Wykład VI – 06.12.2009
Prawo rodzinne:
a) Prawo małżeńskie
b) Prawo władzy ojcowskiej
c) Prawo opiekuńcze
Prawo małżeńskie.
Miało charakter całkowicie prywatny – sam związek małżeński był związkiem absolutnie prywatnym, nie było żadnych spisów, dokumentów z urzędu stanu cywilnego itd.
Małżeństwo – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą. Mężczyzna był absolutnie na pierwszym planie w tym związku pod każdym względem. Związek dozwolony tylko dla obywateli rzymskich. Jeżeli chciały się ze sobą związać osoby z których jedna nie posiadała obywatelstwa mogli jedynie pozostać w konkubinacie – związek absolutnie nieformalny, nie pociągał za sobą żadnych konsekwencji. Mógł być związek pomiędzy osobą wolną i niewolnikiem bądź niewolnikami – contuberium.
Związek małżeński miał mieć charakter związku trwałego. Obywatele rzymscy, którzy chcieli zawrzeć taki związek musieli legitymować się pewnymi uprawnieniami:
a) conubium – uprawnienie do zawarcia pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego, posiadali je tylko obywatele rzymskie
b) afectio maritalis – chęć zawarcia związku małżeńskiego
c) konkubenci musieli osiągnąć odpowiedni wiek – dziewczyna więcej niż 12, chłopak więcej niż 14
Jeżeli obydwoje konkubenci byli alieni iuris to musiała zaistnieć zgoda ojców obydwu rodzin.
Instytucja sądu domowego – rada starszych z całego rodu. Taki sąd mógł przymusić ojca rodziny który nie chciał udzielić zgody na zawarcie małżeństwa. Już od okresu prawa przedklasycznego i klasycznego zgoda ojca nie była takim warunkiem konstytutywnym.
Nakazy zawierania związku małżeńskiego.
a) każdy wolny mężczyzna musiał pozostawać w związku małżeńskim pomiędzy 25 a 60 rokiem życia, jeżeli po 25 roku życia wciąż był wolny to w pewien sposób przymuszano go do tego utrudniając mu życie – nie miał łatwego dostępu do urzędu, pewnych udogodnień handlowych.
b) kobieta musiała pozostawiać w związku małżeńskim między 20 a 50 rokiem życia
Zakazy zawierania związku małżeńskiego.
a) nie można było zawierać związku małżeńskiego pomiędzy powinowatymi – osoby, które związanie są poprzez małżeństwo np. zięć z synową, nawet jeśli doszło do rozwodu spokrewnionymi – początkowo do 3 a później do 6 stopnia
b) osoby stanu senatorskiego nie mogły zawierać związku małżeńskiego z kobietami niższego stanu oraz wykonującymi zawody hańbiące – 526 r. Justynian wymusił na swoim stryju zmianę tego prawa
c) wysoki urzędnik danej prowincji nie mógł wstąpić w związek małżeński z mieszkanką prowincji – było to odbierane jako pewnego rodzaju korupcja.
d) żołnierz stacjonujący ze swoim legionem na pewnej ziemi nie mógł wstąpić w związek małżeński z mieszkanką tej ziemi, prowincji.
Rozwiązanie małżeństwa.
Jeżeli małżeństwo uległo rozwiązaniu poprzez śmierć np. męża, żonie pozostawiano tzw. tempus lugendis – czas żałoby który wynosił 12 miesięcy. Miał na celu nie tylko dać kobiecie czas na rozpamiętywanie męża ale także zapobiegać tzw. zmieszaniu krwi – aby było wiadomo czyje dziecko się urodzi.Wdowiec miał tylko kilka miesięcy na ponowne zawarcie związku małżeńskiego.
Jeżeli małżeństwo uległo rozwiązaniu poprzez rozwód to kobiecie zostawiano 10 miesięcy „odpoczynku” natomiast mężczyzna był zmuszany do ponownego zawarcia związku małżeńskiego natychmiast.
Zaręczyny.
Wstąpienie w związek małżeński powinno być poprzedzone zaręczynami – sponsalia. Zaręczyny właściwie nie pociągały za sobą skutków prawnych. Zaręczyny obyczajowo nie pozostawały bez karne, osobę która zerwała takie zaręczyny uważano za niezbyt bardzo godnych zaufania.
