IPN-Agentura w Kościele.pdf

Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów. przez morze czerwone

??????

Przez Morze Czerwone

Kościół w polsce pod rządami komunistów

Agentura

w Kościele

przez morze czerwone . Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów

Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów. przez morze czerwone

Metody PraCy oPeraCyjnej

wstęP

Niedzielnego” pośw ięcony był kapłanom niezłom-

ny m. Niepełny byłby jednak obraz Kościoła bez poka-

zania również jego wstydliwej strony – współpracy

niektórych duchownych z komunistycznymi organami

bezpieczeństwa. Smutnym, ale i niezaprzeczalnym

faktem jest to, że na usługach bezpieki w szczytowym

momencie było kilka tysięcy duchownych i świeckich

zaangażowanych w życie Kościoła. Z różnych powodów

i z różną intensywnością służyli interesom państwa

komunistycznego. W niniejszym numerze ukazujemy

sylwetki niektórych z nich, wskazując jednocześnie

mechanizmy ich zniewolenia, skalę współpracy i pró-

by wywikłania się z „niebezpiecznych związków”. W

ocenie tego zjawiska godny odnotowania jest fakt, że

agentura, również ta tkwiąca w samym Kościele, była

jedynie jednym z narzędzi, jakimi posługiwał się komu-

nistyczny aparat bezpieczeństwa w celu kontrolowania

społeczeństwa. Kościół zaś należał do tych środowisk,

uznawanych za wrogie ideologicznie i politycznie,

o których władze chciały wiedzieć wszystko. Stąd potęż-

na gama środków i ludzi zaangażowanych w inwigilację

i osłabianie Kościoła.

Od szantażu

do „ przyjaźni ”

Adam Dziurok

„ O tym, czy dany osobnik

jest zwerbowany

(pozyskany) świadczą

informacje uzyskiwane

od niego, a nie fakt

pisemnego czy ustnego

zdeklarowania się

do współpracy ”

– pouczał swych

podwładnych

w 1955 r. szef pionu

antykościelnego

bezpieki w Krakowie

Stanisław Florek.

Moralny aspekt

agentury

Czy rozmowa

duchownego

z funkcjonariuszem

organów bezpieczeństwa

Polski Ludowej

była naganna

sama w sobie?

stronę zmierza rozmowa,

powinien przeciąć rady-

kalnie jej kontynuowa-

nie i nie odpowiadać

już na żadne pytania.

Świadomy, dobro-

wolny i utajniony

udział oraz podtrzy-

my wanie takich

spotkań, nawet jeśli

z ust funkcjonariu-

sza organów bezpie-

czeństwa nie padła

wprost propozycja

sformalizowania

częstotliwości

i formy następnych

spotkań (czytaj –

współpracy), były

nieroztropne,

naganne, ryzy-

kow ne i narażał y

zwykle rozmów-

cę na niebezpie-

czeństwo udzia-

łu w grze, w której zwycięzcą

z reguły był funkcjonariusz organów bez-

pieczeństwa, a moralnym przegranym jego

rozmówca.

W ty m jednak momencie dotykamy istot-

nego problemu, ja kim jest wachlarz powodów

podejmowania i podtrzymywania tych nie-

bezpiecznych kontaktów, który, jak w ynika

z lektury dokumentów, jest bardzo szeroki

i w zależności od sytuacji może stanowić oko-

liczność wyjaśniającą i tłumaczącą; łagodzącą

lub obciążającą. W największym skrócie mo-

tywy te można sprowadzić do kilka grup:

• Podjęcie i kontynu-

acja współpracy

z uwagi na osiągnię-

cie jakichś korzyści

(pieniężne, zdobycie

paszportu, ułatwie-

nie kariery kościel-

nej, ułatwienia przy

budowie kościołów,

itp.).

• Współpraca w w y ni-

ku szantażu obyczajo-

wego względnie w wy-

niku groźby ujawnienia

wykroczeń przeciwko

praw u.

• Współpraca w w y niku

zastraszenia i nękania

psychicznego.

• Podejmowanie kontak-

tów (nierzadko za wiedzą

wyższych przełożonych

kościelnych) z nadzieją,

że te rozmowy mogą po-

prawić relacje Kościół–

państwo, a więc: rzadkie

przypadki megalomaństwa,

działanie z pobudek „patriotycznych” z nadzie-

ją wpływania na kształt polityki państwa.

