzkich bibliotekach szkolnych nauczyciele bibliotekarze są specjalistami w zakresie wyszukiwania informacji i mają duży prestiż w środowisku szkolnym. Dyrektorzy  szkół w Malmő z dumą wypowiadali się na łamach czasopisma „Biblioteka w Szkole” na temat wysokich kompetencji swoich bibliotekarzy oraz na temat ich olbrzymiego wpływu na sprawne funkcjonowanie procesu dydaktycznego. Szkolni bibliotekarze są dofinansowani i korzystają z płatnej, centralnej obsługi bibliotek, oszczędzając przez to czas na czynnościach technicznych. Robi to za nich firma BTJ o przedwojennych tradycjach. 85% książek jest zakupowanych do bibliotek szkolnych przez BTJ, które oprawia je lub foliuje, klasyfikuje, nakleja kod kreskowy a bibliotekarz tylko pieczętuje i stawia na półkę. Bibliotekarz szwedzki nie musi nawet katalogować – opisy katalogowe ściąga się z centralnej bazy danych, ponieważ wszystkie szwedzkie biblioteki szkolne połączone są siecią. Opracowanie książek przez BTJ trwa 2 miesiące, ponieważ obsługuje ona wszystkie szkolne biblioteki, niemniej jednak bibliotekarze szkolni są bardzo zadowoleni  z jej usług. Czasami, aby skrócić czas oczekiwania na książkę, lub kiedy zajdzie taka potrzeba, bibliotekarze kupują książki w księgarni, jednak ceny w BTJ spowodowane hurtowymi zakupami i związanymi z tym rabatami są porównywalne. BTJ działa w całym rejonie państw skandynawskich, recenzuje książki, bibliografuje i udziela informacji o dziełach. Organizacja pracy szwedzkich bibliotekarzy szkolnych na przykładzie dwóch bibliotek z Malmő wygląda następująco: w Borgarskola pracuje 1 bibliotekarz i 1 asystent w wymiarze 8 godzin; biblioteka notuje średnio 500 wypożyczeń dziennie, dlatego w okresach największego natężenia odwiedzin pomagają bibliotekarzom...rodzice! Uczniów nie prosi się tu o pomoc, ponieważ uważa się, że oni...nie bardzo mają na to czas! Podobnie jest w Latinskola! Tu bibliotekarze również nie prowadzą lekcji bibliotecznych – chyba, że na zamówienie. Szwedzcy bibliotekarze szkolni skupiają się przede wszystkim na współpracy z nauczycielami i pomocy w lekcjach, które często odbywają się w bibliotece jako naturalnym miejscu nauki. W szwedzkim bibliotekarstwie dziecięcym przywiązuje się wielką wagę do promocji książki dosłownie od kołyski. Nowonarodzone dzieci dostają w podarunku od lokalnych władz książki a na zakupy nowych książek dla dzieci przeznacza się w Szwecji ogromne kwoty. PESEL nowonarodzonego dziecka trafia automatycznie do biblioteki rejonowej, a w dzień pierwszych urodzin bibliotekarki odwiedzają malucha, obdarowując go pierwszą książką i zaproszeniem do zabaw organizowanych w czytelni!
Instytucją specjalnie powołaną do propagowania, kolekcjonowania i informowania o literaturze dziecięcej jest Szwedzki Instytut Książki dziecięcej, założony w 11967 r. Ponadto przygotowuje on wystawy dla ośrodków krajowych i zagranicznych oraz zajmuje się doskonaleniem bibliotekarzy w zakresie literatury dziecięcej.

Finlandia

W Finlandii za powstanie bibliotek odpowiedzialne są samorządy gmin. Mogą to robić samodzielnie, we współpracy z innymi samorządami lub w inny sposób. W społeczeństwach dwujęzycznych potrzeby obu grup językowych mają być zaspokajane na tym samym poziomie.

W Finlandii nie ma bibliotek szkolnych. Uczniowie korzystają z bibliotek publicznych. Prowadzą one działalność edukacyjną, współpracują ze szkołami i przedszkolami, organizują zajęcia dla dzieci. Sieć bibliotek tworzą, oprócz bibliotek gminnych, biblioteki centralne zlokalizowane w poszczególnych regionach. Jest ich 19. Do ich zadań należy koordynacja wypożyczeń międzybibliotecznych, zarządzanie regionalnymi serwisami informacyjnymi, sprawowanie opieki nad mniejszymi placówkami. Ponad połowa bibliotek (67%) działa w ramach regionalnych sieci współpracy. W większości (84%) są to biblioteki skomputeryzowane. Placówki są w równych proporcjach finansowane przez państwo i samorządy.  Centralną biblioteką publiczna w Finlandii jest Miejska Biblioteka w Helsinkach.
Na początku XXI wieku działało w Finlandii około 1200 placówek, ich zbiory liczyły ponad 40 mln. woluminów, roczny zakup przekraczał milion woluminów. Funkcje biblioteki narodowej pełni Biblioteka Uniwersytetu Helsińskiego. Działa tu również Fińskie Stowarzyszenie Bibliotek. Według danych z 2001 r. fińskie biblioteki publiczne działały we wszystkich gminach, tworząc sieć 1094 placówek (432 biblioteki, 463 filie biblioteczne i 199 bibliobusów czyli bibliotek objazdowych), Biblioteki naukowe współpracują z publicznymi, archiwami i muzeami przy digitalizacji zbiorów. W każdym, spośród 429 miast samorządowych funkcjonuje biblioteka publiczna, a większość z nich była uzupełniana poprzez działalność 458 filii oraz 199 bibliobusów. Koszty operacyjne utworzenia tak dużych bibliotek były znaczne i wyniosły 234 mln euro. W 2004 r. funkcjonowało 968 bibliotek, z których 429 to biblioteki główne. Przekłada się to wprost proporcjonalnie na ilość odwiedzin w bibliotekach i zapisanych doń czytelników: biblioteki odwiedziło 2,5 mln. użytkowników, co oznacza, że praktycznie co drugi mieszkaniec Finlandii korzystał z usług bibliotek publicznych. Rocznie w Finlandii wypożycza się ok. 120 mln woluminów.