Zaręczyny mogły być podparte darem przedślubnym, który miał zabezpieczyć obie strony przed zerwaniem zaręczyn.
Małżeństwo.
Dwa typy małżeństwa:
a) cum manu – kobieta wchodzi pod opiekę męża.
b) sine manu - bez wejścia pod władzę meżowską.
Przy sine manu małżeństwo było tylko zwykłym przyrzeczeniem na forum rodzinnym, że są ze sobą na dobre i na złe.
Przy cum manu były dwie podstawowe formy zawarcia małżeństwa oraz trzecia forma która nie powodowała już bezpośredniego wejścia żony pod opiekę męża.
a) confarreatio – uroczystość rodzinna w obecności kapłana Jowisza i świadków. Małżonkowie łamali się chlebem orkiszowym. Dostępna tylko dla patrycjuszy. Od początku pod opieką męża.
b) coenptio – symboliczna sprzedaż i kupno żony. W obecności pretora i świadków ojciec kobiety sprzedawał ją bardzo symbolicznie a ojciec mężczyzny ją kupował. Od początku pod opieką męża.
c) usus – żona nie od samego początku wchodziła pod władzę męża. Furtka dla kobiet aby mogły zachować pozycje sui iuris. Kobieta po nieprzerwanym rocznym współżyciu z mężem, przebywaniu pod jednym dachem wchodziła pod jego opiekę. Strony dogadywały się do takiej formy małżeństwa zazwyczaj wcześniej ponieważ chodziło o to aby kobieta nie straciła przysługujących jej praw w chwili wejścia pod opiekę męża. Żona która nie chciała aby to małżeństwo sine manu przekształciło się w cum manu musiała na trzy kolejne noce wydalić się z domu męża. Usus – zasiedzenie praw do żony.
Posag.
Jeżeli małżeństwo przybierało formę w której żona wchodziła pod opiekę męża to ten przejmował wszelkie uprawnienia zarówno osobiste nad żoną jak i również uprawnienia co do jej majątku. Każde małżeństwo rzymskie ze strony kobiety musiało być podparte posagiem, który był koniecznością. Posag był ustanawiany po to aby wspomóc męża w ponoszeniu kosztów utrzymania rodziny. Posag musiał ustanowić sam ojciec kobiety, jeżeli go nie było to opiekun prawny. Sama kobieta również mogła ustanowić swój posag jeżeli była osobą sui iuris. Możliwe było też ustanowienie posagu na wniosek patrona przez wyzwoleńca oraz czasami prawo rzymskie zezwalało na ustanowienie posagu przez dłużnika.
Małżeństwo mogło ustać przez:
a) śmierć któregoś z małżonków – jeżeli chodzi o męża to zarówno śmierć fizyczna(zgon) jak i śmierć cywilna(dostanie się do niewoli).
b) rozwód – dwa typy:
1) divortium – obie strony mogły wystąpić z inicjatywą rozwodową.
2) repudium – maż występuje z inicjatywą rozwodową. Wymawiał opiekę żonie i kazał jej wrócić do domu ojca. W małżeństwie cum manu następowało to przez zniesienie władzy.
Między małżonkami był zakazane darowizny!
Prawo władzy ojcowskiej.
Rodzina rzymska miała charakter patriarchalny i monogamiczny.
Jedna osoba tylko mogła sprawować władzę ojcowską i zawsze był nią ojciec.
Wszystkie dzieci urodzone w związku małżeńskim wchodziły pod opiekę ojca.
Cały ciężar wychowania dzieci, troski o nie brała na siebie kobieta, natomiast ojciec w pewien sposób to wszystko firmował.
Rodzina rzymska mogła powstawać w sposób:
a) naturalny – urodzenia
b) sztuczny – przysposobienie
„Mater semper certa est, pater est quem nuptiae demonstrant” – Matka jest zawsze znana, ojcem jest ten na kogo wskazuje związek małżeński.
Za dziecko małżeńskie uznawano to które urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu od zawarcia związku małżeńskiego i nie później niż w 300 dniu od rozwiązania małżeństwa.
