Źródła bibliologiczne

Źródło – istniejące zasoby wiedzy ludzkiej i umiejętności praktycznych w postaci udokumentowanej

Bibliologia jako nauka wewnętrznie bardzo złożona posługuje się różnorodną bazą źródłową badacz książki czerpie wiedzę zarówno z obserwacji bezpośrednich interesujących go instytucji i procesów, jak i ze źródeł umyślnie przez siebie stworzonych oraz ze źródeł historycznych wszelkiego rodzaju.

Pojęcie „źródło” (wg Migonia) jest pojęciem dość szerokim, są to bowiem wszelkie informacje o przeszłości społecznej, niezależnie od miejsca w jakim się znajdują, wraz z tym wszystkim, co owe źródła przekazuje czyli kanałem informacyjnym. Z tego wielkiego zasobu potencjalnych źródeł wydobywa się dla danej dyscypliny lub zagadnienia tylko drobną, niewielką cześć. Ważne jest zatem, aby uchwycić to co najcenniejsze, co najbardziej reprezentatywne, co pozwala na formułowanie poprawnych opinii o danym fragmencie rzeczywistości.

Ogólny podział źródeł:

- bezpośrednie (pisane i niepisane)

- pośrednie (pisane i niepisane)

Źródła bezpośrednie pisane - to głównie dokumenty archiwalne tj. akta urzędowe przechowywane w archiwach bądź też jeszcze praktycznie wykorzystywane lecz kwalifikujące się do przekazania do archiwum po wygaśnięciu ich wartości użytkowej. Tworzą one główny zasób źródeł do badania instytucji (drukarń, wydawnictw, księgarń, bibliotek) i są to:

• księgi rachunkowe, inwentarze, listy płac, faktury, zamówienia - informują o wyposażeniu instytucji w środki i narzędzia pracy, o jej stanie fizycznym i finansowym i
• plany, sprawozdania, protokoły posiedzeń, regulaminy pracy, biblioteczne regulaminy udostępniania - informują o podstawowej działalności jaką dana instytucja prowadzi
• akta personalne - informują o składzie osobowym, stanie zatrudnienia, strukturze organizacyjnej, a także o organizacji pracy, jej przebiegu, atmosferze. Ponadto dokumenty te stanowią doskonałe źródło do biografii zasłużonych pracowników książki
• korespondencja urzędowa - informuje o kontaktach i zależnościach między instytucjami realizującymi procesy tworzenia i obiegu społecznego książki a instytucjami wobec nich nadrzędnymi, nadzorującymi je (organy administracji państwowej, i komunalnej, władze oświatowe, kościelne, organy cenzury, instytucje posiadające własne księgarnie, wydawnictwa, biblioteki)
• dokumenty państwowe takie jak: akta cenzury, przywileje udzielane drukarzom przez władców feudalnych, rozporządzenia regulujące produkcję i obieg książki w skali państwa, regionu, miasta, statuty i listy członków stowarzyszeń, protokoły ich zebrań oraz wszelkiego rodzaju akta instytucji posiadających własne księgarnie, wydawnictwa, biblioteki - informacje j.w.
• akta sądowe, notarialne, akta USC, testamenty, inwentarze ruchomości, dokumenty pochodzące z licytacji i transakcji handlowych, których przedmiotem były książki - informują o działalności instytucji i osób prywatnych i stanowią doskonałe źródło do historii czytelnictwa
• katalogi biblioteczne, kartkowe i spisywane w postaci ksiąg - to cenne źródło do badań historii bibliotek i techniki bibliotecznej oraz do dziejów czytelnictwa
• rewersy biblioteczne, karty książki, karty czytelnika - wykorzystywane zwykle w ramach realizacji zaplanowanego przedsięwzięcia badawczego, które uwzględnia gromadzenie takich materiałów przez pewien czas
• ogłoszenia prasowe, katalogi oferujące - informują np. o powstaniu i zamknięciu księgarni, fuzji kilku wydawnictw, poszukiwanych pracownikach (czyli o dziejach danej instytucji) oraz o nowo wydanych książkach, zapowiedziach wydawniczych, cenach książek i książkach będących do nabycia w konkretnej księgarni (dostarczają materiału do badań nad rozwojem produkcji wydawniczej i rynku księgarskiego oraz dziejami poszczególnych firm)
• sama książka:

- treść książki rozpatrywana ze względu na formę książki (tzw. ekspresja książkowa)

