Poezja polski.pdf

POEZJA POLSKA W OSTATNICH DWUDZIESTU LATACH XX

WIEKU

Pod skrzydłami Noblistów

Poezja zajmuje w polskiej literaturze miejsce szczególne co najmniej od dwustu lat. Po

utracie przez naród niepodległości w 1795 roku, a co za tym idzie własnego państwa wraz ze

wszystkimi instytucjami, poezja stała się na ponad wiek – aŜ do ponownego odzyskania

niepodległości przez Polskę w 1918 roku (w wyniku szczęśliwego rozstrzygnięcia I wojny

światowej) – nośnikiem świadomości narodowej. To właśnie na niej spoczywał obowiązek

kształtowania postaw obywatelskopatriotycznych, to w niej Polacy poszukiwali pocieszenia i

otuchy w najbardziej dramatycznych momentach swej historii. Poeta wciąŜ cieszy się w

Polsce specjalną estymą, ale teŜ oczekuje się od niego „powaŜnego” pisania. MoŜna

zaryzykować twierdzenie, Ŝe nawet wtedy, gdy poeta polski ma ochotę poŜartować, to

czytelnicy oczekują od niego Ŝartów na tematy uznawane za istotne: więc obywatelskie,

społeczne, filozoficznoegzystencjalne. Liryka czysto rozrywkowa, będąca sama w sobie

zabawą przyjmowana jest w zasadzie z nieufnością pomieszaną z lekcewaŜeniem. MoŜna

zaryzykować twierdzenie, Ŝe Polacy swoich prozaików szanują, ale poetów kochają i oczekują

od nich przesłań niebanalnych. Wyeksponowane miejsce poezji w kulturze jest w pewnym

sensie polską specyfiką wynikającą, jak się juŜ rzekło, poniekąd z historycznych

uwarunkowań, a poniekąd takŜe z pewnych ulotnych, aczkolwiek dających się wyraziście

zaobserwować, zbiorowych preferencji. KrąŜy nawet Ŝart, nie pozbawiony związków z

rzeczywistością, Ŝe najwyrazistsza róŜnica między literaturą francuską a polską jest taka, Ŝe

we Francji wydaje się rocznie 300 powieści i 30 tomików wierszy, a w Polsce odwrotnie. W

uproszczeniu moŜna powiedzieć, Ŝe Polacy niemal „od zawsze” chętniej niŜ po prozę sięgali

po wiersze, by znaleźć w nich diagnozy oraz – co waŜne – wzruszenia. Chętniej teŜ sięgali po

pióro, by wypowiedzieć się w sposób wierszowany. Jan Błoński, nestor polskich krytyków

literackich, twierdzi wręcz, Ŝe: „współczesna literatura polska liryką stoi.”

Historia, polityka, literatura

W ostatnich dwudziestu latach dwa wydarzenia zdają się mieć dla polskiej poezji znaczenie

fundamentalne. Pierwsze to przyznanie w 1980 roku Nagrody Nobla w dziedzinie literatury

Czesławowi Miłoszowi, drugie – Nobel w tej samej dziedzinie dla Wisławy Szymborskiej

(1996 r.). Do tej pory polscy laureaci tej prestiŜowej literackiej nagrody byli prozaikami (w

Niniejszy materiał jest publikacją Instytutu Adama Mickiewicza w Warszawie z okazji obchodów Roku

Polskiego w Hiszpanii w 2002, imprezy realizowanej przez Konsulat generalny RP w Barcelonie jako projekt

”Polska w Katalonii” – „Polònia a Catalunya”

KaŜde wykorzystanie materiału– w postaci pełnej lub skróconej – wymaga zamieszczenia adnotacji „Z

materiałów Instytutu Adama Mickiewicza”.

1905 roku Henryk Sienkiewicz, autor powieści Quo Vadis i w 1925 roku Władysław St.

Reymont, autor sagi Chłopi), oba wyróŜnienia dla poetów zdają się potwierdzać siłę i jakość

liryki tworzonej współcześnie nad Wisłą. Zwłaszcza, Ŝe laureaci nie odłoŜyli piór i nadal

pozostają, za sprawą swego wciąŜ wzbogacanego dorobku, jednymi z najwaŜniejszych

polskich artystówintelektualistów. Tak przynajmniej odczytywać moŜna znaczenie nagrody

dla Szymborskiej (pamiętając jednocześnie, Ŝe laur ten stanowi wyraz uznania przede

wszystkim dla indywidualnej, niepowtarzalnej twórczości własnej pisarza).