Duchowny jest człowiekiem Kościoła,

a więc osobą publiczną. Wydaje się więc,

że ujawnienie współpracy powinno mieć

również charakter publiczny, pokutny, ade-

kwatny jednak do stopnia wyrządzonych

Kościołow i szkód oraz charakteru moty wów,

w wyniku których doszło do nawiązania

współpracy.

bunku księży był szantaż. Jednak ube-

cy szybko zorientowali się, że przemoc

rodzi opór, a osoby zmuszone do współpra-

cy w większości wypadków starają się z niej

wywikłać. Podkreślali: „ błędnie kiedyś

wskazywaliśmy, że trzeba wykorzystywać

okoliczności zastraszenia i werbować. Co prak-

tyka wykazała? 99 proc. takich werbunków

jest bezcelowych. Przeważająca część tych

ludzi po oprzytomnieniu odmówiła współpra-

cy, wielu z nich wręcz ujawniło przełożonym,

że zostali zwerbowani – to największe szkody

przyniosło ” .

Łagodniej i bez cyrografu

W bezpiece zaczęło więc dominować

przekonanie o potrzebie zmiany metod

werbunku. Po raz pierwszy nowe podej-

ście sformułowano w 1949 r. w projekcie

instrukcji dotyczącej werbunku agentury

ze środowisk kościelnych. Postanowiono

wówczas przede wszystkim odstąpić od za-

sady pozyskiwania pisemnego zobowiązania

do współpracy. Wskazywano także na możli-

wości skutecznego pozyskania nie w drodze

szantażu, ale przy w ykorzystaniu ludzkich

słabości. Dlatego w jednym z referatów, przy-

gotowanych na potrzeby wewnętrznego

szkolenia, pouczano funkcjonariuszy pio-

nu antykościelnego: „ nawet nie posiadając

O czywiście, że nie. Taka rozmowa,

Funkcjonariusze SB w czasie pracy w terenie. zdjęcie z lat 60.

najczęściej poprzedzona oicjalnym

wezwaniem, była wstępem do aresz-

towania duchownego, i w istocie rzeczy była

przesłuchaniem.

Czy rozmowa niepoprzedzona formalnym

wezwaniem na piśmie (zaaranżowana, za-

powiedziana, ustalona) z funkcjonariuszem

organów bezpieczeństwa była naganna sama

w sobie? Tak, należy ją uznać za nieroztropną

i niosącą olbrzymie ryzyko przegranej dla

rozmówcy.

W którym momencie duchowny, jeśli do-

szło do niej jednak przypadkowo (na przy-

kład w czasie odbioru paszportu), powinien

powiedzieć, że to spotkanie (rozmowa) traci

sens, a on już nie będzie odpow iadał na żadne

pytanie, nawet na to, jak się nazywa. To za-

leżało z jednej strony od inteligencji funk-

cjonariusza organów bezpieczeństwa, który

robił wszystko, co mógł, by między pytania

o pogodę wpleść o wiele ważniejsze dla niego

pytania natury osobistej, politycznej, społecz-

nej itp., a z drugiej strony od inteligencji roz-

mówcy, który po zorientowaniu się, w którą

żadnych dowodów przestępstwa, [można]

decydować się na werbunek w wypadku

ustalenia słabego charakteru, przy w iązania

do wygód życiowych, silnego przywiązania

do rodziny lub kobiety. Również w wypadku

stwierdzenia zatargów z władzą przełożoną

lub intryg prowadzonych przez figuranta,

po ustaleniu rodzaju zatargu i charakte-

ru intryg wykorzystać należy te wypadki

przy werbunku ” . Od przełomu lat 40. i 50.

twardy szantaż stosowano w wyjątkowych

sytuacjach, zastępując go mniej lub bardziej

„dobrowolną” zgodą.

pieniędzy, zgody na wydanie paszportu,

uzyskania niedostępnej żywności, lekarstw,

przydziału materiałów reglamentowanych

(np. budowlanych) itp. Z kolei werbunek stop-

niowy realizowany był w czasie kilku lub

kilkunastu spotkań f unkcjonariusza z kan-

dydatem na TW. Jak tłumaczono, miał to być:

„ ciągły proces przewartościow y wania prze-

konań kandydata przy użyciu odpowied-

nich i przekonujących argumentów. Należy

starać się czynnie kształtować świadomość

kandydata zgodnie z rzeczywistością, do-

stosowywać ją odpowiednio do jego potrzeb

i zadań, które ma wykonywać ” . Ty m samy m

esbek przekonywał werbowanego duchow-

nego, że współpraca to nie donosicielstwo,

ale rozmowy, i nie szkodzą one Kościołowi,

ale pozwalają go uchronić przed represjami,

a funkcjonariusz SB jest nie przeciwnikiem,

ale jego przyjacielem i powiernikiem, sojusz-

nikiem pomagając y m w d ziele „normalizacji ”

stosunków państwo–Kościół.

współpraca

– nie donosicielstwo

W latach 70. i 80. podstawowymi metoda-

mi pozyskań stały się tzw. zainteresowanie

materialne oraz werbunek stopniowy. Zain-

teresowanie materialne, określane inaczej

jako korzyści osobiste, oznaczało werbu-

nek w zamian za wynagrodzenie w formie:

Jerzy myszor

Filip musiał

P ierwszy numer dodatku IPN do „Gościa

T uż po wojnie podstawową metodą wer-

przez morze czerwone . Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów

Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów. przez morze czerwone

stale Pod nadzoreM

Próba oCeny

Skala współpracy

Inwigilacja

Prymasa Polski

50, mi-

nione-

go wieku liczbę

duchownych kato-

lickich, którzy uw i-

kłali się we współ-

pracę z Urzędem

Bezpieczeństwa,

ocenić można

na od kilkuset do ty-

siąca. Stanowiliby

więc oni najwyżej 10

proc. liczby wszyst-

kich polskich du-

chownych. Rok 1956

przyniósł kryzys,

zbudowanej wcześniej

dużym nakładem sił

i środków, siatki agen-

turalnej w Kościele

katolickim. Jednak

szybko zaczęła być ona

odbudowywana przez

Służbę Bezpieczeństwa.

Przez kolejne 20 lat stop-

niowo się rozrastała, by

w 1977 r. obejmować 2760

tajnych współpracowni-

ków z ogółu ponad 18 500

polskich duchownych.

Liczba księży koniden-

tów sięgałaby więc wów-

czas nawet 15 proc. ogółu

duchowieństwa.

specjalnymi jest też zróżnicowana tery-

torialnie – w niektórych diecezjach, gdzie

agentura była szczególnie rozbudowana,

z SB miał współpracować nawet co czwarty

duchowny.

Przez trzy lata internowania (1953–1956) kardynał

Stefan Wyszyński był systematycznie inwigilowany

przez osoby ze swego najbliższego otoczenia.

Podsłuchy

różne

uwarunkowania

UB dysponował jeszcze jednym źródłem

informacji – podsłuchami, które były zainsta-

lowane w każdym z miejsc odosobnienia pry-

masa (w Stoczku był y to „Truteń” I i „Truteń” II).

Funkcjonariusze UB porównywali informacje

uzyskane z podsłuchów z treścią meldunków

tajnych współpracowników. Codziennie wy-

syłali raporty do centrali w Warszawie, które

traiały wprost na biurko dyrektora Departa-

mentu XI MBP płk. Karola Więckowskiego,

a po reorganizacji resortu – mjr. Stanisława

Morawskiego, wicedyrektora Departamentu

VI Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicz-

nego. Ostatni rok izolacji prymasa, w Komań-

czy, był najłagodniejszy, gdy chodzi o dozór

więzienny. Względna swoboda nie oznaczała,

że UB nie wiedział, co prymas robi i z kim się

spotyka.

Źródła z Komańczy

W pokojach prymasa był założony pod-

słuch, w klasztorze UB miał tajnych współ-

pracowników – zakonnicę o pseudonimie „B”

oraz trzy źródła nazywane wspólnie „N”. Były

to osoby świeckie, które czasowo mieszkały

w klasztorze. O nastrojach mieszkańców wsi

informowało UB kilku agentów, w tym miej-

scowy ksiądz o pseudonimie „P”.

Prymas domyślał się, jaką rolę u jego

boku pełni ks. Skorodecki i s. Graczyk.

Pewność musiał zyskać już w Komańczy,

gdy przedstawiciele Kościoła, którzy

go tam odwiedzali, poinformowali go,

że zbiegły na Zachód w grudniu 1954

roku ppłk Józef Światło, wicedyrek-

tor Departamentu X MBP, ujawnił

na falach RWE, iż ksiądz i siostra

są na usługach UB.

Przy ocenie skali tej agentury trzeba jed-

nak brać pod uwagę nie tylko liczbę współ-

pracowników SB, ale także zróżnicowaną

ich aktywność i skłonność do współpracy

z bezpieką, jak również rozmaite ich usy-

tuowanie wewnątrz struktur kościelnych.

Sama rejestracja danej osoby jako tajnego

współpracownika czy kontaktu operacyj-

nego nie pozwala bowiem określić stopnia

szkodliwości działań takiej osoby dla Ko-

ścioła, a także przydatności uzyskiwanych

informacji dla SB. Ocena tego zagadnienia

wymaga dalszych, systematycznych badań.

Stosunkowo niewiele wiemy dotychczas

m.in. o agenturze mającej iniltrować tak

ważne miejsca jak uczelnie katolickie – KUL

i ATK, a także o wpływach SB na wyższych

szczeblach hierarchii duchownej. Uczelnie

katolickie i kurie biskupie, a także seminaria

duchowne, znajdowały się pod szczególną

presją PRL-owskich służb specjalnych. Wiemy

na przykład, że w 1977 r. 43 wykładowców ATK

i KUL współpracowało z SB. Komuniści dyspo-

nowali też znaczącą agenturą wśród personelu

kurii biskupich, a nawet pojedynczy biskupi

współpracowali ze służbami specjalnymi.