- opis bibliograficzny jaki się a także poznawanie procesu obiegu książki opiera się na takich elementach jak tytulatura,  kolofon, dedykacja, przedmowa, notatki marginalne, podkreślenia, uwagi

- księgozbiór historyczny tj. zamknięty księgozbiór wyróżniony w oparciu o jego twórcę lub właściciela, rozpatrywany ze względu na swój skład stanowi źródło do badań bibliotek i czytelnictwa

Źródła bezpośrednie niepisane to:

• książka, a dokładnie znaki wodne papieru (informują o producencie papieru i czasie jego wytworzenia), krój czcionki, kompozycja strony, układ karty tytułowej, oprawa (pozwala zrekonstruować proces powstawania książki i skompletować elementy jej opisu nie podane wprost w tytulaturze - źródło w historii drukarstwa i bibliografii), pojedynczy egzemplarz książki, na którym widać ślady zniszczenia, spowodowane częstym jej użytkowaniem (określa stopień poczytności książki)
• materiały, z których książka została wytworzona czyli papier, pergamin, atrament, farba drukarska, skóra, z której wykonano oprawę - to informacje wykorzystywane w badaniu procesu wytwarzania książki
• narzędzia, takie, które służyły bezpośrednio procesowi produkcji (tj.  wyposażenie skryptorium, zachowane części urządzenia warsztatu drukarskiego np. prasy, komplety czcionek) i rozpowszechniania (wykorzystywane w obiegu księgarskim- składniki wyposażenia sklepów, magazynów, zachowane wyposażenie bibliotek dawnych i współczesnych)

Źródła pośrednie pisane to:

• listy, dzienniki, osobiste wspomnienia, które przedstawiają relacje prywatne o wszelkich sprawach związanych z książką
• informacje prasowe z zakresu życia kulturalnego odzwierciedlające relacje publiczne np. o otwarciu nowej instytucji związanej z książką, jubileuszach i in. uroczystościach, kongresach, zjazdach, wydarzeniach losowych, procesach sądowych – dokumenty tego typu wykorzystywane są do badania wszystkich trzech procesów bibliologicznych
• źródła literackie- recenzje, polemiki prasowe – dają informacje o wrażeniu jakie dana książka wywarła na odbiorcach i o popularności, bo odbijają podglądy szerszej grupy czytelników
• publikacje informujące o warunkach użytkowania książki w różnych epokach i środowiskach, o poziomie oświaty, sposobach spędzania wolnego czasu, rozpowszechnianiu  wynalazków technicznych, ważnych dla życia książki (oświetlenie, środki transportu)
• zestawienia statystyczne publikowane przez instytucje państwowe, stowarzyszenia branżowe i kulturalne – dają informacje ilościowe np. wielkość produkcji, sprzedaży, poziom czytelnictwa

Źródła pośrednie niepisane to głównie ikonografia  przedstawiająca wizerunki wydawców, bibliotekarzy, ryciny przedstawiające skryptoria, drukarnie, budynki i wnętrza biblioteczne, przedmioty i urządzenia służące produkcji i rozpowszechnianiu książki, makiety gmachów bibliotecznych, fotografie

Podział źródeł wg prof. Migonia:

1. ujęcie typologiczne - uwzględnia podział przyjęty w ogólnym źródłoznawstwie historycznym. Wyróżniamy tu dwie zasadnicze grupy: ze względu na wielkość form i funkcji - źródła niepisane (zabytki materialne) i z racji różnorodności ich genezy i treści - źródła pisane (dokumenty graficzne). W grupie pierwszej mieszczą się wszelkie niepisane pozostałości po przeszłych procesach bibliologicznych obiekty materialne uczestniczące w procesach wytwarzania, rozpowszechniania i użytkowania książki, a więc przedmioty, urządzenia techniczne, narzędzia, maszyny, budowle ich wyposażenie, jak również źródła ikonograficzne jako artystyczne lub techniczne odbicie tych zabytków materialnych  takie jak ilustracje fikcyjnych lub rzeczywistych wydarzeń z dziejów książki, ekslibrisy, ikonografia pracowników książki np. tabliczka woskowa i rylec, prasa drukarska, ale także drzeworyt, na którym ją przedstawiono, młyn papierniczy i jego fotografia, meble będące wyposażeniem sal bibliotecznych oraz plan budynku bibliotecznego, portrety i fotosy wydawców, drukarzy, księgarzy. Natomiast w zespole dokumentów graficznych wyróżnić można:

• źródła literackie czyli wszystkie te teksty w dziełach literackich (a także naukowych), które pozwalają nam poznać zjawiska bibliologiczne, dają odbicie spraw książki w danej epoce w zwierciadle piśmiennictwa, pozwalają poznać stosunek człowieka do książki w danym okresie historycznym. Przykładem może być m.in. Philobiblon Ryszarda de Bury, oświeceniowe satyry bibliograficzne, opis idealnej biblioteki szlacheckiej w Panu Podstolim Kraszewskiego, opis produkcji papirusu w Historii naturalnej Pliniusza, opisy podróży z fragmentami dotyczącymi książki, czy hasła na temat książki w encyklopediach ogólnych
• źródła archiwalne, dokumentacyjne – te oczywiście, które książki i procesów bibliologicznych dotyczą. Są to dokumenty, które powstały w wyniku związanej z książką i jej instytucjami działalności władz politycznych i gospodarczych, instytucji państwowych, kulturalnych, naukowych, sądowych, a więc np. ustawa sejmowa o egzemplarzu obowiązkowym, międzypaństwowy traktat pokojowy stanowiący o rewindykacji zbiorów książkowych, akta sądowe z procesów ludzi z książką związanych, akta cenzury, przywileje panujących dla ludzi książki, inwentarze majątkowe drukarń, księgarń, testamenty, protokoły posiedzeń, statuty bibliotek itd.
• dokumenty (źródła) autobiograficzne czyli pamiętnikarstwo i korespondencja w pierwszym rzędzie spuścizny pracowników książki ale także i te, które wyszły spod pióra ludzi nie związanych z książką profesjonalnie, ale które ważne będą głównie jako świadectwa recepcji książki
• źródła statystyczne – jest to najmłodsza stosunkowo kategoria źródeł, obejmuje dane dotyczące książki w ogólnych zestawieniach statystycznych
• źródła bibliologiczne sensu stricto czyli materiały powstające w kręgu instytucji książki, a służące jej reklamie, informacji o niej, jej udostępnianiu i wykorzystywaniu, pozbawione jednak charakteru źródeł dokumentacyjnych czy literackich. Źródła te mogą być związane z egzemplarzem książki jak notatka proweniencyjna (autograf, ekslibris, pieczęć) bądź glossa do tekstu (glossa to odręczny dopisek czytelnika lub kopisty zwierający komentarz do tekstu albo wyjaśnienie trudnego wyrazu czy zwrotu) lub też oderwane od niego np. plakat i ulotka reklamowa, spis prenumeratorów, prasowe ogłoszenie księgarskie i wszystkie inne formy księgarskich katalogów, dokumentacja biblioteczna w tym karty książek i czytelników, wykazy nowych nabytków i spisy bibliograficzne.

Na pograniczu tych dwóch typów dokumentów (graficznych i materialnych) można umieścić źródła epigraficzne. Epigrafika to nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem napisów wykonanych na materiale twardym (kamień, metal, drewno). Jako nauka zaczęła się kształtować w XVIw.

              2.  ujęcie historyczne - pokazuje powstawanie źródeł i stopniowe powiększanie ich zasobu. System książki wytwarzał z czasem coraz większą ilość materiałów źródłowych. Przyrastanie tego zbioru źródeł, ich różnicowanie się, doskonalenie formalne i merytoryczne dokumentów, które mówią o przeszłości książek stanowią przedmiot badań w zakresie historycznego księgoznawstwa. Określa ono również jak te źródła były wykorzystywane, jaką rangę w różnych okresach miały różne rodzaje źródeł czyli jak kształtowało się pojęcie źródła bibliologicznego i jak powstał i funkcjonował warsztat pracy historyka książki. Ujęcie historyczne pokazuje nam także jak zmieniało się podejście do wartości poszczególnych typów źródeł i dokumentów w określonych epokach. Pierwszy okres od początku badań bibliologicznych do epoki baroku to tzw. okres autorytetów. Świadectwo antycznego pisarza lub uczonego, średniowiecznego ojca Kościoła lub encyklopedysty wystarczało dla potwierdzenia wiarygodności zdarzenia. Od odrodzenia coraz większą wagę przypisuje się w pracach naukowych własnym obserwacjom, dlatego walor źródła uzyskuje relacja naoczna świadka. Okres ten przyniósł historiografii książek i bibliotek pokaźną liczbę nowych rodzajów źródeł (listy, pamiętniki, opisy podróży i in.), chętnie wykorzystywanych z racji ich wiarygodności. Tak więc korespondencja humanistów załatwiających swoje sprawy wydawnicze, kupujących i poszukujących książek, relacje podróżników opisujących biblioteki, sprawozdania uczestników targów książkowych  czy notatki drukarzy i księgarzy stały się źródłami wiedzy o systemie książki. Wiek  XVII to czas dokumentów archiwalnych i bibliotecznych. Historycy  podjęli intensywne prace nad dotarciem do najdawniejszych dokumentów, tak aby dać świadectwo prawdzie.  Koniec XVIIIw. przyniósł w kręgach bibliologicznych wzrost zainteresowania sama książką, która stała się  doskonałym źródłem przynoszącym bogate informacje. Natomiast w wieku XIX i na początku XX pojawiły się materiały źródłowe wytworzone przez samych bibliologów, które są obecnie źródłem wiedzy o dawnych faktach i procesach bibliologicznych. Przykładem może być archiwum Instytutu Księgoznawstwa w Petersburgu, archiwum Waltera Hofmanna w Wyższej Szkole Bibliotekarskiej w Stuttgardzie czy też materiały Biura Badań Czytelnictwa Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik” zachowane do dnia dzisiejszego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Łodzi.

              3. opisu problematyki źródłoznawczej można również dokonać z punktu widzenia poszczególnych dziedzin historycznego księgoznawstwa. W różnych jego obszarach ukształtował się zróżnicowany kanon źródeł, ściśle powiązany z ewolucją przedmiotu i celu badań, z doskonaleniem się metod i z postępującą specjalizacją.

Aspekty badania książki

1. technologiczny  - proces produkcji (szczególnie współczesnej), jak również proces rozpowszechniania książki jest zespołem procesów technologicznych realizowanych za pomocą skomplikowanej aparatury i w związku z tym staje się przedmiotem zainteresowania historyków techniki, maszynoznawców, architektów, elektroników, inżynierów automatyki, chemików itd.
2. artystyczny – ponieważ książka jest wytworem nie tylko technologicznym, ale często bywa wynikiem pewnych działań artystycznych, można ja badać ze względu na jej walory estetyczne np. kształt liter (inicjały), ozdobniki, ilustracje, a także biorąc pod uwagę styl epoki z której pochodzi (można tu wyróżnić charakterystyczne cechy książki rokokowej)
3. ekonomiczny – zarówno produkcja, jak i działalność księgarń i bibliotek mają charakter ekonomiczny  a przez to są przedmiotem zainteresowania ekonomiki handlu i przemysłu (historii gospodarczej)
4. w aspekcie organizacji pracy i organizacji przedsiębiorstw –  procesy bibliologiczne dokonują się w  instytucjach, które są w celowy sposób zorganizowane wewnętrznie, a nawet zorganizowane w pewną sieć, dlatego badaniom podlegają struktury organizacyjne i zasady działania jakie obowiązują w tych instytucjach (wydawnictwo, drukarnia, księgarnia, biblioteka)
5. prawny – bierzemy tu pod uwagę  i badamy wszelkie uwarunkowania prawne, które są niezbędne przy regulowaniu procesów bibliologicznych
6. psychologiczny – ponieważ proces użytkowania (czytanie) na charakter psychofizyczny, podlegają badaniu procesy zachodzące w psychice czytelnika w czasie lektury (np. zapamiętywanie)
7. socjologiczny –  z jednej strony lektura książki wywiera pewien wpływ na czytelnika na jego postawy i światopogląd, a z drugiej strony zainteresowanie danymi treściami  uzależnione jest od różnych, uprzednio istniejących cech psychicznych i zainteresowań czytelnika; a ponieważ czytelnictwo jest zjawiskiem społecznym, możemy w społeczeństwie wyróżnić grupy ludzi o wspólnych cechach świadomości uzyskanych w skutek lektury tych samych książek oraz grupy połączone wspólnymi zainteresowaniami czytelniczymi. I właśnie grupy te są przedmiotem badań socjologicznych
8. pedagogiczny (dydaktyczny) – ze względu na to, że książka należy do najważniejszych narzędzi nauczania i w związku z wpływem jaki wywiera na czytelnika może być wykorzystywane w procesie wychowywania
9. w aspekcie historii i teorii kultury –  ponieważ książka oddziaływa na całokształt zjawisk kultury i kulturze służy, można badać książkę i procesy z nią związane jako element rozwoju kultury
10. w aspekcie informacji naukowej - ze względu na funkcję informacyjną jaką  książka spełnia jako dokument             