Nagroda dla Miłosza ma jeszcze jeden waŜny wymiar, poniewaŜ zbiegła się z przełomowymi

wydarzeniami politycznymi. Po zakończeniu II wojny światowej Polska pozostawała, aŜ do

słynnej europejskiej „jesieni ludów” z końca lat osiemdziesiątych, w orbicie wpływów

sowieckich, a politykę kulturalną w kraju kształtowała władza komunistyczna. Opozycja

(polityczna i literacka) wobec tej władzy funkcjonowała na emigracji (głównie w Stanach

Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Francji) od 1945 roku, czyli niemal od samego

ukształtowania się zimnowojennego podziału Europy. Opozycja w kraju rodziła się, to zresztą

zrozumiałe, wolniej, a jej zorganizowane struktury pojawiły się na dobre w połowie lat

siedemdziesiątych i spotkały się z represjami ze strony reŜimu. W sierpniu 1980 roku, w

wyniku kolejnych w powojennej historii Polski protestów społecznych oraz w sprzyjającym

splocie rozmaitych czynników politycznych (m.in. początku pontyfikatu w Kościele

RzymskoKatolickim papieŜa Polaka w 1978 roku, chwilowego odpręŜenia światowego, a

takŜe zaangaŜowania się ZSRR w interwencję zbrojną w Afganistanie) doszło w kraju do

powstania niezaleŜnych związków zawodowych (ewenement w krajach komunistycznych)

„Solidarność” i do ogólnego rozluźnienia kontroli państwa nad obywatelami (takŜe w sferze

kultury). Nobel dla Miłosza – który od 1951 roku przebywał na emigracji, a w związku z tym

oficjalnie nie wolno było o nim ani mówić, ani pisać – stanowił ogromne wzmocnienie

wolnościowych dąŜeń społeczeństwa i licznego grona „krajowych” pisarzy. Co prawda juŜ w

grudniu 1981 roku komunistyczne władze ukróciły ten festiwal wolności, wprowadzając stan

wojenny, ale ziarno wolności zostało zasiane. Polityczne spory między władzą i

społeczeństwem znalazły swoje zakończenie po wielu latach – i przy dobrej woli obu stron –

w pokojowych negocjacjach, które umoŜliwiły stopniowy powrót Polski do rodziny krajów

demokratycznych w 1989 roku.

Te wszystkie wydarzenia: półtora roku poczucia względnej swobody (państwowa cenzura

polityczna pozwalała wówczas na wiele), potem noc stanu wojennego, wreszcie wielki

przełom końca lat osiemdziesiątych, który przyniósł upadek całego komunistycznego bloku w

Niniejszy materiał jest publikacją Instytutu Adama Mickiewicza w Warszawie z okazji obchodów Roku

Polskiego w Hiszpanii w 2002, imprezy realizowanej przez Konsulat generalny RP w Barcelonie jako projekt

”Polska w Katalonii” – „Polònia a Catalunya”

KaŜde wykorzystanie materiału– w postaci pełnej lub skróconej – wymaga zamieszczenia adnotacji „Z

materiałów Instytutu Adama Mickiewicza”.

centralnej Europie – wycisnęły wyraziste piętno na polskiej współczesnej poezji. Ma ona

bowiem moŜliwość szybszego niŜ inne formy artystycznego piśmiennictwa reagowania na

bieŜące wydarzenia, choć z drugiej strony w samej naturze poezji lirycznej leŜy wyciszenie,

subtelność i subiektywizm. I takie właśnie są bieguny polskiej poezji współczesnej w ostatnim

dwudziestoleciu XX wieku.

Bieguny polskiej poezji

Jeden więc – to liryka zaangaŜowana społecznie i politycznie, „walcząca”, podejmująca w

danym momencie kwestie istotne dla zbiorowości, Ŝywo reagująca na wszystkie waŜniejsze

fenomeny ze sfery Ŝycia wspólnoty narodowej. Taki charakter ma niewątpliwie poezja w

latach osiemdziesiątych, mówi się nawet o kategorii „poezji stanu wojennego”, czyli

ewidentnie nacechowanym piśmiennictwie, często na poziomie propagandy czy zwykłej

satyry politycznej.

śycie publiczne z jego rozmaitymi uwarunkowaniami odcisnęło się w kaŜdym razie piętnem

na dorobku polskich pisarzy w tym okresie. Kariery pisarskie poetów debiutujących w latach

siedemdziesiątych – i niemal od razu związanych z niezaleŜnym, pozacenzuralnym, obiegiem

literatury – np. Tomasza Jastruna, Antoniego Pawlaka czy uwaŜanego za najzdolniejszego

z nich wszystkich – Jana Polkowskiego – pozostały juŜ na zawsze napiętnowane odium

tamtych czasów. Co z jednej strony uniemoŜliwiło odnalezienie się tych pisarzy w nowej

rzeczywistości (Polkowski w zasadzie od lat nie publikuje), albo skazało ich twórczość na

odbiór kontekstowo związany z tamtymi, dziś juŜ historycznymi, podziałami. Ale

jednocześnie wielu wybitnym poetom (np. Tadeuszowi RóŜewiczowi, Adamowi

Zagajewskiemu, obojgu Noblistom, a takŜe ulubionym przez najmłodszych poetów:

