37. Dyskusje literackie i artystyczne, wartościowanie w młodopolskim dyskursie krytycznoliterackim. Działalność krytycznoliteracka Stanisława Brzozowskiego, Artura Górskiego, Ignacego Matuszewskiego, Karola Irzykowskiego[1].
Dyskusja literacka dotyczy problematyki podwójnej:
1. opozycja wobec dotychczasowej postawy światopoglądowej i wobec zastanego modelu społeczno-obyczajowego;
2. opozycja wobec dotychczasowych poglądów na rolę sztuki (negacja zastanych konwencji artystycznych i problem konstrukcji nowego modelu literatury i sztuki).
· Protest przeciw wyłączności panowania rozumu. Ignacy Matuszewski przeciwstawiał materializmowi i empiryzmowi epoki pozytywizmu idealistyczno-emocjonalny stosunek do świata (artykuł Wstecznictwo i reakcja – jest to manifest głoszący potrzebę metafizyki). Metafizyka jest syntezą, uwieńczeniem mrówczej pracy mózgu.
· „Chorzy i „zdrowi”. Ludwik Krzywicki pisał o Nietzchem w kontekście indywidualizmu, który był reakcją na nadmierną ingerencję w życie jednostki. Pogardzane, nie umiejące się przystosować do życia w społeczeństwie jednostki uznane zostały za typy przodujące w rozwoju gatunku ludzkiego.
· „Forpoczty ewolucji psychicznej”. Forpoczty (W. Nałkowski, M. Komornicka, C. Jellenta) to książka traktująca o wyższości „nerwowców” nad ludźmi przeciętnymi. Nadludzie pełnią w społeczeństwie zbyt małą rolę, odczuwają brak odpowiedniego otoczenia, które dopiero z czasem się ukształtuję. Posiadają unerwienie o niesłychanej zmienności – stąd ich nieszczęście.
· Atak Szczepanowskiego i Zdziechowskiego. Należą oni do obozu starych. W literaturze widzieli siłę pobudzającą do czynów patriotycznych i siłę moralną. Negowali kategorię „piękna” jako wartość samoistną. Postulowali utylitaryzm. Za młodymi stanęła grupa literacka nazwana przez Artura Górskiego „Młodą Polską”. Postulowali refleksję filozoficzną, literaturę „nagiej duszy”, powieść psychologiczną, egotyczne liryki, symboliczne obrazy, swobodę artystyczną, szczerość.
· Sztuka narodowa. Ludwik Szczepański twierdził, że sztuka w swym pojęciu jest kosmopolityczna i narodowość w sztuce nie polega na wyborze patriotycznego tematu. Artysta ma wyrazić w swej twórczości ducha – w sposób oryginalny i estetyczny.
· „Młoda Polska” Artura Górskiego. W cyklu Młoda Polska („Życie”) Górski bronił patriotyzmu młodych. Wykazał, że starzy też nie mogli pochwalić się aktami miłości ojczyzny (trójlojalizm, tłumienie ruchów młodzieżowych).
· Etyka a sztuka. Zdziechowski trzymał się formuły: dobro plus piękno (Platon, Schiller). Młodzi chcieli uwolnić estetykę od zagadnień moralnych. Studia nad historią cywilizacji wskazały na zmienność i względność nakazów moralnych – prowadziło to do równorzędnego traktowania dobra i zła jako sił wzajemnie się uzupełniających. Pojawia się postulat szczerości w przedstawianiu wnętrza swojej psychiki. Następuje zerwanie z mieszczańską etyką polegającą na zakłamaniu i na ukrywaniu problemów (Górski). Artysta może podjąć każdy temat!
· Obrona przed zarzutami dekadentyzmu. Wyraz ten był nadużywany. W pojęciu ówczesnych oznaczał niewiarę w dalszy rozwój, w wyższy byt, w ewolucję cywilizacyjną, a przesiąkły rezygnacją i rozczarowaniem. Górski twierdził, że dekadentami są oportuniści polityczni. Miriam sądził, że zjawisko dekadentyzmu nigdy nie miało miejsca! Zawsze się do czegoś dąży!