W obecnym stanie wiedzy nie można jednak

wiarygodnie zweryikować informacji doty-

czących liczby członków Episkopatu Polski

uwikłanych w tego rodzaju działalność.

ocalona

niezależność

Warmińskim i Prudniku (od paździer-

nika 1953 do października 1955 roku),

gdzie Urząd Bezpieczeństwa zamknął wraz

z prymasem dwoje więźniów politycznych

pozyskanych do współpracy – ks. Stanisława

Skorodeckiego, pseudonim „Krystyna”,

i s. Marię Leonię Graczyk, pseudonim

„Ptaszyńska” vel „Ptaszyna”.

„Krystyna” i „Ptaszyńska”

Ksiądz Skorodecki, który pełnił w tym

czasie rolę kapelana i spowiednika pryma-

sa, został zwerbowany najprawdopodob-

niej w więzieniu w Rawiczu, gdzie siedział

od dwóch lat. Siostra Graczyk, która pryma-

sowi usługiwała, od 1951 roku siedziała w wię-

zieniu w Grudziądzu i tam też zgodziła się

na współpracę. Ks. Skorodecki przed śmiercią

w 2002 roku kategorycznie zaprzeczał, że był

tajny m współpracow nikiem UB. Być może on,

jak i s. Graczyk byli przeświadczeni, że pod-

jęli z UB inezyjną grę, która miała osłonić

ich i prymasa. Jednak lektura odręcznie pi-

sanych meldunków nie pozostawia wątpli-

wości, kim byli „Krystyna” i „Ptaszyńska” i

jaka była ich rzeczywista rola wyznaczona

im przez UB.

W archiwum IPN zachowało się 10 tomów

donosów ks. Skorodeckiego i 3 tomy meldun-

ków s. Graczyk. Nie zostały one dotychczas

opublikowane.

Pamiętnik na zamówienie

To, co w 1993 roku wydał Mariusz P. Ro-

maniuk jako donosy siostry, jest w istocie

jej pamiętnikiem, który siostra pisała

również na polecenie funkcjonariuszy

UB. Nie wiadomo, jaki cel przyświecał

ubekom zlecającym s. Leonii pisanie

i donosów, i dziennika. Być może

planowali wykorzystać pamiętnik –

formę bardzo osobistą – do skompro-

mitowania prymasa. Jeśli UB miał taki

plan, to z jakichś powodów zarzucił go.

Mistyikacja udała się w tym sensie,

że dziennik s. Leonii funkcjonuje

do dzisiaj jako jej donosy, a prawdziwe

meldunki leżą w archiwum IPN.

Pisał codziennie

UB liczył na to, że meldunki dwojga TW,

którzy przez dwa lata byli jedynymi towa-

rzyszami izolacji prymasa, dostarczą cennej

wiedzy o Wyszyńskim, przeciwko któremu

przygotowywano publiczny proces politycz-

ny. Z tego punktu w idzenia na pew no cenniej-

szym źródłem informacji był ks. Skorodecki.

Po pierwsze dlatego, że miał on codzienny,

stały kontakt z prymasem, a po drugie był

bystrym obserwatorem i – jak wskazują do-

nosy – sumienny m agentem. Pisał codziennie,

po kilka, czasem kilkanaście stron, a nadzorcy

co jakiś czas doma-

gali się jeszcze

bardziej szcze-

gółowych re-

lacji z rozmów

z prymasem.

Czas wielkiego

werbunku

Szczytowy okres roz-

rostu kościelnej agentury

przypada na początek lat

80. ub. wieku, gdy Kościół

ze względu na specyficz-

ną posługę okresu stanu

wojennego (mediacyjną,

charytatywną etc.) zezwolił

księżom na regularne kontak-

ty z przedstawicielami komunistycznych

władz, co ułatwiało SB werbunek nowych

współpracowników. Ogółem współpraco-

wało z antykościelnym IV departamentem

MSW ponad 8 tys. osób, zarówno świeckich,

jak i duchow nych. Sieć agenturalna przeżyła

ponowny kryzys w związku z zamordowa-

niem ks. Jerzego Popiełuszki w 1984 r., choć

prawdopodobnie pod koniec lat 80. ponownie

została przez SB odbudowana.