Bohdanowi Zadurze i Piotrowi Sommerowi) udało się ocalić w szaleństwie tych sporów

enklawę subiektywnych, oryginalnych dokonań artystycznych. JuŜ zresztą od połowy lat

osiemdziesiątych będzie się toczyć w kulturze polskiej dyskusja, nabierająca z czasem

rozmachu, na temat konieczności ochrony sztuki przed jej zbytnim uwikłaniem w bieŜące – a

często z perspektywy czasu ulotne i powierzchowne – sprawy.

Pojawia się z jednej strony idea poezji jako ekspresji prywatnej, „wsobnej”, ukierunkowanej

na autoanalizę psychologicznoemocjonalną, z drugiej strony idea poezji jako tego gatunku

sztuki, który winien podejmować kwestie najistotniejsze dla ludzkiej egzystencji (problemy

Niniejszy materiał jest publikacją Instytutu Adama Mickiewicza w Warszawie z okazji obchodów Roku

Polskiego w Hiszpanii w 2002, imprezy realizowanej przez Konsulat generalny RP w Barcelonie jako projekt

”Polska w Katalonii” – „Polònia a Catalunya”

KaŜde wykorzystanie materiału– w postaci pełnej lub skróconej – wymaga zamieszczenia adnotacji „Z

materiałów Instytutu Adama Mickiewicza”.

filozoficzne, religijne, duchowe), nie stroniąc od wysokiego tonu i wzniosłości. To jest

właśnie ów drugi biegun liryki polskiej i jego dominujące dwie tendencje w jej rozwoju w

latach dziewięćdziesiątych. I tak jak poezja „zaangaŜowana” będzie się chętnie odwoływać do

bogatej tradycji romantycznoniepodległościowej (z czasów kolejnych zrywów narodowych w

wieku XIX oraz walk narodu w wojnach światowych XX wieku), tak poezja

„prywatna”/„filozofująca” będzie chętnie poszukiwać inspiracji w obcych literaturach (np.

w północnoamerykańskiej, anglosaskiej), a takŜe w rodzimym dorobku piśmienniczym, który

z powodu historycznych zawirowań nigdy nie mógł stać się powszechnie znany (np. w

tradycji futurystycznodadaistycznej z początku XX wieku).

Poezja po przełomie

Rok 1989 przyniósł poezji polskiej, jak i całej kulturze, szereg zmian. Do dziś co prawda

trwają wśród krytyków dyskusje, czy polityczny przełom (aksamitna ewolucja ustroju

wyprzedzająca wszystkie inne – takŜe aksamitne, jak w Czechosłowacji lub krwawe, jak w

Rumunii – w tym regionie Europy) zaowocował równie intensywnymi przemianami

estetycznymi w literaturze, ale kilka ustaleń jest pewnych. Po pierwsze – zmieniła się

struktura wydawnicza, skończył się patronat instytucji politycznych (zarówno reŜimowych,

jak i opozycyjnych) nad literaturą i pojawił się rynek z prawdziwego zdarzenia. Procesy

edytorskoczytelnicze uległy tym samym komercjalizacji. Z jednej strony „zepchnęło” to

poetów z ich twórczością na margines biznesu wydawniczego i jego machin promocyjnych, z

drugiej – nastąpiła decentralizacja i regionalizacja organizacyjnych struktur instytucji

kulturalnych, co pozwala dziś poecie w miarę łatwo zadebiutować, a takŜe zyskać bezpośredni

dostęp do zapewne nielicznej, ale znającej się na rzeczy publiczności czytającej. Drugą

konsekwencją przełomu jest dość radykalna zmiana oczekiwań czytelników wobec poezji. W

latach dziewięćdziesiątych nikt juŜ raczej nie oczekuje od tomów wierszy, by te przynosiły

objaśnienie i jakąś syntezę: rzeczywistości, przemian mentalnościowoduchowych czy

cywilizacyjnych. Oczekiwania te zaczęto wiązać raczej z epiką, co akurat jest dość typowym

zjawiskiem dla nowoŜytnej formacji kulturalnej Europy. Wreszcie – po trzecie – przełom ów

pozwolił z dystansu spojrzeć na dorobek poetów uznanych, a tym samym dokonać wstępnej

choćby rekapitulacji zysków i strat oraz szans i zagroŜeń polskiej nowoczesnej liryki.