· Poprzednia generacja pisarzy przeciw literaturze młodych. Starzy-pozytywiści zarzucali MP kult artysty i szybki rozwój liryki. Krytykowali nadmierny egotyzm, analizę stanów psychicznych, drobiazgowość, erotyzm, wojnę z logiką, apoteozę chorób nerwowych.
· Atak na Sienkiewicza. Nobliście zarzucano: pisze o tym, co nie interesuje młodzieży, typ jego pisarstwa jest obiektywny i epicko-plastyczny, jego ideologia jest wsteczna (apologia szlachty, tradycyjny obraz kobiety), przywiązanie do fabuły, brak pogłębienia psychologicznego, co ujawnia się w zdaniach prostych i logicznych. Najlepszy w tej polemice był Stanisław Brzozowski. Mówił on, ze należy odrzucić wszelkie elementy litości i pisać „ krwią, trucizną, żółcią, na co kogo stać, byle nie limfą”.
· Co to jest sztuka? (Edward Abramowski). Rozprawa Abramowskiego została zainspirowana przemyśleniami Tołstoja. Kierunek rozwoju sztuki to zastąpienie ideału moralności przez ideał piękna (przyjemności). Głoszono hasła autonomii sztuki, antyutylitaryzmu, indywidualizmu, antyintelektualizmu, antmimetyzmu. Dzieło sztuki jest wynikiem aktu czystej intuicji, a nie działalności rozumu.
· Przeciw realizmowi. Krytyce poddano mimetyzm, tj. odtwórczo-iluzjonistyczny, naśladowczy w stosunku do otaczającej rzeczywistości sposób przedstawiania świata. Zakwestionowano przydatność obiektywizmu – pojawia się subiektywizm i fascynacja pojęciami z filozofii idealistycznej.
· Nowa koncepcja powieści. Przybyszewski, Komornicka – odrzucenie realizmu i szukanie formy dla „stanów nieświadomych”, podświadomość, odejście od obiektywnej narracji trzecioosobowej. Brzozowski – kreacja opozycji: dusza – mózg, pierwiastki irracjonalne – pierwiastki intelektualne. Matuszewski – to epiki wtargnął się żywioł liryczny (to dobrze!), ceni się luźną kompozycję, istnieje konieczność uzupełniania luk fabularnych pracą czytelniczej wyobraźni. Irzykowski (komentował powieść Pałuba) – sprawą najważniejszą jest „przeniesienie punktu ciężkości z arcydzieła do warsztatu poetyckiego (rozbijamy akcje komentując jej przebieg), skupienie uwagi na psychologicznej stronie przedstawianych wydarzeń. Irzykowski negował emocjonalną koncepcję ówczesnej literatury. Głosił postulat zerwania z „zakulisową techniką poetycką”, polegającą na budzeniu u czytelnika pewnego zespołu wzruszeń: „wrażenie, dreszcz nigdy nie może być probierzem wartości dzieła”.
· Teoria symbolizmu. Symbol jest związany z syntezą sztuk. Jest obrazem nie obciążonym balastem intelektualnym. Jest równoważnikiem stanów uczuciowych, działa na wszystkie zmysły. Symbol ma wprowadzać w wyobraźnię czytelnika pewien psychiczny nastrój (nie pojęcia i idee) – Matuszewski.
· Przemiany w dramacie. Miejsce monologu zajmują konkretne postaci, które symbolizują konflikty wewnętrzne. Publiczność ma uczestniczyć w pewnym nastroju.
· Opozycja wobec nowej poetyki. Starzy krytykowali odstępstwa od praw logiki, nadmierną transpozycję wrażeń utrudniającą zrozumienie utworu (Prus). Nowatorstwem wersyfikacyjnym był wiersz wolny (brak znaczącej polemiki).
· Polemika Brzozowskiego z Aleksandrem Świętochowskim. Świętochowski krytykował koncepcje języka poetyckiego inne niż język komunikatywny. Nie przekonywało go „sugerowanie”, gdzie znaczenie przestawało być sprawą najważniejszą. Odpowiedzią była rozprawa Brzozowskiego pt. O nowej sztuce – wskazał, że odbiór dzieła literackiego to aktywne przeżycie. Sztuka jest oswobodzicielką od kompleksów, to ekspresja „ja”.
