starożytna grecja - notatki.docx

SZTUKA STAROŻYTNEJ GRECJI

Nareszcie dochodzimy do konkretów. Sztuka starożytnej Grecji miała wpływ na całą późniejszą sztukę – od starożytnego Rzymu do współczesności. Dzieła z tego okresu są wałkowane na prawie każdej maturze, trzeba znać je dość dokładnie – od rzeźb, poprzez architekturę (ach te kapitele, bazy, żłobkowania i fryzy! ;)) aż po rzemiosło (wazy). Grecja jest fascynująca i fascynowała wielu. Datego poza sztuką na pewno nie zaszkodzi znajomość mitów i mitologii greckiej – która w analizie dzieł poźniejszych epok może się okazać bardzo cenną wiedzą!

W osobnej notce przestawię różne style, które wykształciły się w Grecji – dodając je tutaj zrobiłoby się zbyt duże zamieszanie.

Na początek przypomnę co nas obowiązuje – kanon:

Umiejętność rozpoznania:

- świątynia Hery w Paestum (bryła)

- świątynia Nike-Apteros na akropolu ateńskim (bryła)

- plan akropolu ateńskiego

- tolos świątyni w Delfach (bryła, plan)

- kora archaiczna

- Apollo z Tenei

- Niosący cielę

- Woźnica z Delf

- Fidiasz – posąg Ateny Partens (na przykładzie rzymskiej kopii)

- Procesja panatenajska – płaskorzeźba z Partenonu

- Nike zawiązujące sandał – płaskorzeźba

- Fidiasz – Trzy mojry z przyczółka Partenonu

- Myron – Dyskobol

- Praksyteles – Hermes z małym Dionizosem, Afrodyta z Knidos

- Skopas – Bachantka

- Lizyp – Odpoczywający Herakles

- Nike z Samotraki

- Apollo Belwederski

- Zabijający Gall

- Ołtarz pergamoński (plan, bryła, płaskorzeźby z fryzu)

- Przykładowe wazy w stylach: geometrycznym i orientalizującym

- Czerwonofigurowa waza François

Dokładna analiza treści i formy:

- Posąg kurosa (np. z Sunion)

- Waza czarnofigurowa z przedstawieniem Achillesa i Ajaksa grających w kości

- Partenon na akropolu ateńskim (plan, bryła)

- Erechtejon na akropolu ateńskim (plan, bryła ogólnie i od strony ganku kariatyd)

- Poliklet Młodszy – Teatr w Epidauros (plan, widok ogólny)

- Poliklet – Doryforos

- Praksyteles – Apollo z jaszczurką

- Lizyp – Apoksyomenos

- Grupa Laokoona

- Wenus z Milo

Wstęp

Sztuka starożytnej Grecji powstała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej spowodowanym w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian.

Jednak wraz z podbojem rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, ale przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Najczęściej ich dzieła były kopiami znanych wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak wraz ze zmianami politycznymi skończyła się jej samodzielność.

Sztukę starożytnej Grecji dzielimy na trzy okresy:

- okres archaiczny

- okres klasyczny

- okres hellenistyczny

Okres archaiczny (1100 – 400 r. p.n.e.)

- silne ośrodki – miasta-państwa (polis) rywalizują na polach gospodarczym i kulturalnym – szybki rozwój

-  VIII – VI w. p.n.e. - Wielka Kolonizacja

-  IX w. p.n.e. – Grecy przejmują alfabet od Fenicjan i wzbogacają o brakujące samogłowki – pierwszy alfabet literowy

- pierwsze udokumentowane igrzyska olimpijskie - rok 776 p.n.e - połączone z uroczystościami religijnymi

- doskonalenie sprawności fizycznej i zafascynowanie ludzkim ciałem

- początek teatru greckiego „trójjedyna chorea” – sztuka łącząca muzykę, taniec, poezję opartą na zasadzie rytmu

- rozwój kultury greckiej w VI w. p.n.e. – rozkwit poezji lirycznej (Safona), poezji epickiej (Hezjod), filozofii (ścisły związek z naukami przyrodniczymi – Pitagoras, Heraklit), poematy epickie (Homer)

- bogowie wyobrażani w postaci ludzkiej

- powstały style architektoniczne: dorycki i joński (VIII w. p.n.e.)