Koniec wieku i Wielcy Mistrzowie

Niniejszy materiał jest publikacją Instytutu Adama Mickiewicza w Warszawie z okazji obchodów Roku

Polskiego w Hiszpanii w 2002, imprezy realizowanej przez Konsulat generalny RP w Barcelonie jako projekt

”Polska w Katalonii” – „Polònia a Catalunya”

KaŜde wykorzystanie materiału– w postaci pełnej lub skróconej – wymaga zamieszczenia adnotacji „Z

materiałów Instytutu Adama Mickiewicza”.

Z perspektywy końca wieku moŜemy klarownie dostrzec, Ŝe polska poezja ostatnich

pięćdziesięciu lat miała ten przywilej, Ŝe pojawiły się wśród licznych rzesz pisarskich

prawdziwe perły i gwiazdy. Dwie Nagrody Nobla dla wciąŜ tworzących artystów, przyznane

przedstawicielom polskiej liryki na przestrzeni 15 lat, mówią same za siebie i starczają za

jakąkolwiek promocję dostojnych laureatów. Ale przecieŜ zarówno Zbigniew Herbert

(zmarły niestety w 1998 r.), jak i Tadeusz RóŜewicz to twórcy ścisłej czołówki światowej.

Nagrody Nobla stanowiły w rzeczy samej jedynie potwierdzenie wysokich not, jakie poezja

polska zbierała na świecie od dawna, a osobliwie Wisława Szymborska i Czesław Miłosz.

Jednocześnie trzeba przyznać, Ŝe oddziaływanie liryki w drugiej połowie wieku malało,

albowiem to światowi prozaicy przechwycili pałeczkę pierwszeństwa i popularności – tak

więc popularność polskich noblistów ograniczała się do dość zamkniętego grona

prawdziwych fanatyków poezji.

Ostatnich dwadzieścia lat to w twórczości Wielkiej Czwórki (Szymborska, Miłosz,

RóŜewicz, Herbert) czas dopełnień wątków tematycznych i artystycznych dotychczas

obecnych w ich pisarstwie. Czesław Miłosz stanowi tu samoistny fenomen, poniewaŜ po

otrzymaniu NajwyŜszego Lauru pozostał nadzwyczaj płodnym pisarzem, wydając tomiki

poetyckie, zbiory esejów literackich, ksiąŜki badawcze i krytyczne (w latach

dziewięćdziesiątych opublikował m.in.: szkice Metafizyczna pauza, 1995 r.; Rok myśliwego,

1990 r.; tomik Na brzegu rzeki, 1994 r.; ksiąŜkę o poetce Annie Świrszczyńskiej JakiegoŜ to

gościa mieliśmy, 1996 r.; eseje śycie na wyspach, 1997 r.; Piesek przydroŜny, 1998 r.). Czas

„późnej” twórczości to jednocześnie czas podsumowania, czas wypowiadania twierdzeń

fundamentalnych. Tak teŜ jest w przypadku polskich poetów, którzy dokonują w swojej poezji

rewizji wartości fundamentalnych, rozwaŜając dylemat „sztuka czy Ŝycie” (np. w poezji

Miłosza i RóŜewicza), sporządzając bilans etyczny (np. Herbert i Szymborska), pytając o

kondycję kultury (poezja RóŜewicza), dokonując obrachunków pokoleniowoideowych (np.

poezja RóŜewicza, Herberta), poszukując transcendencji (Miłosz, RóŜewicz). MoŜna więc

pokusić się o wyznaczenie dominant, charakteryzujących ostatnie zamierzenia największych

polskich poetów – Wielkiej Czwórki. W przypadku Miłosza byłaby to afirmacja; u

Szymborskiej (zwłaszcza w tomiku Koniec i początek) – ironicznowątpiący sceptycyzm

intelektualistki; u RóŜewicza (w tomiku zawsze fragment) – bezwzględny komentarz do

powojennej pustki cywilizacyjnokulturowej oraz fascynacja opisem Zła; w przypadku

Herberta (w tomiku Epilog burzy) – etyczny rozrachunek z naszymi czasami oraz zapis

dylematów filozoficznych, jakie rodzi proces erozji religijności we współczesnej kulturze.

Niniejszy materiał jest publikacją Instytutu Adama Mickiewicza w Warszawie z okazji obchodów Roku

Polskiego w Hiszpanii w 2002, imprezy realizowanej przez Konsulat generalny RP w Barcelonie jako projekt

”Polska w Katalonii” – „Polònia a Catalunya”

KaŜde wykorzystanie materiału– w postaci pełnej lub skróconej – wymaga zamieszczenia adnotacji „Z

materiałów Instytutu Adama Mickiewicza”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: