encyklopedia prawa 1.doc

Norma prawa i rodzaje

Norma prawna - to wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym.

Elementy normy prawnej:                                                                                                     Wyróżnia się dwie główne koncepcje budowy normy prawnej:                                                          -Koncepcja trójelementowa (hipoteza, dyspozycja i sankcja),                                                     -Koncepcja norm sprzężonych (norma sankcjonowana i sankcjonująca).

Według koncepcji trójelementowej normę prawną dzielimy na:

- Hipoteza - zawiera albo opis sytuacji, w przypadku, której zaistnienia norma znajdzie zastosowanie, albo opis cech, które posiada adresat normy prawnej, np.: Sprzedawca, który otrzymał cenę wyższą od ceny sztywnej (...)                                                                                                                        -Dyspozycja - określa obowiązek lub uprawnienia adresata normy prawnej; zawiera opis pożądanego zachowania się adresata normy prawnej, np.: (...) obowiązany jest zwrócić kupującemu pobrana różnicę (...)                                                                                                                                                              - Sankcja - informuje o skutkach niezastosowania się do dyspozycji normy prawnej, np.: (...) podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.

Charakterystyka

Norma prawna może mieć charakter generalny i abstrakcyjny lub indywidualny i konkretny.

- Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek).

- Abstrakcyjność oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy ziszczą się określone w normie prawnej okoliczności. Dotyczy to powtarzalnych zachowań, bez zbytecznego uszczegółowienia określonych nią okoliczności.

- Indywidualność oznacza, że norma jest skierowana do wskazanego podmiotu.

- Konkretność oznacza, że norma dotyczy ściśle wskazanej sytuacji.

Normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym są najczęściej spotykane w aktach prawa powszechnie obowiązującego (np. w kodeksie cywilnym), zaś normy o charakterze konkretnym i indywidualnym w aktach administracyjnych (np. pozwolenie budowlane).

Ze względu na zakres swobody, pozostawiony adresatowi normy prawnej, wyróżnia się:

- Normy bezwzględnie obowiązujące - adresat powinien zachować się dokładnie tak, jak określono w normie. Nie ma on pozostawionej swobody w wyborze postępowania,

- Normy względnie obowiązujące - adresat może nie dokonać wyboru innego zachowania niż określone w normie prawnej,

- Normy semiimperatywne - wyznaczają pewne ramy postępowania, dając swobodę stronom stosunku prawnego, ale w pewnych tylko granicach.

Innym kryterium podziału norm prawnych jest sposób określenia zachowań ludzkich. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:

- Normy nakazujące - określają, co ich adresat powinien uczynić, aby postępować zgodnie z treścią normy prawnej, np.:

Osoby prawne i państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej są obowiązane obliczyć i odprowadzić podatek rolny - bez wezwania - na rachunek budżetu właściwej gminy ze względu na miejsce położenia gruntów.

- Normy zakazujące - określają od jakich działań adresat normy prawnej powinien się powstrzymać, np.:

Członek zarządu nie może bez zezwolenia spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi (...)

- Normy zezwalające (upoważniające lub uprawniające) - uprawniają do określonego zachowania się adresata, np.:

Każdy wspólnik może przeglądać księgę udziałów.

Źródła prawa

W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.

Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.

Z reguły, jeśli prawnicy mówią o źródłach prawa bez bliższego oznaczenia terminologicznego, mają na myśli źródła prawa w znaczeniu formalnym.

Źródła prawa w znaczeniu materialnym

W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym' określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi:socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.

Źródła poznania prawa

W nauce prawa tradycyjnie odróżnia się źródła w znaczeniu formalnym i materialnym, łącznie określane jako źródła powstania prawa od źródeł poznania prawa do których należą publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. dziennik ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp.

Źródła prawa w polskim porządku prawnym

Zgodnie z artykułami 87, 91, 190 i 234 Konstytucji Rzeczpospolitej źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:

- Konstytucja                                                                                                                                              - orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego                                                                                                   - ratyfikowane umowy międzynarodowe                                                                                                     - prawo stanowione przez organizację międzynarodową w trybie art. 91 ust. 3                                                - Ustawy i rozporządzenia z mową ustawy                                                                                                   - rozporządzenia,                                                                                                                                           - Akty prawa miejscowego (na obszarze działania organów, które je ustanowiły).

Dla źródeł prawa krajowego charakterystyczne jest ich hierarchiczne uporządkowanie. Konstytucja ma zawsze pierwszeństwo przed ustawami, a te zawsze mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami. Natomiast w odniesieniu do źródeł prawa międzynarodowego, które obowiązują w porządku krajowym, konstytucja wyraźnie określa miejsce w hierarchii jedynie umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Takie umowy mają pierwszeństwo przed ustawami. Nie jest natomiast uregulowana kwestia hierarchii innych umów międzynarodowych, a także innych źródeł prawa międzynarodowego.

