Dr inż. Marcin Krause „Zasady oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie”
Zasady oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
Przykładowe zasady organizacji oceny ryzyka zawodowego
Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym i może być przeprowadzana krokowo lub iteracyjnie w kolejno następujących po sobie etapach decyzyjnych.
Podstawowe zasady planowania działań związanych z oceną ryzyka zawodowego określone zostały w dyrektywie ramowej 89/391/EWG według następującej kolejności:
ü unikanie ryzyka;
ü ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;
ü zapobieganie ryzyku u źródła;
ü dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy;
ü stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
ü zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
ü prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;
ü nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
ü właściwe instruowanie pracowników.
Podstawowe zasady organizacji działań związanych z oceną ryzyka zawodowego określone zostały w polskiej normy PN-N-18002:2000 według następującej kolejności:
ü wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie;
ü opracowanie aktualnego wykazu stanowisk pracy;
ü wyznaczenie osób do przeprowadzenia oceny ryzyka;
ü określenie potrzeb szkoleniowych oraz zapewnienie specjalistycznego szkolenia osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka;
ü zapewnienie osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka odpowiednich informacji, np. dotyczących potrzebnych konsultacji i usług;
ü określenie sposobu dokumentowania wyników oceny ryzyka;
ü zapewnienie uczestnictwa pracowników w ocenie ryzyka;
ü określenie sposobu informowania pracowników o ryzyku.
Proces oceny ryzyka zawodowego jest zbiorem ogólnych lub szczegółowych etapów decyzyjnych, których realizacja powinna pozwolić odpowiedzieć na następujące pytania:
ü Zespół oceniający – kto ma uczestniczyć w ocenie ryzyka?
ü Cel i zakres – jaki jest przyjęty cel i zakres oceny ryzyka?
ü Kryteria – jakie są przyjęte kryteria oceny i akceptacji ryzyka?
ü Definicje – jakie są przyjęte definicje związane z oceną ryzyka?
ü Informacje – jakie są potrzebne informacje do oceny ryzyka?
ü Realizacja – co należy dokładnie wykonać w ocenie ryzyka?
ü Dokumentacja – jak dokumentować wyniki oceny ryzyka?
ü Aktualizacja – kiedy aktualizować wyniki oceny ryzyka?
W celu usystematyzowania wielu różnych działań organizacyjnych podejmowanych w przedsiębiorstwach i zakładach pracy w zakresie problematyki oceny ryzyka zawodowego proponuje się wykorzystanie algorytmu, opartego m.in. na wymaganiach według polskiej normy PN-N-18002:2000, który obejmuje następujące etapy decyzyjne:
ü przygotowanie oceny ryzyka zawodowego:
- wybór osób przeprowadzających ocenę zawodowego,
- wybór metody oceny ryzyka zawodowego,
- identyfikacja stanowiska pracy;
ü przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego:
- identyfikacja zagrożenia,
- oszacowanie ryzyka zawodowego,
- wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego;
ü działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego:
- planowanie i realizacja działań profilaktycznych,
- informowanie pracowników o ryzyku zawodowym,
- aktualizacja wyników oceny ryzyka zawodowego.
Praktyczne zasady i kryteria oceny ryzyka zawodowego
Gruntowna wiedza na temat ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą, a właściwie ryzyka odniesionego do zatrudnionych pracowników, a nie ryzyka na stanowisku pracy, jest niezbędna dla zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, których częstość występowania jest praktycznie utożsamiana ze skutecznością stosowanych zasad i procedur dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w organizacji.
Ocena ryzyka zawodowego jest aktualnie jednym z podstawowych elementów analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, przeprowadzanej co najmniej raz w roku przez służbę bezpieczeństwa i higieny pracy w każdym zakładzie pracy, a także stanowi ważny regulator funkcjonowania systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wdrażanych w coraz większej liczbie dużych i średnich przedsiębiorstw oraz innych organizacji.
Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania działań związanych z problematyką ryzyka zawodowego, w tym obejmujące w szczególności m.in. identyfikację zagrożeń i oszacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności ryzyka, dokumentowanie wyników oceny, informowanie pracowników o zagrożeniach i ryzyku.
Ogólna forma realizacji ww. obowiązków nie jest aktualnie narzucona żadnym aktem prawnym, zależy ona głównie od aktualnej wiedzy i dobrej woli pracodawcy, który powinien opracować zasady lub procedurę oceny ryzyka zawodowego dostosowaną przede wszystkim do rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, wielkości przedsiębiorstwa lub zakładu pracy, rodzaju i nasilenia zagrożeń zawodowych.
Szczegółowe formy realizacji oceny ryzyka zawodowego, dokumentowania wyników tej oceny i informowania o ryzyku zawodowym zostały określone m.in. dla wybranych zagrożeń w następujących aktach prawnych:
ü czynniki rakotwórcze i mutagenne – wymagania określa rozporządzenie w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy;
ü szkodliwe czynniki biologiczne – wymagania określa rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki;
ü hałas i drgania mechaniczne – wymagania określa rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne;
ü czynniki chemiczne – wymagania określa rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych.