III. Kraje Europy Zachodniej.

Francja
              We Francji nie ma ustawy bibliotecznej. Ustawa o decentralizacji zarządzania z lipca 1983 r. (wraz z późniejszymi zmianami) potwierdziła obowiązek organizowania i finansowania bibliotek publicznych przez samorządy lokalne. Tym samym wzrósł udział władz lokalnych w finansowaniu kultury. We Francji działają trzy typy sieci bibliotek publicznych: biblioteki miejskie, Centralne Biblioteki Wypożyczeń i biblioteki szkolne.
Obecnie we Francji bibliotekarz szkolny to dokumentalista, który musi posiadać licencjat z bibliotekoznawstwa i orientować się w nowoczesnych technikach informatycznych. Wyposażony w taką wiedzę staje do konkursu o stanowisko szkolnego bibliotekarza – dokumentalisty. Biblioteka szkolna we Francji nosi nazwę Centrum Dokumentacji i Informacji. W CDI jednej z największych szkół w Lyonie – Katolickim Stowarzyszeniu Szkół „La Favorite St Therese” pracują 2 bibliotekarki i 1 stażystka. Co 2 lata wykonywana jest selekcja księgozbioru, zatrzymująca jedynie najnowsze pozycje. Pracownicy biblioteki organizują życie kulturalne szkoły - wystawy, wycieczki do muzeów, galerii i rozdają bony, umożliwiające skorzystanie z repertuaru kin i teatrów. Szkolni bibliotekarze francuscy nie prowadzą lekcji bibliotecznych, ich rola jest służebna i podporządkowana szkole oraz programowi nauczania. Jednak wspomagają oni proces dydaktyczny szkoły. Wygląda to tak, że nauczyciel proponuje np. temat „Ziemia” a bibliotekarz przygotowuje materiały i prezentuje je w ciekawy sposób, aby zainteresować uczniów. Lekcja prowadzona przez nauczyciela przedmiotowego jest atrakcyjna przez fakt, iż odbywa się w bibliotece.

We Francji istnieje tendencja do zrzeszania się bibliotek miejskich. W Bourges sieć tworzą 4 biblioteki: mediateka, biblioteka des Quatre Piliers (naukowa), biblioteka des Gibjones (publiczna) i biblioteka de Val d`Auron (dziecięca). Są one skomputeryzowane i posiadają skonsolidowany system wypożyczeń. W Bourges są 2 rodzaje kart – jedna do wypożyczeń książek, komiksów, tygodników, miesięczników i słuchowisk na kasetach magnetofonowych (max. do 5); usługa ta jest płatna 10 euro rocznie, a 20 dla mieszkańców spoza Bourges. Druga karta służy do wypożyczeń wszystkich innych zbiorów zgromadzonych w sieci bibliotek – tzn płyt CD, DVD, kaset VHS (max. do 8). Usługa ta również jest płatna i wynosi 30 euro rocznie i 60 dla osób spoza Bourges. Istnieją też karty rodzinne i czasowe – na 3 miesiące. Na prośbę czytelnika karta jest odnawiana co rok. W celu zainteresowania książką bibliotekarze organizują wystawy, wieczory bajek i wieczory filmów dokumentalnych, wieczory autorskie, konkursy dla dzieci, prezentacje nowości, ciekawostek wydawniczych. Mediateka w Bourges to ogromny budynek, zawierający książki i zbiory audiowizualne z wolnym dostępem do półek. Przed otwarciem bibliotekarze każdorazowo porządkują półki. Kiedy czytelnikiem mediateki jest osoba mająca trudności w poruszaniu się, specjalnie wyznaczony bibliotekarz przywozi jej na telefoniczne bądź internetowe zamówienie książki lub płyty do domu lub proponuje wybrane przez siebie pozycje. Biblioteka des Gibjones leży w pólnocnej części Bourges, w której istnieje dużo problemów społecznych. Odpowiadając na zapotrzebowanie bibliotekarze jeżdżą bibliobusem do trudnych dzielnic i prezentują książki dzieciom ulicy, dla któreych jest to często pierwszy kontakt z książką. Kiedyś bibliobusem jeździli tylko wolontariusze, od kiedy jednak pomysł spodobał się władzom Bourges, robią to bibliotekarze. Interesująca jest organizacja pracy bibliotekarzy w Bibliotece des Gibjones, nastawiona na  wielozad...