Źródła prawa międzynarodowego

Tradycyjnie do źródeł prawa międzynarodowego należą umowy międzynarodowe i zwyczaj międzynarodowy. Do tych dwu podstawowych źródeł dodaje się ogólne zasady prawa. Do źródeł prawa międzynarodowego zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. Niektórzy autorzy do źródeł prawa międzynarodowego zaliczają także akty jednostronne państw (notyfikacja, zastrzeżenie, uznanie).

Źródła prawa Wspólnot Europejskich

Źródła prawa wspólnotowego dzieli się na pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne obejmują traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich, umowy zmieniające owe traktaty, a także traktaty akcesyjne kolejnych państw członkowskich. Do źródeł prawa wtórnego zalicza się w pierwszej mierze rozporządzenia i dyrektywy. Często zalicza się tu także: decyzje, opinie i zalecenia, choć nie spełniają one kryterium bycia źródeł prawa o charakterze generalno-abstrakcyjnym. Decyzje mają charakter indywidualny, zaś opinie i zalecenia nie posiadają charakteru prawnie wiążącego.

Stosowanie i przestrzeganie prawa

Przestrzeganie prawa należy rozumieć takie postępowanie obywateli i organów państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami.
Stosowanie prawa polega na posługiwaniu się przez organy państwowe przepisami prawnymi, które służą do podejmowania decyzji.
Stosowaniem prawa zajmują się tylko organy państwowe.
Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch następujących form:
1) ustalenie istnienia między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści, czyli: sąd lub organ administracji państwowej stwierdza, że między stronami istnieje stosunek prawny o określonej treści, i w związku z tym strony mają wobec siebie takie to i takie prawa i obowiązki. Przykładem tej formy stosowania prawa jest wyrok sądu w karnej, gdzie sąd stwierdza fakt popełnienia przestępstwa i w ten sposób ustala istnienie stosunku prawnego pomiędzy państwem a przestępcą, a jednocześnie precyzuje go wymierzając karę, orzekając o kosztach procesu itd. 2) stworzenie między stronami nowego stosunku prawnego, czyli: w skutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego, między stronami powstaje nowy stosunek prawny, np. wyrok rozwodowy stwarza między stronami nową sytuację prawną, gdyż zrywa istniejący dotąd między nimi stosunek prawny.
Występują trzy etapy stosowanie prawa:
- ustalenie stanu faktycznego;
- wyszukanie normy prawnej odnoszącej się do danego stanu;
- wydanie decyzji;

Wykładnia prawa i jej sposoby

Wykładnia prawa, czyli interpretacja prawa, polega na ustaleniu treści i zakresu norm prawnych.
Potrzeba dokonania wykładni wynika z wielu przyczyn, a przedewszystkim z ogólnego, abstrakcyjnego charakteru norm prawnych, ich nie zawsze jasnego sformułowania, wieloznaczności języka itp.

Podziału wykładni dokonać można według różnych kryteriów. W zależności od tego, kto jej dokonuje, wyróżnia się wykładnie: autentyczną, praktyczną i doktrynalną.
- Wykładnia autentyczna jest dokonywana przez ten sam organ, od którego dana norma pochodzi. Jest ona powszechnie obowiązująca i wiąże wszystkich tak, jak interpretowana norma.
- Wykładnia praktyczna dokonywana jest przez organy stosujące prawo, a wiec przez organy wymiaru sprawiedliwości oraz organy administracji państwowej. Podstawowe znaczenie ma zwłaszcza wykładnia dokonywana przez sądy, zwana wykładnia sądową. Wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy przybiera niekiedy formę ustalonych przez ten sąd zasad prawnych mających na celu nie tylko wyjaśnienie określonych norm, lecz także ujednolicenie orzecznictwa na terenie państwa, zasady te są bowiem dla sądów obowiązujące. Z reguły jednak wykładnia dokonywana przez sądy nie ma charakteru powszechnie obowiązującego. - - Wykładnia sądów hierarchicznie wyższych (wyższej instancji) wiaże sądy niższe tylko w konkretnej sprawie, w której wykładnia ta została dokonana.
- Wykładnia doktrynalna dokonywana jest w pracach naukowych. Nie ma ona formalnie żadnej mocy wiążącej, jednak autorytet poszczególnych naukowców może być tak duży, że organy stosujące prawo posługują się tą wykładnią w swej praktyce.

Ze względu na metody (sposoby) dokonywania wykładni można wyróżnić wykładnie:

- Wykładnia gramatyczna, zwana także wykładnią słowną lub literalna, polega na tłumaczeniu treści normy prawnej przez badanie sensu użytych w niej słow.
- Wykładnia celowościowa zmierza do ustalenia treści normy przez analizę celów, dla jakich norma ta została wydana.
- Wykładnia systemowa polega na ustaleniu treści normy przez analizę miejsca, jakie zajmuje ona w systemie prawa.
- Wykładnia historyczna ma na celu ustaleniu treści badanej normy na podstawie okoliczności towarzyszącej jej powstaniu.

...