Skala uw ikłania duchow nych we współ-

pracę z komunistycznymi służbami

Nawet jednak najbardziej pesymistyczne

dane nie pozostawiają wątpliwości, że przygnia-

tająca większość biskupów nigdy nie współ-

pracowała z organami wrogiego Kościołowi

państwa i że Kościół polski jako całość pozostał

instytucją niezależną od komunistycznej policji

politycznej. Ogółem potwierdzoną źródłowo

skalę współpracy agentury komunistycznej

wśród polskiego duchowieństwa (tj. od 10 do 15

proc. duchownych) należy uznać za stosunko-

wo niewielką, jeśli weźmie się pod uwagę skalę

zaangażowanych przez władze komunistyczne

środków ludzkich i materialnych, a także wy-

trwałość z jaką komuniści starali się szkodzić

Kościołowi w Polsce i nim manipulować.

paweł Skibiński

uniwersytet warszawski

Skala współpracy

ludzi Kościoła

z komunistycznymi

organami

bezpieczeństwa

zmieniała się

w różnych

okresach PRL.

ewa K.czaczkowska

„rzeczpospolita”, autorka

biografii „Kardynał stefan

wyszyński”

nawet w czasie internowania

w klasztorze w Komańczy

Ksiądz prymas był stale

podsłuchiwany i inwigilowany

przez grupę agentów

W l atach

S zczególnie miało to miejsce w Stoczku

przez morze czerwone . Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów

Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów. przez morze czerwone

wywiad Prl PrzeCiwKo stoliCy aPostolsKiej

„Po zagadnieniu Watykan u …”

zainteresowania Departamen-

tu I MSW znalazły się m. in.

Święte Oicjum, Kongregacja

ds. Kościoła Wschodniego, Pa-

pieska Komisja dla Rosji, Rota

Rzymska, kurie generalne

zakonów benedyktynów, je-

zuitów, franciszkanów i domi-

nikanów. Rozbudowa aparatu

wywiadowczego w Watykanie

przyniosła pierwsze rezulta-

ty już podczas obrad Soboru

Watykańskiego II. Centrala

komunistycznego w y wiadu

zdobyła w tym czasie „setki

informacji i dokumentów”,

z których najważniejsze do-

tyczyły „przygotowań prze-

biegu i końcowych postano-

wień Soboru”, „działalności

Wyszyńskiego i biskupów

polskich”, „wymiany listów

z episkopatem Niemiec”, „prze-

biegu rozmów Wyszyńskiego

w Watykanie, planów mile-

njnych episkopatu polskiego

w kraju i za granicą”.

epoka Gierka

Wraz z dojściem do wła-

dzy Gierka rozpracowanie

Watykanu nie ustało. Wręcz

przeciwnie. Zadaniem rezy-

dentury rzymskiej Departa-

mentu I MSW było wówczas

rozpoznanie intencji papieża

Pawła VI w stosunku do bloku

sowieckiego. Wywiadowców

interesowała szczególnie sprawa ewentual-

nego zbliżenia na linii Watykan–PRL. W tym

czasie działania wywiadu PRL zaowocowały

werbunkiem cennych agentów usytuowa-

nych w najważniejszych instytucjach waty-

kańskich. Dzięki nim komuniści zdobyli m.

in. stenogramy i notatki z rozmów papieża

z władzami francuskimi, amerykańskimi, do-

kumentację z przebiegu kapituł generalnych

ważniejszych zakonów działających w Polsce

(jezuitów, franciszkanów, werbistów, palloty-

nów i innych).

Papież Polak

Zupełny przełom w działaniach wywia-

du stanowił wybór kard. Wojtyły na Stolicę

Piotrową w 1978 r. Konsternacja na szczy tach

władzy PRL nie spowodowała jednakże wy-

gaśnięcia działalności wywiadu przeciwko

Watykanowi. Wydział III Departamentu

I MSW, w którego gestii, znajdowała się Stolica

Apostolska, postanow ił w ykorzystać w swoich

działaniach fakt, że Jan Paweł II

otacza się rodakami i awansuje

w Rzymie wielu Polaków. Dla

wywiadu była to niepowta-

rzalna okazja dla tzw. plaso-

wania agentury, przerzucanej

z kraju do Watykanu. Podjęte

wspólnie z Departamentem

IV MSW działania szybko za-

owocowały dopływem wielu

cennych informacji z najbliż-

szego otoczenia Papieża. Ko-

munistów interesowało prak-

tycznie wszystko – stosunek

Jana Pawła II do „Solidarności”,

reakcje na wprowadzenie

stanu wojennego i zabójstwo

ks. Popiełuszki, możliwość

w ykorzystania osoby Papieża,

jako pośrednika w rozmowach

z administracją Reagana, by

ten wycofał się z sankcji na-

łożonych na PRL, a nawet

kwestie dotyczące zadłużenia

PRL i stosunku do Okrągłego

Stołu. Była to przede wszyst-

kim zasługa rzymskich rezy-

dentów Departamentu I MSW

o kryptonimach operacyjnych

„Canto” (1975–1980), „Bralski”

(1980–1984), „Dis” (1984–1988)

oraz „Irt” (1988–1990), którzy

w znaczący sposób rozbudo-

wali sieć świadomych i nie-

świadomych informatorów

wywiadu w Watykanie.