Systematyka nauki o książce

Problematyka księgoznawcza jest dość różnorodna i aby ją uporządkować stosuje się jej podział (systematykę, wewnętrzną klasyfikację).  Jest wiele różnych sposobów klasyfikowania, a najbardziej znane to:

a)      klasyfikacja stworzona przez Łysakowskiego-  oparta na ściśle logicznych założeniach

b)     klasyfikacja reprezentowana przez różnych autorów – szeroko rozpowszechniona, która dzieli bibliologię w oparciu o trzy procesy bibliologiczne. Systematyka ta przedstawia się następująco:

1. 1. Problematyka produkcji książki

1.1  Zagadnienia produkcji książki współczesnej

1.2  Historia produkcji książki

1.2.1. Zagadnienia książki rękopiśmiennej

1.2.2. Historia książki drukowanej

1.2.3. Historia introligatorstwa

1.3  Zagadnienia estetyki książki

2. 2. Problematyka rozpowszechniania książki

2.1. Bibliografia

2.1.1. Zagadnienia metodyki i organizacji bibliografii współczesnej

2.1.2. Historia bibliografii

2.2 Zagadnienia księgarstwa

2.2.1. Zagadnienia księgarstwa współczesnego

2.2.2. Historia księgarstwa

2.3. Bibliotekoznawstwo

2.3.1. Zagadnienia bibliotek współczesnych

2.3.2. Historia bibliotek

3. 3. Problematyka użytkowania książki

3.1. Zagadnienia czytelnictwa współczesnego

3.2. Historia czytelnictwa

Poszczególne poddziały można dzielić na jeszcze drobniejsze kompleksy zagadnień. Problematyka dwóch pierwszych procesów (produkcja, rozpowszechnianie) dotyczy nie tylko ich przebiegu i uwarunkowań, ale i osób, które je projektują i realizują. Zatem należy uwzględnić tu biografie tych osób a także specyfikę (charakterystykę) zawodów wykonywanych przez te osoby. Natomiast w badaniach procesu użytkowania pojawiają się niekiedy zagadnienia biograficzne – życiorysy wybitnych czytelników. Ponadto badania procesów bibliologicznych obejmują również instytucje i narzędzia, za pośrednictwem których procesy te są realizowane.

Metody badań bibliologicznych

Metoda naukowa to sposób postępowania badawczego tj. zespół celowo dobranych czynności zmierzających do stwierdzenia i ścisłego określenia cech badanego przedmiotu lub procesu oraz stosunków i zależności zachodzących między elementami, z których ten przedmiot lub proces się składa. Wybór metody zależy od tego jakie cechy przedmiotu lub procesu nas interesują czyli w jakim aspekcie go badamy.

Metody dzielimy na

a)      typowe dla bibliologii:

-          proweniencyjna

-          analiza zawartości księgozbioru

-          typograficzna

-          bibliograficzna (księgoznawcza)

b)     zaczerpnięte z innych dziedzin:

-          przejęte z socjologii, psychologii, ekonomii, językoznawstwa, sztuki i techniki

-          metody historyczne, ponieważ książka i procesy bibliologiczne są zjawiskami historycznymi

-          statystyczne (badanie z punktu widzenia ilościowego)

-          metody obserwacyjne, eksperymentalne, porównawcze

Rozróżniamy następujące metody badawcze:

1. Metoda typograficzna – wypracowana została w XIX wieku na gruncie inkunabulistyki. Polega na precyzyjnym badaniu wytworów drukarskich i wnioskowaniu o miejscu i czasie powstania publikacji. W ramach tej metody bada się:

a)      oprawę – polega to na analizie, opisie i systematyzacji oprawy, przyjmując za kryteria wyróżniające materiał oprawy (rodzaj i kolor skóry) technikę jej wykonania, zdobnictwo ze wskazaniem narzędzi, którymi się posłużono przy wykonywaniu dekoracji (tłok, radełko), sposób wykonania (wycisk ślepy, złocony) i kształtowania motywów dekoracyjnych. Uzyskana  w ten sposób pewna charakterystyka pozwala z przybliżeniem ustalić czas powstania i pochodzenia oprawy (tzn. rejonizacje warsztatu introligatorskiego)

b)     papier – dotyczy analizy śladów jakie na papierze pozostawiła budowa narzędzia wytwarzania (sita papierniczego); bada się również układ tzw. kres i prążków oraz rysunki znaków wodnych i filigranów. Dane uzyskane w trakcie (w wyniku) badania mogą dać obraz o drukarniach małych, o których nie ma wiadomości w innych źródłach. Pozwala to także stworzyć swoistą mapę papierni dawnej Polski mające duże znaczenie dla księgoznawstwa i historii kultury

c)      znaki własnościowe – exlibris, związany z introligatorską postacią druku, bo nalepiany na wewnętrznej stronie okładnicy i superexlibris stanowią źródło wiedzy o właścicielach danej pozycji

Zadania metody typograficznej:

-          identyfikacja faktów wydawniczych anonimowych typograficznie lub pozbawionych datacji czyli określenie kto, gdzie i kiedy wydrukował daną pozycję

-          weryfikacja druków podpisanych przez drukarza i datowanych, ze względu na fakt, że adres wydawniczy i data były nieraz celowo fałszowane

-          badanie poszczególnych egzemplarzy każdej pozycji celem ewentualnego wykrycia w tym samym wydaniu odmian, wariantów, dodruków, co pozwala bliżej poznać procesy związane z technika składania i tłoczenia książki

Przedmiotem badań są:

a)      materiał typograficzny tj. środki służące powstaniu druków (czcionki, drzeworyt itp.)

b)     skład książki i ewentualne przeobrażenia zachodzące w trakcie procesu powielania

c)      odbicia materiału typograficznego utrwalone na kartach książki

Etapy pracy badacza typografa:

a)      uzyskanie możliwie pełnej znajomości materiału typograficznego poszczególnych tłoczni badanego obszaru drogą gromadzenia , opisu i systematyki zasobów już zidentyfikowanych pod względem pochodzenia

b)     rejestracja zauważonych zmian i uszkodzeń elementów typograficznych w wyniku ich użytkowania

c)      obserwowanie przeobrażeń w podstawowych kategoriach zasobu (pismo, inicjały, drzeworyt) i określenie tych zmian. Pozwala to tworzyć ramy chronologiczne, do których można dopasować pozycje do tej pory nie datowane pod warunkiem, że posiadają elementy niezbędne dla danej datacji

Zastosowanie metody typograficznej – analiza składu drukarskiego

Skupia ona uwagę badacza na kompozycji składu, rozmieszczeniu względem siebie jego elementów, na szczegółach takich jak  np. pisownia wyrazów, dzielenie wierszy, położenie sygnatur. Zabieg ten należy stosować w odniesieniu do możliwie jak największej liczby egzemplarzy danej pozycji. Pozwala on ujawniać odmiany składu w obrębie tego samego wydania czyli warianty. Warianty polegały na drobnych zmianach, poprawkach, uzupełnieniach w tekście lub szacie typograficznej, niekiedy zdarzały się  większe powtórzenia fragmentów spowodowane rozsypaniem się formy. Natomiast w przypadku podróbek mogły wchodzić w grę względy finansowe, kiedy drukarz nie chciał płacić autorowi za nowe wydanie jego dzieł i tłoczył je na podobieństwo poprzednich. Badanie języka i ortografii dawnej książki dostarcza nie raz znakomitych wskazówek przy identyfikacji drukarza i próbach chronologii.

Przydatność metody typograficznej kończy się wraz z postępem w produkcji materiałów drukarskich, ujednoliceniu krojów pism odlewanych z tych samych matryc przez warsztaty pracujące na szeroka skalę i obsługujące różne oficyny. W Polsce zjawiska takie pojawiły się w połowie XVI wieku. Nie znaczy to jednak, że od tej pory metoda ta nie jest skuteczna. Jednak badania tą metoda należy prowadzić wyjątkowo ostrożnie, starannie, wspierając się innymi, szczególnie metoda archiwalną

              2.  Metoda bibliograficzna – polega na sporządzaniu spisów istniejących publikacji, ich przetwarzaniu i wykorzystywaniu. Sztuka sporządzania wykazów piśmiennictwa wymaga:

-          prawidłowego rozpoznania dokumentu

-          uzupełnienia brakujących danych

-          rozszyfrowania autorów publikacji anonimowych, pseudonimów, kryptonimów

-          sprostowania fałszywych danych bibliograficznych

-          opisania poszczególnych pozycji w sposób czytelny, jednolity i porównywalny z innymi źródłami umożliwiający szybka i jednoznaczną identyfikację

-          zestawienie spisów  za pomocą układu bibliografii i indeksów w opis bibliograficzny w taki sposób, aby potrafiły odpowiedzieć na rozmaicie zadawane pytania w kontekstach autorskich, przedmiotowych, typologicznych, narodowych itd.

-    ...