- rozwój ceramiki

Rzeźba

Materiały rzeźbiarskie:

- drewno

- wapień

Cechy rzeźby okresu archaicznego:

- widoczny wpływ Wschodu (kanonu egipskiego)

- posągi idealnych, pięknych ludzi

- najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca, często zwycięzcy igrzysk sportowych) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziewczyny)

- postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą), zazwyczaj z uśmiechem na twarzy (archaiczny uśmiech)

- rzeźby są zwarte, zamknięte, blokowe, o ustawieniu frontalnym

- kompozycja jest statyczna

- oś symetrii wyraźnie wyczuwalna

Ceramika

W dekoracji wyrobów ceramicznych pojawiły się wielobarwne wyobrażenia fantastycznych zwierząt (sfinksów, gryfów, syren) oraz gatunków nie spotykanych w Grecji – panter, tygrysów.

Wśród wzorów roślinnych spotykane są pąki lotosu, palmety, rozety.

Do użytku weszła też nowa metoda zdobienia – rycie wzorów, w miejsce wcześniejszej dekoracji malarskiej.

- styl geomeryczny 

Charakteryzuje się powtarzającymi się wzorami geometrycznymi. Był bardzo popularny przed VII wiekiem p.n.e.. Dekorowane naczynia prawie całkowicie pokrywano czarnym firnisem, pozostawiając jedynie pasy w kolorze gliny, które zdobiły powtarzające się koła lub meandry. W VIII wieku p.n.e. pojawiały się z rzadka sylwetki zwierząt i sceny figuralne.

Stylu geometrycznego używano również do zdobienia murów i tkanin.

- styl orientalizujący

W dekoracji amfory dominują wschodnie rośliny i postacie zwierząt (rzeczywiste i mityczne).

- styl czarnofigurowy

Technika ta polegała na użyciu firnisu. Artysta malował nim postaci i przedmioty. Przy odpowiednim wypalaniu firnis nabierał czarnego koloru, podczas gdy reszta naczynia – czerwonego.

Oszczędność efektów kolorystycznych, sprowadzonych głównie do dwóch barw, czarnej i czerwonej, oraz pełna umiaru dekoracja, ograniczają się do obrazu o przejrzystej, nieskomplikowanej kompozycji figuralnej, w której wyraziście rysują się na czerwonym tle czarne sylwetki. Oddają one surowość sztuki greckiej tego okresu. Malarze czarnofigurowi zdobili naczynia przede wszystkim postaciami bogów i ludzi-bohaterów. Ukazywane są sceny mityczne, jak również sceny biesiadne.

- styl czerwonofigurowy

W malarstwie czerwonofigurowym częstsze stają się malowidła ukazujące akcję – np. sceny tańca, zawodów sportowych itp.

Postacie ludzkie ukazywane były coraz częściej przy zastosowaniu skrótów perspektywistycznych, dbałość o detale przyczyniała się do coraz większego realizmu ukazywanych scen.

Artyści zwracali też uwagę na dobór tematyki dekoracji do kształtu i przeznaczenia naczynia.

Dzięki odpowiedniemu wypalaniu uzyskiwano czerwone postaci na czarnym tle. Technika ta była łatwiejsza i dawała lepsze efekty artystyczne niż styl czarnofigurowy. Przy jej wykorzystaniu powstały największe dzieła malarstwa wazowego.

- twórcą był Eksekias (podpisana słowami: Eksekias egraphse m’kapoiesen (Eksekias zrobił mnie i ozdobił))

- stosował technikę czarnofigurową

- jego rysunek cechuje się precyzją, przejrzystą kompozycją i wydłużonymi proporcjami

Waza François

- starożytne greckie naczynie (krater wolutowy ateński) wykonane w technice czarnofigurowej

- datowane na ok. 570 p.n.e

- znajduje się we Florencji

- jego wykonawcą był garncarz Ergotimos, a zdobił je malarz Klitias

- naczynie zostało znalezione w 1844 w grobie etruskim w Chiusi przez Alessandro François (nazwisko odkrywcy dało nazwę naczyniu)

- bogata dekoracja naczynia ujęta jest w sześciu horyzontalnych pasach i przedstawia sceny z mitów greckich

- nazywa się niekiedy „Biblią grecką”

Gdy w XIX wieku wystawiono je w muzeum we Florencji, cieszyło się ono wielką popularnością wśród zwiedzających. Zdenerwowany tym strażnik muzealny potłukł je na 638 kawałków. Poddano je rekonstrukcji, a ubytki uzupełniono gipsem.

Amfory panatenajskie

- naczynia przeznaczone na opakowanie nagrody dla zwycięskich atletów, uczestników igrzysk panatejskich

- wypełniała je cenna oliwa z wysokiej klasy oliwek.