Wystarczy dodać, że tylko

w 1989 r. Wydział III Depar-

tamentu I MSW zwerbował 38 osobowych źró-

deł informacji, które wykorzystywano w dzia-

łaniach przeciwko Stolicy Apostolskiej.

Upadek…

Budowany przez lata komunistyczny apa-

rat w y w iadowczy walczący z Kościołem runął

niczym domek z kart w 1989 r. Funkcjonariu-

sze Departamentu I MSW z przerażeniem za-

uważyli wówczas, że nastąpiło „znaczne kur-

czenie się podstaw werbunkowych mogących

mieć zastosowanie wobec kleru” oraz „daje się

zauważyć ze strony kleru nonszalanckie po-

dejście do SB i swego rodzaju arogancję”. Tak

kończyło się prawie półwiecze przestępczych

działań wywiadu PRL przeciwko Stolicy Apo-

stolskiej, które wciąż czekają na sprawiedliwy

osąd historii.

Sławomir cenckiewicz

autor jest historykiem, byłym pracowni-

kiem iPn.ostatnio opublikował książkę

„śladami bezpieki i partii” (łomianki 2009).

Ujarzmienie Polski

przez Związek Sowiecki

w latach 1944–1945

umożliwiło komunistom

skuteczniejszą walkę

z Kościołem katolickim.

Gen. czesław Kiszczak (z lewej) nadzorował wywiad cywilny, gen. Florian Siwicki

(z prawej) kontrolował wywiad wojskowy, a min. Jerzy Kuberski (stoi obok gen.

Siwickiego) kierował w rzymie placówką dyplomatyczną, która była bazą dla pracy

operacyjnej służb specjalnych prL. obok gen. Kiszczaka stoi gen. Bogusław Stachura,

jeden z szefów SB

rozpracowania kilka instytucji watykańskich:

Sekretariat Stanu, Kancelarię Apostolską,

trybunały papieskie, kolegia watykańskie

posiadające ściślejsze powiązania z Kościołem

w Polsce. Począwszy od 1958 r. centrala w y w ia-

du przerzucała na Zachód od pięciu do ośmiu

agentów rocznie z zadaniem rozpracowania

Stolicy Apostolskiej.

w cieniu millennium

W latach 60. szczególnie wroga Kościołowi

ekipa Gomułki zintensyikowała działania

na odcinku watykańskim. W znaczący spo-

sób poszerzyła zakres „obiektów”, do któ-

rych rozpracowania dążyła. Poza wymie-

nionymi wcześniej instytucjami w kręgu

też Watykan, od początku istnienia Polski

Ludowej, znalazł się na celowniku komuni-

stycznych służb specjalnych.

trudne początki

Początki działań operacy jnych w y mierzo-

nych w Stolicę Piotrową sięgają okresu stali-

nowskiego. Samodzielna rezydentura wywia-

dowcza (Departamentu VII MBP) w Rzymie

powstała w 1951 r. Początkowo zajmowała się

ona głównie rozpracow y waniem polskiego

duchowieństwa na terenie Watykanu. Dzia-

łania te oceniano jednak jako mało skuteczne.

Dlatego też w połow ie lat 50. centrala w y w iadu

PRL uznała, że kluczem do penetracji agen-

turalnej Stolicy Apostolskiej powinna być

tzw. krajowa baza werbunkowa. Już wów-

czas pierwsza grupa zwerbowanych w kraju

duchownych została przerzucona do Włoch

z podstawow y m celem – „dotarcia do Watyka-

nu lub jego agend”. Na przełomie 1957 i 1958 r.

komuniści wytypowali do systematycznego

C e lem komunistów, zarówno moskiew-

skiej centrali, jak i podległ ych jej struk-

t u r w Wa rszaw ie, było w ykorz y stać w ie -

low iekowe zw iązki Polski i Polaków ze Stolicą

Apostolską w strategii walki z Kościołem. Stąd

Gen. władysław

pożoga w latach 80.

kierował wywiadem

cywilnym prL, jego

poprzednikiem

w latach 70. był gen.

mirosław milewski

(powyżej)

przez morze czerwone . Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów

Kościół w Polsce Pod rządami Komunistów. przez morze czerwone

aGent literat

PajęCzyna woKóŁ KardynaŁa

Prowokacja

przeciwko

biskupowi

Kaczmarkowi

Dostarczą zdjęcia,

sporządzą plany

pomieszczeń, przyjdą

na audiencję, jeśli będzie

trzeba, zapytają o to,

o tamto, wyślą anonim…

– usłużni konidenci

bezpieki.

munistyczna bezpieka zgromadziła

na ks. Karola Wojtyłę. Niepodobna

ustalić też wszystkich tych, którzy je złożyli.