· Atak Brzozowskiego i Irzykowskiego na symbolizm. Brzozowski potępiał głównie symbolizm w dramacie, narzucanie widzowi nastroju przy pomocy odpowiednio dobranych środków, operowanie znakiem, wskazówką „zamiast odsłonić przed nami życie”; podważał zasadę „myślenia obrazami”. Głosił, że symbolizm jest nonsensem estetycznym, prowadzącym do konwencjonalizmu i manieryzmu. Krytykował on twórczość Maeterlincka, która polegała na symbolicznej wieloznaczności, niespójności, atmosferze snu i melancholijnej monotonności. Irzykowski występował przeciw podstawie filozoficznej symbolizmu (idealizm typu platońskiego) i przeciw poetyce z nim związanej.
· Spór o Wyspiańskiego. Brzozowski zarzucał mu brak jasno sprecyzowanej myśli oraz przewagę pierwiastków emocjonalnych nad intelektualnymi. Matuszewski zarzucał mu naśladownictwo. Trzeba dodać, że dramaty Wyspiańskiego stanowiły najbardziej dojrzałą realizację zasad nowej poetyki.
· Próby przełamania pesymizmu. Górski i młodzi poszukiwali antidotum w ideologiach społecznych i politycznych, w nawróceniach religijnych, pismach Nietzschego („bądź twardy”), w aktywistycznej filozofii Bergsona, w teorii energetyki (kwestia energii).
· Atak na Miriama. Brzozowski krytykował Miriama i „Chimerę” za rozumienie swobody jako ucieczki od życia, a niezdolności do czynu jako symptomatu wyższości, wreszcie za skazanie sztuki na manieryzm. Dodatkowo Brzozowski dotychczasowej filozofii opierającej się na pojęciu stałego bytu, przeciwstawił koncepcję, której istotą jest czyn, swoboda, wieczne stwarzanie.
· Monsalwat. W swojej książce Górski (dawny sprzymierzeniec młodych) głosił lekceważenie dla „bladych symbolów i gestów”. Potępiał izolację artystów. Wyzywał do pracy nad sobą – miał na myśli cały naród. Do takich przemyśleń zainspirował go Mickiewicz. Podtytuł pracy: Rzecz o Adamie Mickiewiczu.
· Ideologia czynu. Czyn to walka człowieka z tym, co „pozaludzkie” (Brzozowski). To reakcja na zastój (Żeromski), to rewolucja => wielość polemik.
· Legenda Młodej Polski. Praca Brzozowskiego z 1910 roku to rozliczenie z epoką. Ten filozof zaakceptował jedynie twórczość kilku pisarzy: Wyspiańskiego, Żeromskiego, Przybyszewskiego, Staffa. Brzozowski jawi się tu jako twórca i głosiciel filozofii pracy. Zwarł tu postulat połączenia „życia z Polską robotniczą”.
· Dalsze ataki. Krytykowano niezmienny byt (Brzozowski), filozofię absurdu (Irzykowski), bierność i negację życia, manierę symboliczną, koncepcję emocjonalno sugestywną.
· Spór o romantyzm. Romantyzm rozumiano jako termin literacki, jak i jako pewną postawę polityczno-światopoglądową. Pamiętajmy, że MP określano mianem neoromantyzm. Jednym z obrońców romantyzmu był Matuszewski (metafizyka).
W dyskusjach i polemikach krytycznych poruszano dodatkowo:
a) nowe propozycje programowe (klasycyzm, franciszkanizm, groteskę, wpływy obce i manifesty ideologiczne);
b) dyskusje o roli literatury w przededniu odzyskania niepodległości (Żeromski twierdził, że w wolnej Polsce literatura będzie mogła uwolnić się od „pańszczyzny zaangażowania, ponieważ sprawami społecznymi i politycznymi zajmie się rząd i specjaliści – wtórował mu Irzykowski).
Literatura:
Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1977.
3
[1] Typologię przedstawię na zasadzie omawiania podstawowych nurtów krytyki i wskazania miejsca danych krytyków w poszczególnych dyskusjach. Polecam zobaczenie zagadnień: 12, 35, 36.
[2] Patrz zagadnienie nr 12.
aaggussiiaa