Epoka literacka
Epoka literacka – okres w historii literatury powszechnej lub narodowej, w którym dominują pewne, zbliżone do siebie, prądy lub kierunki literackie. Epoka literacka składać się może z okresów.
Granice epoki literackiej zwykle są nieostre, gdyż przejście od epoki do epoki wiąże się z głębokimi przemianami w kulturze i następuje zwykle stopniowo, w różnym tempie w różnych obszarach tejże. Zwykle jednak przejście między epokami związane jest z jakimś znaczącym wydarzeniem lub zespołem wydarzeń symbolizujących przemianę charakterystyczną dla danej epoki i stanowiącym zwyczajową cezurę między nią a epoką ją poprzedzającą. Istotnym elementem decydującym o charakterze epoki jest jej filozofia, określająca rodzaj formacji umysłowej i klimat intelektualny dla tworzonych utworów.
Literatura polska w okresie średniowiecza - epoka w historii literatury polskiej przypadająca na okres od X wieku do 1500 roku.
Literatura polska epoki średniowiecza obejmuje okres pięciu wieków, a więc najdłuższy okres w dziejach polskiej literatury a zarazem najbardziej ubogi pod względem ilości tekstów literackich. Wiele dzieł to twórczość anonimowa, większość tekstów nie jest datowana i określenie przybliżonego czasu ich powstania możliwe jest dzięki żmudnym badaniom. Istnieje też spora liczba utworów, które nie zachowały się do naszych czasów.
Nie dochowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie przedchrześcijańskiego piśmiennictwa na ziemiach polskich. Z pewnością istniała przedchrześcijańska twórczość oralna, odnotowywana przez etnografów. Były to pieśni, piosenki, legendy, podania, mity oraz bajki i baśnie ludowe. Echa ustnej twórczości w przekształconej formie zachowały w ludowej twórczości na wiele wieków po zakończeniu epoki średniowiecza.
Okres ten to epoka panowania sztuki romańskiej, która trwała na ziemiach polskich dłużej niż na Zachodzie. Jej początek wiąże się z przyjęciem przez Polskę chrześcijaństwa (rok 966) i otwarcie się na wpływy kultury zachodniej. Choć sztuka romańska była na gruncie polskim przeszczepiona z zewnątrz, to jednak wytworzyła pewne cechy charakterystyczne tylko dla Polski. W tym okresie przy nowo budowanych klasztorach i katedrach powstawać zaczęły dwustopniowe szkoły: trivium (nauka gramatyki, dialektyki, retoryki łacińskiej) i quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Niektóre ze szkół dysponowały dość pokaźnymi bibliotekami, np. biblioteka w Krakowie, jak świadczy zachowany inwentarz z 1110 roku, posiadała w swoich zasobach m.in. dzieła pisarzy antycznych (Owidiusz, Stacjusz, Terencjusz, Persjusz, Salustiusz), kodeksy prawnicze, podręczniki i dzieła teologiczne. Wielu Polaków wyjeżdżało wtedy na studia za granice (m.in. do Bolonii i na Sorbonę).
Piśmiennictwo w tym okresie było przeważnie łacińskie. Jego zawiązki pojawiać się zaczęły już w czasach Bolesława Chrobrego. Są to utwory hagiograficzne: trzy żywoty św. Wojciecha oraz utwór Vita quinque fratrum. Teksty te zostały napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary. Kontynuatorem tego typu literatury jest w XIII wieku Polak Wincenty z Kielc, autor dwóch poetyckich żywotów św. Stanisława. Najwybitniejszymi jednak tekstami łacińskimi z tego okresu są kroniki, związane z polską rzeczywistością omawiające polskie dzieje. Autorem pierwszej z nich jest cudzoziemiec Gall Anonim, który w swojej Kronice Polskiej tworzonej za rządów Bolesława Krzywoustego odmalował dzieje Bolesława Krzywoustego i jego piastowskich przodków. Kolejnym kronikarzem był biskup krakowski Wincenty Kadłubek, który pełnił funkcję kanclerza na dworze Kazimierza Sprawiedliwego. Stworzył on Kronikę w czterech księgach, opisującą dzieje polskie od czasów starożytnych.W przeciwieństwie do dzieła Galla Anonima w kronice Kadłubka wiele jest akcentów baśniowych i fantastycznych, szczególnie w księdze pierwszej opisującej m.in. rzekome zwycięstwa Polaków nad Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem, jednak czasy późniejsze są u niego podobnie jak i u Galla Anonima raczej zgodne z rzeczywistością i stanowią doskonałe źródło historyczne. Cennymi źródłami historycznymi są także roczniki powstające także w tym okresie (np. Rocznik Świętokrzyski). Oprócz prozy łacińskiej powstaje wtedy także łacińska poezja. Są to utwory epigramatyczne, utwory epickie (np. Poemat o Piotrze Włostowiczu), liryka religijna, oraz wiersze o treści specjalnej (np. poemat lekarski dominikanina Mikołaja z Polski). Jednym z najstarszych utworów napisanym w języku polskim jest Bogurodzica, pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w połowie XII wieku, pierwszy jej zapis pochodzi z wieku XV-tego. Pełniła ona role nieoficjalnego hymnu państwowego, śpiewana była przez rycerstwo polskie m.in. podczas bitwy pod Grunwaldem. W języku polskim pisany były też Kazania świętokrzyskie – zbiór kazań z pierwszej połowy XIII wieku, arcydzieło polskiej prozy tego okresu.
Pod koniec XIII wieku na ziemiach polskich kształtować się zaczęły początki sztuki gotyckiej. Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpił wielki rozwój gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny kraju. W 1364 roku król założył Akademia Krakowską (dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński), trzydziesty ósmy z kolei uniwersytet w Europie. Wiek XIV charakteryzuje się też rozwojem szkolnictwa parafialnego. Jednak rozkwit gospodarczy kraju stał się podstawą rozwoju literatury dopiero w następnym stuleciu. Piśmiennictwo tego okresu przedstawia się skromnie, nie było twórców pokroju Galla Anonima, czy Wincentego Kadłubka, ani utworów na miarę Bogurodzicy,, czy Kazań Świętokrzyskich.
W XIV wieku nadal dominuje piśmiennictwo łacińskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Janko z Czarnkowa podkanclerzy Kazimierza Wielkiego, autor Kroniki Polskiej w której oprócz dawnych dziejów Polski, opisane były też tematy współczesne, wzbogacone materiałem anegdotycznym i elementami autobiograficznymi. W tym samym mniej więcej czasie powstała Kronika Wielkopolska nieznanego autora, opisująca dzieje władców Polski. Z poezji łacińskiej na uwagę zasługuje utwór świecki Pieśń o wójcie Albercie, pisana pod wpływem dramatycznych wydarzeń tego okresu (bunt wójta Alberta). Nadal powstawało wtedy wiele utworów o tematyce religijnej (m.in. hymn Gaude Mater Polonia).
Piśmiennictwo w języku polskim reprezentują przede wszystkim przekłady Pisma Świętego, modlitw i innych tekstów kościelnych (np. przekład psalmów Psałterz floriański). W końcu XIV wieku powstał też zbiór kazań (Kazania gnieźnieńskie) wzorowany na pismach łacińskich z tego okresu.
Wiek XV to okres rozkwitu literatury średniowiecznej, a zarazem pojawiania się nowych renesansowych pierwiastków, więc okres współistnienia i ścierania się różnych tendencji ideowych, światopoglądowych i artystycznych. Na sam początek tego okresu (rok 1400) przypada reforma Akademii Krakowskiej, która stała się dzięki niej uczelnią o europejskim poziomie. Z jej działalnością wiązały się nazwiska wybitnych profesorów i wykładowców, takich jak Paweł Włodkowic, Jakub z Paradyża, Stanisław ze Skarbimierza, Paweł z Worczyna, Wojciech z Brudzewa, czy Jan z Ludziska – pierwszy polski humanista. Dzięki tej uczelni podniósł się poziom kulturalny, wzrosła liczba szkół i ich poziom.
Piśmiennictwo polskie podobnie jak w wiekach poprzednich miało charakter łaciński i polski, ale zmienił się stan posiadania literatury pisanej w języku narodowym na jej korzyść. Wzrosła liczba utworów oraz nastąpiło ich zróżnicowanie w treści. Wiek XV przyniósł upowszechnienie kultury i pisma, czemu sprzyjał rozwój sztuki drukarskiej, który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych. Twórcami i odbiorcami nie byli już tylko duchowni.
W poezji pisanej w języku polskim nadal rozwijała się poezja religijno-kościelna kontynuująca motywy wczesnego średniowiecza. Przede wszystkim były to wiersze dydaktyczno-religijne, takie jak Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Skarga umierającego. Powstawały wtedy bardzo liczne pieśni maryjne, przede wszystkim najpiękniejszy średniowieczny utwór polski Żale Matki Boskiej pod krzyżem, jak również pieśni wielkanocne, pieśni postne, pieśni pasyjne (m.in. Żołtarz Jezusów Władysława z Gielniowa), kolędy oraz legendy o świętych. Z tych ostatnich najwybitniejsza jest Legenda o świętym Aleksym. Oprócz poezji o tematyce religijnej wzrosła w ty okresie ilości i poziom utworów o tematyce świeckiej. Motywy świeckie pojawiają się wraz z religijnymi w takich utworach jak wspomniana wyżej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Pieśni Sandomierzanina. Żywy był też nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego nieznanego autora, czy Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna). Poezję świecką interesowały też tematy obyczajowe (m.in. O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty). Do nurtu poezji obyczajowej należy też pierwsza polska satyra – Satyra na leniwych chłopów.
Z obfitej poezji polskiej pisanej w języku łacińskim, zachowało się około 80 utworów. Najwybitniejszymi twórcami tego typu poezji byli m.in. Adam Świnka, autor epitafium na śmierć Zawiszy Czarnego oraz Stanisław Ciołek, autor paszkwilów, panegiryków oraz interesującego wiersza Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae). Z anonimowej twórczości łacińskiej zwracają uwagę zręcznie napisane wiersze miłosne, m.in. List żaka do panny (Epistola ad dominicellam).
W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in. Biblia królowej Zofii i Psałterz puławski. Najwybitniejszym jednak prozaikiem tego okresu był piszący po łacinie Jan Długosz, autor dzieła Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, najwybitniejszej polskiej kroniki.
Pod koniec XV wieku pojawiają się pisarze i uczeni, których twórczość znamionuję początek epoki renesansu, tacy jak Grzegorz z Sanoka, Filip Kallimach (z pochodzenia Włoch), Konrad Celtis (z pochodzenia Niemiec) oraz Jan Ostroróg - autor dzieła Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej (Monumentum de rei publicae ordinationemz). Z pisarzy przełomu XV i XVI wieku warto wymienić też Jana z Szamotuł i Mikołaja z Wilkowiecka, autora pierwszego polskiego dramatu Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, który choć napisany został w epoce renesansu, to jednak duchem tkwi w tradycji średniowiecznej.
· Gall Anonim – XII w., kronikarz
· Maurus – XII w., nieznany bliżej autor (różny od biskupa krakowskiego o tym samym imieniu) tzw. Carmen Mauri, poematu o Piotrze Włostowicu
· Wincenty Kadłubek – XIII w., pierwszy kronikarz-Polak
· Janko z Czarnkowa – XIV w., kronikarz
· Adam Świnka – poeta
· Przecław Słota – XIV/XV w.
· Jan Długosz – XV w., kronikarz, historyk
· Stanisław z Szadka – XV w., dziekan Akademii Krakowskiej
· Jan z Szadka – XV w., dziekan Akademii Krakowskiej
· Andrzej Gałka – XV w., zwolennik poglądów Jana Husa, autor Pieśni o Wiklefie i traktatów
· Jan Łaski – XV/XVI, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski
· Erazm Ciołek – XV/XVI, mecenas sztuki, dyplomata
· Władysław z Gielniowa – XV/XVI, autor pieśni religijnych w języku polskim, błogosławiony...
notes55