Biblioteki w Polsce wobec potrzeb użytkowników
z niepełnosprawnościami- sygnalizacja problemu
Małgorzat Fedorowicz
Autorem publikacji jest doktor habilitowana Małgorzat Fedorowicz- Kruszewska pracownik Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii UMK w Toruniu, oraz pracownik Zakładu Bibliotekarstwa, Czytelnictwa i Biblioterapii. W 1992r.– uzyskała tytułu magistra na kierunku bibliotekoznawstwo i informacja naukowa na Wydziale Humanistycznym UMK; praca magisterska Ignacy Danielewski (1829-1907) jako drukarz i wydawca, napisana pod kierunkiem dr hab. Bronisławy Woźniczki – Paruzel. W 2000 r. – uzyskała tytułu doktora; publiczna obrona pracy doktorskiej Specjalne materiały czytelnicze dla osób niepełnosprawnych - dzieje - formy - obieg społeczny, napisana również pod kierunkiem prof. dr hab. Bronisławy Woźniczki-Paruzel na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. W 2011 r.- uzyskała stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych. Jeżeli chodzi o zainteresowania naukowe doktor Fedorowicz to są to:
➢ Użytkownicy niepełnosprawni w sieci polskich bibliotek publicznych na tle międzynarodowych wytycznych;
➢ Wykorzystanie idei Universal Design w projektowaniu bibliotek różnych typów;
➢ Usługi biblioteczne dla osób niepełnosprawnych;
➢ Narzędzia do badania dostępności bibliotek różnych typów dla osób niepełnosprawnych;
➢ Materiały czytelnicze i technologie wspomagające dla osób niepełnosprawnych.
Referat Biblioteki w Polsce wobec potrzeb użytkowników z niepełnosprawnościami – sygnalizacja problemu wygłoszony został przez doktor Fedorowicz na ogólnopolskiej konferencji naukowej „Książka ponad podziałami” w Lublinie, która trwała od 16 do18 listopada i odbyła się 2004 r. Organizatorem konferencji był Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie przy współudziale: Biblioteki Narodowej w Warszawie, Narodowej Biblioteki Rosji, Miejskiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie oraz i Muzeum Lubelskiego. Głównym problemem konferencji było ukazanie znaczącej roli książki, od początku jej istnienia aż do chwili obecnej, w procesie kształtowania się cywilizacyjnego rozwoju ludzkości.
Publikacja doktor Fedorowicz- Kruszewskiej stanowi punkt wyjścia do badań, które należało by przeprowadzić w poszczególnych typach bibliotek, by móc opracować w nich plan działania wychodząc naprzeciw potrzebom czytelniczym i informacyjnym użytkowników z niepełnosprawnościami. 10% obywateli naszego kraju dotkniętych jest różnymi rodzajami dysfunkcji. Liczba ta niestety będzie rosła jak mówi autorka referatu ze względu na starzenie się społeczeństw europejskich, do których również należymy. Niezbędnym elementem jest więc ustalenie stanu faktycznego w ty zakresie w danej placówce czy sieci. Nie można przestawić nowych rozwiązań nie znając aktualnej oferty usług bibliotecznych i informacyjnych.
Doktor Fedorowicz w publikacji omawia działania podejmowane z myślą o kliencie niepełnosprawnym na poszczególnych typach placówek, skupia się ona głównie na osobach niewidomych. Pierwszy typ placówek który został podany obserwacji to biblioteki publiczne. Podstawą współpracy miedzy siecią bibliotek publicznych a Polskim Związkiem Niewidomych jest porozumienie w sprawie gromadzenia i udostępniania w bibliotekach publicznych książek mówionych. Porozumienie weszło w życie 1 stycznia 1976 roku na mocy którego, ustalono warunki połączenia, „bibliotekarstwa niewidomych” z siecią bibliotek publicznych. Dzięki porozumieniu PZN dostarczył książki mówione do bibliotek publicznych w ośrodkach gdzie istnieją większe skupiska osób niewidomych. Z książek nagranych w pierwszej kolejności mieli korzystać czytelnicy niewidomi i chorzy, a później pozostali chętni.
W ramach sieci bibliotek publicznych funkcjonuje 53 punkty biblioteczne współpracujące z Biblioteką Centralną PZN. Biblioteki publiczne zakładają także filie i punkty biblioteczne w domach opieki społecznej, szpitalach, sanatoriach nieposiadających własnych bibliotek. Organizowana jest także pomoc instrukcyjna i metodyczna dla placówek już istniejących w tych instytucjach. Podstawą tych działań jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 26 września 2000 roku w sprawie zasad organizacji obsługi bibliotecznej w zakładach opieki zdrowotnej oraz współdziałaniu bibliotek publicznych, a także Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24 lutego 2000 roku w sprawie zasad organizacji obsługi bibliotecznej w domach pomocy społecznej oraz zasad współdziałania bibliotek publicznych. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 grudnia 1999 roku uregulowana została współpraca przy organizowaniu obsługi bibliotecznej w zakładach karnych, poprawczych oraz schronisk dla nieletnich. Funkcjonują również ośrodki czytelnictwa chorych i niepełnosprawnych w ramach sieci bibliotek publicznych. Do najstarszej tego typu placówki należy Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych- Wojewódzkiej Biblioteki publicznej w Toruniu. Powstał on w 1984 roku. Najmłodszą tego typu placówką jest Śląska Biblioteka Terapeutyczna w Katowicach, która rozpoczęła swoja działalność w 2002 roku. Ośrodki prowadzą bardzo sroką a zarazem zróżnicowaną działalność na rzecz lokalnego środowiska osób z niepełnosprawnościami. Oprócz gromadzenia, opracowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych realizują także inne zadania jak:
• popularyzowanie czytelnictwa w śród osób niepełnosprawnych;
• zaspokajanie potrzeb informacyjno- bibliograficznych;
• prowadzenie informacji o posiadanych zbiorach oraz instytucjach, towarzystwach i organizacjach podejmujących problematykę osób niepełnosprawnych;
• upowszechnianie książki jako jednego ze środków terapeutycznych;
• współpraca z instytucjami i organizacjami powołanymi do opieki nad chorymi i niepełnosprawnymi oraz innymi ośrodkami i bibliotekami;
• wspieranie fachowa pomocą rodzin i opiekunów dzieci niepełnosprawnych;
• popularyzowanie twórczości osób z niepełnosprawnościami.
Wymienionym zadaniom podporządkowana jest struktura zbiorów omawianych placówek. Ponieważ klienci ośrodków to głownie osoby unieruchomione w damach lub szpitalach zamówienia mogą być przyjmowane telefonicznie, a materiały są dostarczone do miejsca pobytu u użytkownika.
Podsumowując część o bibliotekach publicznych doktor Fedorowicz zauważa iż tylko 6% tego typu instytucji jest przystosowane pod względem architektonicznym do potrzeb osób z niepełnosprawnościami fizycznymi.
Autorka referatu poświeciła więcej uwagi na prześledzenie pracy Biblioteki Centralnej Polskiego Związku Niewidomych im. dr. Włodzimierza Dolańskiego w Warszawie. Placówka postała w 1952 roku ale swoją działalność rozpoczęła rok później. W jej strukturach funkcjonują działy:
• Książki Brajlowskiej zgromadzonych jest tam 5300 tytułów;
• Książki Mówionej do 2003 r. Zgromadzono tam 5295 tytułów książek w formie kaset magnetofonowych;
• Zbiorów Tyflologicznych liczy 9655 tytułów książek oraz 35 tytułów czasopism polskich i 17 zagranicznych. Gromadzi się tutaj czarno drukowane książki, gazety i czasopisma (niektóre tłoczone większą czcionką), wydawnictwa z zakresu tyflologii oraz tyflofilmy;
• Muzeum Tyflologiczne posiada w swoich zbiorach eksponaty będące wytworem działalności artystycznej osób z uszkodzonym wzrokiem oraz przykłady sprzętu rehabilitacyjnego wykorzystywanego przez osoby niewidome;
• Książka Cyfrowej gromadzi i udostępnia książki utrwalone cyfrowo, wydawane głównie przez Zakład Nagrań i Wydawnictwo Związku Osób Niewidomych. Oprócz wydawnictw zwartych udostępniane są czasopisma środowiskowe;
• Wypożyczalnia Płyt Kompaktowych gromadzi płyty CD z muzyką klasyczną oraz rozrywkową. Do końca 2003r. Zgromadzono tu 1596 tytułów.
Wydawnictwa dla osób niewidomych i słabowidzących mogą być udostępniane na miejscu lub dowożone do domów, a także wysyłane pocztą. Biblioteka dysponuje bogami zbiorami dlatego z jej zasobu korzystając osoby za granicy. Wysyłane paczki są zwolnione z opłat. Książki brajlowskie gromadzone są w bibliotekach podległych BC PZN a także punktach bibliotecznych. Do roku 2003 gromadzone były w 139 punktach bibliotecznych.
Następnym punktem referatu jest książnica istniejąca od 1910 roku jest to Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach. Jej księgozbiór liczy 4 tys. tytułów i ponad 10 tys. tomów. Biblioteka gromadzi książki brajlowskie przepisywane w Biurze Przepisywania Książek. Użytkownikami są głównie dzieci oraz młodzież kształcąca się w Ośrodku Szkolno-wychowawczym w laskach, a także dorośli niewidomi. Jak pisze doktor w swojej publikacji po zgłoszeniu się do biblioteki i zobowiązaniu się do terminowego odsyłania książek mogą być one wypożyczane drogą pocztową. Specyfiką księgozbioru jest duży wybór literatury religijnej.
Kolejne w referacie omówione zostały biblioteki szkolne i akademickie. Najlepiej przygotowane na użytkownika niepełnosprawnego są biblioteki w ośrodkach szkolno-wychowawczych kształtujących młodzież niepełnosprawną w szkołach specjalnych i integracyjnych. Nieco gorzej wygląda przygotowanie bibliotek akademickich. Tylko niektóre z tych placówek przystosowane są do wymogów osób niepełnosprawnych. Często jest to wynikiem nieznajomości barier jakie napotykają osoby niepełnosprawne w dostępie do książki i informacji oraz z niewiedzy na temat możliwości rozwiązywania ich problemów w tym zakresie. Autorka referatu podaje przykład Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, która nie ma barier dla czytelników z niepełnosprawnościami. Budynek został zaprojektowany z myślą o użytkownikach z dysfunkcjami. Na każde piętro można dojechać windą, odstępy pomiędzy regałami oraz wszystkie stanowiska przystosowane są do osób poruszających się na wózkach, na każdym poziomie znajduje się toaleta. W bibliotece znajduje się pokój pierwszej pomocy sanitarnej jest on udostępniany osobą, których stan zdrowia wymaga wykonywania zabiegów.
Czytelnicy niewidomi i słabo widzący mają do dyspozycji dwa stanowiska komputerowe zlokalizowane w w kabinach do pracy indywidualnej. Stanowiska wyposażone są w ekran brajlowski, program mówiony, syntezator mowy, skaner i drukarkę brajlowską. Dwa stanowiska w wolnym dostępie, dwa powiększalniki tekstu, daw studia nagrań książek w kabinach pracy indywidualnej. Placówka przygotowana jest także na osoby niepełnosprawne ruchowo.
Biblioteka od 1997r. przy pomocy wolontariuszy nagrywa książki na kasety magnetofonowe. W roku 2000 zastosowano system cyfrowej rejestracji dźwięku, który łączy w sobie klasyczne technologie polegające na nagrywaniu materiałów przez lektora z zaawansowanymi technologiami cyfrowymi. Dodatkową usługą oferowaną przez książnice UW jest gromadzenie pozycji w formie elektronicznej. Pliki tekstowe są umieszczone na serwerze Centrum Komputerowego dal Studentów Niewidomych i Niedowidzących (jest to około 2 tys. plików). Kolejnym udogodnieniem dla użytkowników jest dostosowanie regulaminu biblioteczno-informacyjnego UW do studentów z niepełnosprawnościami. Pracownicy są przeszkoleni w zakresie kontaktu z osobami w różnym stopniu niepełnosprawnymi
Podsumowując jak wynika z przetoczonych przykładów przez doktor Fedorowicz biblioteki różnych typów w pewnym stopniu starają się zapewnić niepełnosprawnym użytkownikom możliwość korzystania ze swoich zbiorów i usług.
Bibliografia:
M.Konieczny