Jedno jest pewne – najskuteczniejsi koniden-

ci pochodzili z Małopolski, z macierzystej

archidiecezji ks. Wojtyły. Za sprawą koniden-

tów bezpieka uzyskiwała informacje, jakich

funkcjonariusze osobiście nie mogliby zdo-

być. Zainstalowanie podsłuchu pokojowego

wymagało czasu, przygotowań, rozpoznania

miejsca. Podsłuch telefoniczny był dobrym

źródłem informacji, jednak ograniczonym

z uwagi na jego ówczesne zastosowanie w sta-

cjonarnych aparatach telefonicznych.

„biały”, „Perła”, „ares”

Jedną z pierwszych osób, które były wy-

korzystywane przez funkcjonariuszy kra-

kowskiego UB, był informator/agent o ps.

„Biały”, czyli Lesław Petecki. Kolega Wojtyły

ze studiów polonistycznych. Jego możliwości

były jednak ograniczone, a współpraca zosta-

ła przerwana w 1954 r. po skazaniu Peteckiego

za przestępstwa gospodarcze.

Liczne talenty, zainteresowania i pasje

ks. Wojtyły, w połączeniu z towarzyską na-

turą, powodowały, że równolegle działał

w wielu środowiskach. Bezpieka starała się

zdobywać informacje ze wszystkich z nich.

Kontaktom ks. K. Wojtyły z Mieczysławem Ko-

tlarczykiem, dyrektorem Teatru Rapsodycz-

nego w Krakow ie, przy patry wała się uważnie

w pierwszej połowie lat 50. informator ps.

„Perła” – czyli Helena Gawlik – sekretarka

teatru. W środow isku „Tygodnika Powszech-

nego” działał TW „Ares” – Tadeusz Nowak,

dyrektor administracyjny tego pisma.

wokół biskupa

Jednak kluczowe informacje pochodziły

od duchownych – nabrały one dla bezpieki

szczególnego znaczenia po uzyskaniu przez

ks. Wojtyłę sakry biskupiej. Opinie krążące

wśród duchowieństwa o biskupie przekazywał

TW „Doktor”/„Doktór” – ks. Władysław Wo-

czyński; o kierunkach wyznaczanej księżom

prac y duszpasterskiej oraz o zarządzaniu archi-

diecezją informowali m.in.: TW „Żagielowski” –

ks. Władysław Kulczycki, TW „Rosa” – ks. Józef

Szczotkowski, TW „Brodecki” – ks. Bolesław

Ksiądz dr Leonard

Świderski (informator

„IWA”) należał do grona

najsłynniejszych księży

współpracowników

bezpieki z czasów PRL.

Pełnił drugorzędną rolę w Zarządzie Woje-

wódzkim „Caritas”, upaństwowionej w 1950 r.

organizacji charytatywnej Kościoła. W po-

kazowym procesie bp. Kaczmarka nie został

wykorzystany nawet w roli świadka, ale jego

„Zielony Zeszyt” był jednym ze środków w ła-

maniu oskarżonego. W maju 1954 r. komuniści

„wytypowali” kandydaturę ks. Świderskiego

na rektora Wyższego Seminarium Duchow-

nego w Kielcach. W awansie przeszkodził

miejscowy sufragan.

W stalinizmie próba kompromitacji bisku-

pa Kaczmarka jako polityka nie powiodła się.

Po paru latach Gomułka postanowił niepo-

kornego ordynariusza z Kielc w yeliminować

za pomocą kompromitacji moralnej. W 1959 r.

uaktywniono współpracę z TW „Iwa”. Na po-

lecenie samego Biura Politycznego KC PZPR

rozsyłano m.in. księżom i klerykom diecezji

wspomniany już „Zielony Zeszyt”. W obrzy-

dliwym paszkwilu ks. Świderski oskarżał bp.

Kaczmarka o niemoralny tryb życia, zwłaszcza

o liczne romanse. Prowokacja nie pow iodła się,

gdyż wiele osób wymienionych w tekście jako

rzekomi świadkowie oskarżyło ks. Świderskie-

go o oszczerstwo. W styczniu 1961 r. autor pasz-

kwilu został zasuspendowany i obłożony karą

ekskomuniki. Brutalna rozgrywka z wykorzy-

staniem także innych tekstów Świderskiego

z serii „Oglądały oczy moje” przyspieszyła

moment śmierci bp. Kaczmarka.

Kardynalskie ambicje

Ks. Świderski był systematycznie rozpra-

cowywany przez UB od 1946 r. Kontaktem po-

ufnym bezpieki został „dobrowolnie”na pod-

stawie „materiałów kompromitujących (natury

moralnej)”. Złożył deklarację, że jest „zwolen-

nikiem demokracji ludowej” i opisze w pamięt-

niku krzywdy wyrządzone mu przez bisku-

pów. Formalnego zobowiązania o współpracy

nie podpisał, gdyż z takowej zrezygnowano.