Źródła władzy ojcowskiej.
a) urodzenie dziecka w prawnie zawartym związku małżeńskim
b) przysposobienie – powstawało w dwojakiej postaci:
1) adoptio – przysposobienie osoby alieni iuris. Z jednej rodziny uzyskiwano najczęściej syna i przenoszono do drugiej rodziny, oczywiście za zgodą stron. Dokonywano tego najczęściej wewnątrz jednego rodu w przypadku gdy ktoś nie posiadał dziedzica. Adoptio zrywało wieź z tą pierwsza, właściwą rodziną.
2) adrogatio – przysposobienie osoby sui iuris. Osoba sui iuris spadała do roli osoby alieni iuris ale jeżeli się na to godziła to znaczyło, że musiało się jej to opłacać. Cały majątek takiej osoby abrogowanej był razem z nią wcielany do nowej rodziny.
c) legitimatio – uznanie dzieci pozamałżeńskich za prawe. Można było to osiągnąć poprzez poślubienie matki dziecka. Jeżeli konkubina nie żyła bądź nie chciała wstąpić w związek małżeński a ojcu zależało na tym aby te dzieci uprawnić to wówczas w późnej republice i na początku pryncypatu domagał się tego od senatu a później te funkcje w ramach uprawnień princepsa przejął cesarz i to on wydawał specjalną konstytucje na mocy której dawał dzieciom o które proszono status dzieci małżeńskich.
d) wejście żony pod władzę głowy rodziny męża czy też samego męża w małżeństwie cum manu – kobieta, która zawierała małżeństwo cum manu wchodziła pod władzę ojcowską.
Ustanie władzy ojcowskiej.
a) śmierć ojca
b) niewola ojca
c) zrzeknięcie się władzy przez ojca
d) emancypacja dziecka – zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej
e) porzucenie dziecka
f) sprzedanie lub oddanie dziecka w mancipium
Władza ojcowska mogła również wygasnąć poprzez osiągniecie przez syna dostojności kapłańskiej np. stawał się kapłanem Jowisza lub jeżeli został wybrany na konsula bądź pretora. W przypadku córki gdy ta została wybrana na westalkę.
Władza nad osobami.
Ojciec sprawował pełnię władzy osobistej i majątkowej nad całą rodziną i dobrami tej rodziny.
Ojciec decydował o życiu i śmierci – ius vitae necisque, prawo do życia i śmierci w stosunku do dzieci. Jeżeli np. urodziło się dziecko nieudane ojciec mógł bez żadnych zastrzeżeń taki płód zlikwidować. Postępował podobnie także w przypadku gdy rodziły się kolejne córki. Zazwyczaj odosobnione przypadki.
Ojciec miał obowiązek utrzymywać dzieci, dbać o nie, wychowywać oraz zabezpieczyć im byt.
Obowiązkiem małżeństwa było posiadanie dzieci – co najmniej trójka, wyzwoleńcy – czwórka.
Władza nad majątkiem.
Ojciec mógł wydzielić synom odpowiedni majątek – peculium. Ten majątek był absolutnie własnością ojca ale synowie nim zarządzali. Wszelkie korzyści które majątek przynosił czerpał ojciec natomiast syn mógł pobierać pewną prowizję z przeprowadzonych przez siebie transakcji. Jeżeli naraził majątek ojca na straty ten mógł bardzo szybko oddać go w mancipium.
Rodzaje majątków:
a) Peculium castrense – pekulium obozowe. Majątek, który był wydzielony synowi, kiedy ten ruszał na wojnę oraz to wszystko, co syn zdobył na wojnie. Ojciec nie miał później żadnych praw do takiego udzielonego majątku.
b) Peculium quasi castrense – pekulium jak gdyby oboowe. Majątek wydzielany synowi z chwilą objęcia przez niego funkcji wysokiego urzędu oraz to wszystko co syn nabył w ramach swojej służby państwowej. Brak praw ojca do takiego majątku.
c) Bona materna – dobra po matce. Dobra pochodzące ze spadku po matce. Zabezpieczenie finansowe dla dzieci.
Prawo opiekuńcze.
Dwie instytucje, które dotyczyły sprawowania uprawnień nad osobami trzecimi:
a) tutela – opieka właściwa. Piecza nad osobą i nad majątkiem.
b) cura – kuratela. Piecza tylko nad majątkiem konkretnej osoby.
Opieka.
Opieka była sprawowana wtedy kiedy osoby nie posiadały już swojej głowy rodziny, stały się osobami sui iuris a nie były jeszcze pełnoletnie. Opieka nad niepełnoletnimi(tutela impuberum) oraz kobietami(tutela mulierum) – zawsze musiała istnieć.
Trzy rodzaje opieki ze względu na sposób jej ustanowienia:
a) tutela testamentaria - opieka testamentowa. Opieka ustanawiana przez ojca, męża w testamencie. Jeżeli nie zawarł tego w testamencie bądź nie zdążył to:
b) tutela legitima – opieka ustawowa. Wynikała ona z ustawy. Opiekun był wyznaczany na mocy prawa. Najczęściej zawsze najbliższy krewny agnacyjny. Jeżeli nie było żadnego najbliższego krewnego agnacyjnego to:
c) tutela dativa – opieka urzędowa. Opieka wyznaczana przez uprawnionego urzędnika – najczęściej przez pretora, później powstał oddzielny urząd pretora do spraw opiekuńczych – pretor tutelarius.
Opieka w państwie rzymskim była zaszczytem ponieważ jeśli ojciec, maż w testamencie czy też później pretor wyznaczał jakąś osobę do opieki to znaczyło, że ta osoba cieszyła się zaufaniem.
Tutela(opieka) to honos i minus.
a) honos(zaszczyt) – jestem człowiekiem godnym zaufania
b) minus(ciężar) – nie można było opieki odrzucić, można było tylko złożyć prośbę o zwolnienie z którą mogły wystąpić osoby które:
1) ukończyły 70 rok życia,
2) były obarczone czworgiem bądź większą ilością dzieci
3) sprawowały już kilka takich opiek
4) obywatel rzymski, który sprawował ważne stanowisko państwowe
Na opiekunie ciążyły bardzo poważne obowiązki. Musiał dbać o rozwój osobowy swojego podopiecznego. Mieć pełną pieczę nad jego majątkiem. Wyrażać zgodę na czynności rozporządzające.
Opiekun miał obowiązek składania co rocznie relacji ze swojej opieki natomiast jeżeli opieka ustawała ponieważ jego podopieczny osiągał pełnoletniość musiał zdać relacje z pełnej opieki. To było bardzo niebezpieczne dla opiekuna ponieważ każda uchybienie z jego strony mogło spowodować, że został obarczony tytułem tutor suspectus – opiekuń podejrzany. Mogła być przeciwko niemu wniesiona skarga do sądu, która była skargą zniesławiającą co dla obywateli rzymskich było już bardzo poważne.
Opiekun miał prawo bronić się przed zarzutami z tym, że jego pozycja zawsze była słabsza w stosunku do pozycji pupila. Opiekun mógł zwrócić się do pretora z prośbą o udzielenie skargi powództwa dotyczącego rozdzielenia majątku ponieważ nie będzie odpowiadał za działania podopiecznego swoim majątkiem. Pupil który dochodził do progu dojrzałości posiadała taką podstawową skargę Actio tutelae – skarga z tytułu opieki gdzie mógł domagać się od opiekuna rozliczenia ze sprawowanej opieki.
Kuratela.
Kuratela z opieką początkowo były jednością ale już przy ustawie XII tablic doszło do ich rozdzielenia. Dlatego, że kuratela to był zarząd tylko majątkiem pewnych osób. Do tych osób należeli:
a) marnotrawcy – cura prodigi, marnotrawca to wielkie niebezpieczeństwo dla rodziny
b) chorzy umysłowo – cura furiosi, chorzy nie panowali nad swoim majątkiem.
Obowiązki kuratora były podobne do obowiązków opiekuna. Również musiał złożyć z tego sprawozdanie i mógł podlegać osądowi.
Prawo rzymskie wprowadziło również szczególnie przypadki kurateli nad:
a) majątkiem leżącym a nie objętym
b) majątkiem nasciturusa
c) majątkiem osób nieobecnych
d) majątkiem dłużnika
Kuratela i opieka zostały złączone w jedność w kodyfikacji justyniańskiej.
gulon