Dotychczas najczęściej stosowanymi w praktyce wytycznymi w zakresie oceny ryzyka zawodowego są wymagania zawarte w polskiej normie PN-N-18002:2000, jednak nie mają one charakteru obligatoryjnego (obowiązkowego) i obejmują tylko ogólne wytyczne w tym zakresie, które wymagają praktycznego komentarza, dostosowanego do poszczególnych branż i rodzajów działalności (PKD) oraz zakładów pracy i stanowisk pracy.
Przykładowe propozycje szczegółowych procedur oceny ryzyka zostały określone m.in. w następujących polskich normach:
ü PN-EN 1050:1999 – określa wymagania dla oceny bezpieczeństwa maszyn;
ü PN-IEC 60300-3-9:1999 – określa wymagania dla oceny ryzyka technicznego;
ü PN-EN 689:2002 i PN-Z-04008-7:2002 – określają wymagania dla oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne;
ü PN-N-01307:1994, PN-ISO 1999:2000 i PN-ISO 9612:2004 – określają wymagania dla oceny narażenia na hałas;
ü PN-ISO 5805:2002, PN-EN 14253:2006 i PN-EN ISO 5349-2:2004 – określają wymagania dla oceny narażenia na drgania mechaniczne.
Identyfikację zagrożeń i oszacowanie związanego z nimi ryzyka zawodowego powinna zawsze poprzedzać szczegółowa analiza zaistniałych wypadków przy pracy i stwierdzonych chorób zawodowych, łącznie powinny się wzajemnie uzupełniać, a nie stanowić oddzielnych elementów analizy i oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
Korelacje pomiędzy oceną ryzyka zawodowego oraz analizą wypadków przy pracy i chorób zawodowych to m.in.:
ü brak albo sporadyczne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych – nie świadczy o niskim poziomie ryzyka;
ü częste albo regularne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych – świadczy o podwyższonym poziomie ryzyka;
ü poważne skutki zdrowotne występowania wypadków przy pracy lub chorób zawodowych – wskazują na konieczność szczegółowej analizy przyczyn ryzyka;
ü obszary podwyższonego ryzyka (gdzie występuje ryzyko) – miejsca występowania ryzyka, którymi są jednostki organizacyjne (np. działy, wydziały, oddziały, pomieszczenia pracy) generujące wypadki przy pracy lub choroby zawodowe;
ü źródła podwyższonego ryzyka (co powoduje ryzyko) – przyczyny występowania ryzyka, którymi są niebezpieczne zdarzenia (wydarzenia) powodujące wypadki przy pracy lub czynniki szkodliwe dla zdrowia wywołujące choroby zawodowe;
ü grupy podwyższonego ryzyka (kto podlega ryzyku) – pracownicy narażeni na ryzyko, którymi są pracownicy poszkodowani wskutek wystąpienia wypadków przy pracy lub stwierdzenia chorób zawodowych, analizowanych według kryterium wykonywanych czynności, stanowisk pracy lub kwalifikacji zawodowych.
Praktyczne wnioski dotyczące przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego to m.in.:
ü Opracowanie formalnej procedury oceny ryzyka zawodowego, która obowiązuje w przedsiębiorstwie, systematyzuje i synchronizuje dotychczas podejmowane działania w tym zakresie, ułatwiając dokonywanie tej oceny i wymianę potrzebnych informacji oraz minimalizując możliwość popełnienia błędu lub przeoczenia w organizacji tej oceny.
ü Nie można podać aktualnie jednej uniwersalnej metody oceny ryzyka zawodowego, możliwej do zastosowania w dowolnym przedsiębiorstwie, a dobór metody zależy przede wszystkim od wielkości przedsiębiorstwa, rodzaju i zakresu działalności, stosowanej technologii i wyposażenia, specyfiki zagrożeń zawodowych, liczby osób zatrudnionych.
ü Ocenę ryzyka zawodowego powinna poprzedzać wszechstronna analiza wypadków przy pracy i chorób zawodowych w przedsiębiorstwie za okres co najmniej 3 lub 5 lat, można w tym celu wykorzystać kryteria analizy bezwzględnej, rodzajowej i wskaźnikowej.
ü Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego na danym stanowisku pracy powinno być poprzedzone rzetelną analizą dokumentacji oraz bezpośrednią obserwacją wykonywanych prac i czynności pod kątem wymagań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.
ü W coraz większej liczbie nowoczesnych przedsiębiorstw ważne decyzje są podejmowane nie przez jednostki, lecz przez grupy (zespoły) decydentów, dlatego istotnym problemem staje się wybór odpowiedniej strategii podejmowania decyzji w procesie oceny ryzyka zawodowego (ocena indywidualna, ocena zespołowa, sondaż opinii ekspertów).
ü Stosowanie w ocenie ryzyka zawodowego wyłącznie wytycznych i kryteriów według polskiej normy PN-N-18002:2000 jest już aktualnie niewystarczające, dlatego coraz częściej są stosowane metody wskaźnikowe, m.in. metoda Score Risk, która umożliwia uwzględnienie w oszacowaniu ryzyka ekspozycji człowieka na zagrożenie.
ü Metoda sondażu opinii ekspertów wykorzystana dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego jest skuteczną metodą dającą rzetelne podstawy do weryfikacji identyfikacji zagrożeń oraz oszacowania związanego z nim ryzyka występującego na stanowisku pracy.
ü Umożliwienie pracownikom aktywnego udziału w ocenie ryzyka zawodowego pozwala na generowanie bogatych informacji o ryzyku, których źródłem są sami pracownicy przez wykorzystanie ich fachowej wiedzy, doświadczenia i intuicji zawodowej.
ü Dokonanie wszechstronnej oceny ryzyka zawodowego i okresowa aktualizacja wyników tej oceny powinny stanowić podstawę dla opracowania skutecznych planów poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w każdym przedsiębiorstwie.
ü Rzetelna realizacja oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy powinna stanowić niezbędny element analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz regulator wdrażania i doskonalenia systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wprowadzanych w coraz większej liczbie dużych i średnich przedsiębiorstw.
Podczas oceny ryzyka zawodowego należy uwzględnić następujące informacje:
ü przyczyny – czynniki występujące w środowisku pracy (fizyczne, chemiczne, biologiczne, psychofizyczne) oraz czynniki wynikające z charakteru wykonywanej pracy (np. praca statyczna, praca dynamiczna, praca umysłowa, praca zmianowa, praca nocna);
ü uwarunkowania – czynniki wynikające z charakterystyki zatrudnionych pracowników, np. rozpatrywanych m.in. ze względu płeć, wiek, staż pracy, możliwości psychofizyczne, wymagania kwalifikacyjne, przeciwwskazania zdrowotne, aktualny stan zdrowia;
ü potencjalne skutki – urazy (np. wypadki przy pracy) i zdarzenia potencjalnie wypadkowe (np. awarie) oraz pogorszenie stanu zdrowia, w tym choroby pochodzenia zawodowego (zawodowe i parazawodowe) i okresowe obniżenie sprawności psychofizycznej.
Dokonując charakterystyki stanowisk pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego należy uwzględnić dwie podstawowe grupy kryteriów:
ü kryteria określające specyfikę stanowiska pracy – kryteria wynikające z analizy rodzaju pracy wykonywanej przez pracowników, co jest związane głównie z rodzajem procesu technologicznego (proces jednorodny lub składający się z kliku różnych etapów) oraz zmiennością pracy w odniesieniu do miejsca wykonywania pracy (stanowiska stacjonarne lub niestacjonarne, pracownik obsługujący jedno lub kilka stanowisk pracy);
ü kryteria określające specyfikę pracowników – kryteria wynikające z analizy struktury zatrudnienia w sensie organizacyjnym i socjalnym, co jest związane głównie z różnymi rodzajami prac wzbronionych oraz różnymi wartościami dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy w odniesieniu do grup szczególnego ryzyka, np. młodocianych i kobiet w ciąży.
Do najważniejszych kryteriów określających stanowiska pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć m.in.:
ü rodzaj procesu technologicznego – obejmuje podział pracy na jednorodny proces technologiczny, składający się z kilku podobnych etapów (czynności) pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy lub na niejednorodny proces technologiczny, składający się z kilku różnych etapów (czynności) pod względem narażenia na określony czynnik występujący w środowisku pracy;
ü rodzaj miejsca wykonywania pracy – obejmuje podział miejsc pracy na obejmujące tylko jedno stanowisko pracy obsługiwane przez pracownika i na obejmujące kilka stanowisk pracy obsługiwanych przez pracownika oraz podział stanowisk pracy na stanowiska stacjonarne (niezmienne co do lokalizacji miejsca pracy) i na stanowiska niestacjonarne (zmienne co do lokalizacji miejsca pracy).
Do najważniejszych kryteriów określających pracowników dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć m.in.:
ü pełnione funkcje i zadania – obejmuje podział pracowników według wykonywanych zawodów, specjalności i czynności zawodowych oraz powiązania z procesem pracy, np. pracownicy na stanowiskach robotniczych (robotnicy), pracownicy obsługi, pracownicy administracyjno-biurowi, kadra inżynieryjno-techniczna, dozór ruchu, kierownictwo i zarząd (w tym najwyższe kierownictwo);
ü płeć – obejmuje podział na mężczyzn i kobiety, uwzględnić należy obniżone możliwości fizjologiczne kobiet, a szczególnie należy zwrócić uwagę na kobiety w ciąży, dla których obowiązuje wykaz prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet oraz obniżone wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia;
ü wiek – szczególnie należy zwrócić uwagę na młodocianych, dla których obowiązuje wykaz prac wzbronionych młodocianym oraz obniżone wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, uwzględnić należy obniżone możliwości psychofizyczne ...
graab