Odbywał spotkania z ubekami, składał donosy.

munistyczne dysponowały jego

usługami przez wiele lat. Ciosy

w ymierzone były głównie w hierarchów.

Ks. Świderski był osobistym wrogiem ordy-

nariusza kieleckiego bp. Czesława Kaczmarka.

Obaj duchowni pochodzili z diecezji płockiej.

Kiedy we wrześniu 1938 r. ks. Kaczmarek

obejmował biskupstwo w Kielcach, nie śmiał

odmówić prośbie abp. Juliana Nowowiejskiego

i zabrał ze sobą skompromitowanego moralnie

ks. Świderskiego. Powierzył mu stanowisko

kanclerza kurii. Po kilku latach bp Kaczmarek

mianował ambitnego księdza z dwoma dok-

toratami proboszczem w wiejskiej paraii

na krańcu diecezji.

Po wojnie komuniści liczyli bardzo

na współpracę księży „skrzywdzonych” przez

biskupów. Obserwacja zachowań ks. Świder-

skiego nie dawała zrazu nadziei, gdyż odnoto-

wano szereg kroków wrogich ludowemu pań-

stw u. A to kry tykował św iadczenia rzeczowe

ludności, gdyż „idą w nieodpowiednie miejsce”,

a to „wystąpił przeciw Armii Czerwonej, która

niszczy Polskę”.

„zielony zeszyt”

Metamorfoza nadeszła wraz z pogłębia-

niem się stalinizmu. Ks. Świderski – od maja

1949 r. informator „Iwa” – uczestniczył w za-

kulisowych akcjach komunistów. Oicjalnie

jego osoba nie była specjalnie eksploatowana.

Bp czesław Kaczmarek, więzień

polityczny prL. wydawane z inspiracji

SB książki ks. Świderskiego miały

zniszczyć autorytet biskupa kieleckiego

Wojtyła

na celowniku

Tadeusz nowak w czasie audiencji

u Jana pawła II

Szczegóły gry uzgadniał podczas bezpośred-

nich rozmów, m.in. w Warszawie ze słynną

płk Julią Brystygierową. W jednym z listów

pisał: „pragnąłby m [...] przedstaw ić Pani pew ne

konkretne propozycje”. Dla oicerów bezpieki

niezw ykle ważne był y jego niesł ychane ambi-

cje i pycha: „chciałby w przyszłości osiągnąć

kapelusz kardynalski i dla tego celu mógłby

poświęcić wszystko”.

Najistotniejsze przysługi oddał komuni-

stom po 1959 r. Kontaktował się nie tylko z lo-

kalnymi esbekami, ale także z centralą MSW

i Urzędem do Spraw Wyznań. Do dyrektora

Wydziału do Spraw Wyznań w Kielcach Stefa-

na Jarosza pisał w styczniu 1961 r. per „Szanow-

ny i Kochany Panie Naczelniku”. Ulokowany

w Przysiece w Jeleniogórskiem – po suspensie

– dziękował za „śliczny” dom i opiekę. Korzy-

stał z niej niemal do końca swego życia, pozo-

stając poza stanem duchow ny m. Zmarł w 1991 r.,

nie pojednawszy się z Kościołem, któremu tak

bardzo w PRL zaszkodził.

Saduś, TW „Szum” – ks. Stanisław Główka, TW

„Włodek ” – o. Dominik Michałowski z opactwa

w Tyńcu (zob. artykuł „18 tomów donosów”).

Szczególną wartość dla krakowskiej bezpie-

ki mieli jednak TW „Marecki” – ks. Mieczysław

Satora oraz TW „Zbyszek”/„Karol” – czyli Ju-

lian Polan-Haraschin. Pierwszy z nich, który

dzięki przeprowadzonej kombinacji operacyj-

nej został najbliższym sąsiadem bp. Wojtyły,

przekazał bezpiece plany mieszkania biskupa

oraz pomieszczeń kurialnych z dokładnym

rozmieszczeniem sprzętu (co było niezbędne

przy planowaniu założenia podsłuchu poko-

jowego). Raportował, kiedy biskup planuje

urlop, gdzie będzie w y jeżdżał, kiedy w racał, kto

go odwiedza… Z kolei drugi, będąc szwagrem

ks. Franciszka Macharskiego, w ykorzysty wał

do pozyskiwania poufnych informacji rodzin-

ne zaufanie.

Informacje z donosów dotyczących

ks. Wojtyły mają dziś wymiar nie tylko fak-

tograiczny. Dowodzą one niestrudzonego

wysiłku kapłana w pogłębianiu niezależności

Kościoła krakowskiego od władz reżimu.

Świadczą o jego niezłomności i wierności

Kościołowi – na drugim biegunie sytuując

tych, którzy Kościół zdradzili.

ryszard Gryz

roksana Szczęch

N ie da się zliczyć doniesień, które ko-

W z walczaniu Kościoła władze ko-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: