Wagary - powody i uwarunkowania

Wagarowaniem nazywamy opuszczanie lekcji bez istotnego powodu, jest to nieuzasadniona jedno- lub wielokrotna celowa nieobecność ucznia na obowiązkowych zajęciach lekcyjnych. Polegają na samowolnym nieusprawiedliwionym opuszczaniu zajęć szkolnych. Wagarowicz „wychodzi z domu, po czym udaje się na samotną włóczęgę lub spędza czas w towarzystwie kolegów, a w porze, gdy kończą się zajęcia szkolne, wraca do domu.”[1] „Pod względem ich rozmiarów Polska znajduje się w czołówce Europy. Są one rozumiane jako nieobecność nie usprawiedliwiona. Z raportu Ministerstwa Edukacji wynika, że na zajęcia lekcyjne przychodzi zaledwie 70% uczniów.”[2] Podobne dane czytamy w artykule B. Zachary „Wagary-choroba nieuleczalna” otóż przytacza ona „wyniki badań OECD z lat 2000 i 2002, które wskazują że blisko 30% polskich uczniów wagaruje, a 40% nie identyfikuje się ze szkołą.” [3]

Przyczyny wagarów są rozmaite, ale z punktu widzenia stosunku dziecka do szkoły można wyróżnić dwa zasadnicze zespoły motywów wagarowania:

§            Te, które mają swe źródło niechęci do szkoły na skutek przykrych w niej przeżyć;

§            Te, które tkwią poza szkołą, w środowisku, które jest atrakcyjne, nęci i zachęca do opuszczania nauki i zajęć szkolnych.

Dziecko, które szkoły nie lubi, wagaruje bo:

§            Nie jest przygotowane do lekcji;

§            Boi się złej oceny lub kary;

§            Nie ma zeszytu czy książki;

§            Nie wykonało zadania domowego;

§            Brak chęci do nauki;

§            Konflikt z nauczycielem;

§            Lęk przed szkołą;

§            Brak sukcesów szkolnych;

§            Zbyt duże obciążenie obowiązkami;

§            Nieatrakcyjność zajęć szkolnych;

§            Niewłaściwy stosunek do obowiązków szkolnych;

§            Nie ma przyjaciół w szkole;

§            Doznało na terenie szkoły upokorzenia;

§            Przeżywa niepowodzenia;

§            Lęka się silniejszych, którzy byli przyczyną przykrych doświadczeń.

Z badań przeprowadzanych przez R. Stojecką-Zuber 12% badanych z 338 uczniów ma negatywny stosunek do szkoły, a motywują go nieakceptowaniem nauczycieli, klasy, lekcji, jak również dużą ilością sytuacji stresujących. Takim uczniom szkoła się źle kojarzy, jest złam koniecznym, chodzą do niej bo muszą, nie znajdują w nauce żadnej przyjemności.

Przyczyny wagarów tkwiące poza szkołą są najczęściej organizowane w określonej intencji np.

§            Chęć odprężenia;

§            Chęć przyjemnego spędzenia czasu;

§            Chęć przeżycia niecodziennej przygody;

§            Z myślą o atrakcyjnej rozrywce;

§            Otwarto nowy obiekt sportowy, który warto zobaczyć;

§            Przyjechał zespół muzyczny, który trzeba powitać;

§            Kusi słońce, wda, las itd.

Według badań przeprowadzonych przez R. Stojecką-Zuber rzeczywiste powody wagarowania współczesnej młodzieży to:

§            65,8% wagary taktyczne, w tym 36,8% z powodu obawy przed jedynką i 29% z powodu nieprzygotowania;

§            28% z powodu lenistwa

§            1,6% kłopoty z dojazdem do szkoły;

§            1,3% trudna sytuacja rodzinna;

§            1,3% chęć uniknięcia komentarzy przez nauczycieli;

§            1,3% strach przed biciem.

M. Sałasiński i B. Badziukiewicz wyróżniają kilka rodzajów wagarów:

§            Wagary okazjonalne - nieplanowane, zdarzają się pod wpływem przeróżnych przyczyn np. od ładnej pogody, przez ochotę spędzenia inaczej czasu niż codziennie, do wspólnej decyzji grupy z okazji... Najczęściej nie stanowią problemu. Tak też postrzegają je nauczyciele oraz rodzice. Mogą stanowić niebezpieczeństwo tylko wtedy, gdy uczniowie przekonani o bezkarności i atrakcyjności takiego spędzania lekcji szkolnych zdecydują się na powtarzanie incydentów ;

§            Wagary taktyczne – zwykle przemyślane i z punktu widzenia ucznia całkowicie uzasadnione, bowiem pozwalają na uniknięcie niewygodnej sytuacji. Najczęściej odbywają się przed ważnymi sprawdzianami, których wynik mógłby zaniżyć dotychczas uzyskane oceny z danego przedmiotu;

§            Wagary ze strachu – powodowane lękiem przed nauczycielem, przed kolegą lub przed jedynką. Zidentyfikowanie ich powodu jest dość trudne, bowiem uczniowie „blokowani” są poczuciem lojalności. Nie chcą skarżyć ani donosić, przekonani są o wszechwładzy nauczyciela, który i tak zrobi co będzie chciał;

§            Wagary manifestacyjne – są protestem przeciwko metodom lub zasadą stosowanym i obowiązującym w szkole. Mogą też być protestem przeciwko decyzją rodziców lub chęcią zwrócenia uwagi na siebie i swoje problemy;

§            Wagary programowe – występują wtedy, gdy uczeń nie chce chodzić do szkoły, nie interesuje go nauka, nie boi się konsekwencji i wybiera sposób życia, który sprawia mu przyjemność. Powodem takiego postępowania mogą być problemy rodzinie, zwątpienie w dobre perspektywy życiowe lub wiara w zabezpieczenie przyszłości przez dobrze finansowo sytuowanych rodziców.

Wagary mogą mieć charakter indywidualny lub grupowy. Często powtarzające się stają się problemem wychowawczym. Oprócz tego, że powodują narastanie niewiedzy, utrudniają odpowiednie wywiązywanie się z obowiązków szkolnych, mogą być wykorzystywane na wykonanie czynności sprzyjających procesowi wykolejenia moralnego np. picie alkoholu, kradzieże, prowadzenie awantur, stosunki seksualne. Sprzyjają różnym niewłaściwym zachowaniom, które mogą stać się zwyczajem lub sposobem życia młodych ludzi. Według R. Stojeckiej-Zuber 57,6% uczniów wagary spędza ze znajomymi, 24,1% siedzi w domu, 8% nudzi się w bliżej nie określonych miejscach, 1,9% spaceruje po mieście, 1,2% spędza czas w hipermarketach, 5,6% stara się nadrobić zaległości.

Ukrywanie problemu

Wagary stały się plagą współczesnej szkoły. W dobie rosnącej konkurencyjności szkół oraz zmniejszającej się populacji uczniów często bywa, że szkoły maskują to negatywne zjawisko, aby przyciągnąć uczniów i rodziców. Tymczasem 40% uczniów nie identyfikuje się ze szkołą wcale. Problem jest ukrywany, istnieje obawa przed rozwiązaniem klasy. Szkoły wspomagają wagarowiczów, unikając wymierzania kar. Niekiedy dyrekcja woli dopuścić ucznia do matury, niż mieć go dodatkowy rok w szkole.

Z badań kuratorów przeprowadzonych przez Ministerstwo Edukacji wynika, że często wagarowanie uczniom ułatwiają ich rodzice, wypisując nieprawdziwe usprawiedliwienia. Często to czynią z obawy, przed obniżeniem sprawowania. Najwięcej usprawiedliwień- aż 98%- wpisywanych jest dla uczniów gimnazjów, 74% w przypadku ogólniaków oraz 60% w przypadku szkół profilowanych. Część tych usprawiedliwień jest wypisywana w przypadku zwyczajnych wagarów.

Wagary a oceny

Wagary to nie tylko problem ucznia, ale również szkoły. Z analizy badań Renaty Stojeckiej-Zuber przeprowadzanej wśród uczniów klas I, II i III Technikum Mechanicznego w Kielcach wynika, że uczniowie wagarują przede wszystkim dlatego, że nie nadążają za programem szkolnym. „Spośród 338 uczniów aż 272 -co stanowi 80,4% badanej społeczności Technikum Mechanicznego – osiąga mierne i dostateczne wyniki w nauce (w tym 14,5% - mierne). Tylko 2,7% uczęszczających do tej szkoły to uczniowie bardzo dobrzy, a 16,9% osiąga oceny dobre.”[4]

Pomimo wielu zmian na lepsze programy nauczania są nadal zbyt przeładowane, w mało której szkole istnieje możliwość dostosowania programu do możliwości każdego ucznia. Dzieci mniej zdolne nie czynią zadawalających postępów w nauce, otrzymują oceny niedostateczne, a kumulujące się trudności powodują powstawanie sytuacji przeciążenia, a w konsekwencji przeżyte niepowodzenia wpływają na obniżenie samooceny, niewiarę we własne siły. Dziecko, które nie może liczyć na pomoc rodziców, pozostawione same sobie natrafia na kumulujące się z każdym tygodniem trudności w nauce, z którymi nie umie i nie może sobie poradzić. „Powtarzające się oceny niedostateczne obniżają ich motywację do podejmowania wysiłku przezwyciężania trudności, następuje spadek zainteresowania się nauką, co następnie wtórnie przyczynia się do jeszcze słabszych wyników w nauce. Negatywna ocena ucznia przez nauczyciela i kolegów sprawia, że zaczyna on unikać przykrych przeżyć związanych z nauką.”[5] Ci uczniowie odsuwają się od uczniów, których kariera szkolna przebiega bez zakłóceń. Ich kontakty społeczne ograniczają się do przyjaźni z innymi słabymi uczniami. Nierzadko jest to pierwsze ogniwo następnego ciągu trudności, kolejnych niepowodzeń i w konsekwencji zaburzeń rozwojowych, aż do wykolejenia społecznego włącznie. Szukają oni kontaktów, aprobaty poza zespołem klasowym, często wśród młodszych od siebie, czasem w ogóle poza szkołą. Dziecko unika miejsca, gdzie spotyka się z lekceważeniem i dezaprobatą swojej osobowości. Zjawiają się pierwsze wagary. „Najpierw opuszcza poszczególne lekcje, a w miarę narastających trudności dochodzi do dłuższych całodziennych wagarów. Stopniowo uczeń taki wymyka się spod kontroli szkoły, a przy braku odpowiedniej czujności ze strony domu – również spod kontroli rodziny. Niezaspokojona potrzeba akceptacji, uznania, a również pozytywnej samooceny każe mu szukać takiego środowiska, które te potrzeby spełni.”[6] Zaspokojenia potrzeby uznania dziecko szuka na nowym terenie, staje się nim nieformalna grupa rówieśnicza innych wagarowiczów będących w podobnej sytuacji. Dzieci mniej zdolne na skutek mniejszej sprawności intelektualnej bywają mniej krytyczne, mniej refleksyjne , stąd bardziej podatne na negatywne wpływy z zewnątrz.

Skutki wagarowania

§            Brak wiedzy;

§            Prawdopodobieństwo nie przejścia do następnej klasy;

§            Możliwość nie ukończenia szkoły;

§            Zaległości w nauce;

§            Luki wiedzy mogą doprowadzić do : nie zdania matury, nie dostania się na studia, kłopoty podczas studiów.

Wagary to nie tylko negatywne konsekwencje związane z nauką, to także sposób w jaki uczniowie spędzają czas, towarzystwo i miejsce, w którym przebywają, to nabywanie szkodliwych nawyków radzenia sobie z trudnościami oraz złe przyzwyczajenie, wyrobienie sobie lekceważącego stosunku do obowiązków, zła opinia wśród nauczycieli i uczniów, zaburzenia relacji z rodzicami a nawet uzależnienie od wagarów. Wagary zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się niekorzystnych społecznych zachowań i mogą mieć także niekorzystne konsekwencje zdrowotne. Do najważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się: palenie tytoniu, używanie alkoholu, używanie innych środków psychoaktywnych, wczesną aktywność seksualną a także zachowania agresywne i przestępcze.

Zapobieganie wagarom

Wagarów nie można lekceważyć, trzeba im zdecydowanie zapobiegać. Wielu rodziców nie potrafi porozumiewać się ze swoim nastoletnim dzieckiem, lub nie ma dla niego czasu. Administracyjne sposoby wpływania na rodziców dzieci nie uczęszczających do szkoły nie przynoszą efektów. Szukając środków zaradczych należy zbadać i przeanalizować ich przyczynę. Częstym powodem wagarów jest lęk przed nauczycielem, słabą oceną, karą, naganą, przykrością. W tym przypadku wszelkiego rodzaju kary lub wykluczenia mogą pogłębić problem. Zwiększyć lęk, niechęć. Kara spełnia funkcje kary tylko wtedy, gdy chodzenie do szkoły jest pewną wartością. Większy skutek można osiągnąć poprzez próbę przekonania ucznia do szkoły, zwiększenie atrakcyjności zajęć szkolnych. Wincenty Okoń jest zdania, że „ani program, ani metody nie są dla ucznia bodźcem uczenia się; na ucznia działa żywy człowiek, który stosuje metody i który realizuje programy”.[7] W dużej mierze to on potrafi rozkochać w szkole i nauce lub do niej zniechęcić. Czy konieczne są zatem zmiany systemowe w naszym szkolnictwie, by uzdrowić sytuację? Niemniej żadne odgórne ustalenia nie mają bezpośredniego i zasadniczego wpływu na rodzaj relacji między nauczycielem i uczniem oraz rodzicem. W dobie rosnącej konkurencyjności i zmniejszającej się ilości uczniów w szkołach wygrywać będą szkoły przyjazne i atrakcyjne, do których uczniowie będą chcieli chodzić, a rodzice posyłać swoje dzieci. Każdy uczeń wymaga indywidualnego rozpatrzenia problemu, tak samo każda szkoła powinna wypracować swój system walczenia z problemem. Nauczyciele powinni rozwiązywać problemy na zasadzie postępowania „przyjaciela” a nie „egzekutora”. Należy ustalić korzystny system poprawy ocen dla uczniów obecnych na sprawdzianach - tak aby młodzież nieobecna z powodu wagarów miała świadomość nieopłacalności wagarów. Wprowadzenie w szkole kółek zainteresowań w celu skierowania aktywności uczniów na pozytywny tor może także ułatwić rozwiązanie problemów. Zaangażowanie uczniów w sprawy szkoły poprzez udział ich w przedsięwzięciach szkolnych, wyrobienie odpowiedzialności za sprawy szkolne i rozwijanie więzi ze szkołą. Wprowadzenie systemu nagradzania uczniów, zawierając z uczniami kontrakty i umowy, wykazując się bardziej ludzkim obliczem, co nie oznacza rezygnacji z wymagań. Program wychowawczy szkoły należy uzupełnić o program szkolnej profilaktyki. Szkoła musi sobie zasłużyć na uznanie i zapracować na swoją pozycję.

6