- wykonywane wyłącznie techniką czarnofigurową

- zdobili je znakomici malarze ceramiki obu stylów, na przykład Malarz Euphiletosa, Lidos, Kleofrades, Malarz Berliński

- zawsze przedstawiały z jednej strony boginię Atenę, a z drugiej dyscyplinę sportową, za jaką przyznawana była nagroda

Oliwa wraz z opakowaniem miały szczególny charakter. Były swoistym chwytem reklamowym, sławiącym ideę igrzysk panatejskich w świecie hellenistycznym, a jednocześnie, co prawdopodobnie było głównym motywem, doskonałość rolnictwa oraz rzemiosła attyckiego wśród nowych potencjalnych klientów. Z perspektywy badań archeologicznych daje się wnioskować, że chwyt reklamowy funkcjonował dość sprawnie. Nagrody bardzo szybko zmieniały właściciela, spieniężane przez zwycięzców i wędrowały do przeróżnych części ówczesnego świata.

Okres klasyczny (V wiek – poł. IV w. p.n.e.)

Okres klasyczny często zwany jest „złotym okresem kultury greckiej

Architektura

- miasta budowane z prostopadłymi ulicami

- podział na dzielnice miejskie

- domy mieszkalne na planie prostokąta

- najważniejszym miejscem w mieście była agora otoczona przez portyki kolumnowe (stoa)

- udoskonalono styl dorycki i joński

- odchodzenie od doryckiej zasady tryglifów

- budowle stają się coraz smuklejsze

- dekoracyjne wnętrza

- wpływ architektury wschodu – tendencja do wznosenia ogromnych budowli (świątynia Artemidy w Efezie)

- upowszechnił się nowy typ świątyni - tolos, wznoszony na planie koła w porządku doryckim lub jońskim otoczony zewnętrzną, zazwyczaj wykonaną w porządku korynckim, kolumnadą

- budowle świeckie pełniące funkcję propagandową, tzw. pomniki honoracyjne,  gmachy posiedzeń władz, magazyny, teatry, gimnazjony 

Partenon (447 – 432 r. p.n.e.)

- zbudowany przez Iktinosa i Kallikratesa

- powstał między 447 r. a 432 r. p.n.e.

- przy wykonywaniu elementów rzeźbiarskich pracować miał sam Fidiasz

- nazwa Partenon nawiązuje do Ateny Partenos (Ateny Dziewicy), której świątynia była poświęcona

Zawsze zastanawiałam się, jak zapamiętać na zawsze która budowla to Partenon, a która Panteon. Już wiem – Partenon ma w sobie głoskę r, która może się kojarzyć z ruinami. Panteon jest w końcu w całkiem niezłym stanie w porównaniu do Partenonu.

- budowany w zgodzie z porządkiem doryckim, jest uważany za najdoskonalszy jego przykład, niemniej w świątyni znajdują się elementy porządku jońskiego, tj, 4 jońskie kolumny w pomieszczeniu zachodnim oraz tzw. fryz panatenajski znajdujący się na ścianach celli

- Partenon zbudowano z białego marmuru pentelickiego

- krzywizny pionowe i poziome korygowały zniekształcenia powstające przy oglądaniu budowli (są to, stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości))

styl mokrych szat - mojry na przyczółku wschodnim, obecne przy narodzinach Ateny, pokazano w szatach przylegających do ciała. Dzięki temu artysta mógł ukazać jego piękno.

Erechtejon (421 p.n.e. – 406 r. p.n.e)

- świątynia zbudowana na ateńskim Akropolu, poświęcona Posejdonowi i Atenie

- odbudowana jako prostylos w porządku jońskim (wzór doskonałości stylu jońskiego)

- ukształtowanie terenu wymusiło dwupoziomowy układ świątyni

- zbudowna na planie prostokąta (prostylos)

- trzy połączone ze sobą obiekty z osobnymi wejściami

- zadaszenie mniejszego, południowego portyku (Ganek Kor) oparto na sześciu kariatydach

- portyki przykryto stropem ozdobionym kasetonami

- ściany zewnętrzne zdobił ciągły fryz

Teatr w Epidauros (300 r. p.n.e.)

- najlepiej zachowany grecki teatr

- 52 rzędy siedzeń ułożonych w dwóch kondygnacjach (po 32 i 20),

- zbudowany przez Polikleta Młodszego

- około 300 r. p.n.e.

- który mógł pomieścić 14 tysięcy widzów

- co 4 lata odbywały się tam agony sportowo-dramatyczne zw. Asklepiami

- okrągła orchestra, otoczona rowem odprowadzającym wody deszczowe

- z jednej strony zamknięta wysokim na 4m proscenium

- Pauzaniasz uważał ten teatr za największy w Grecji

Rzeźba

Materiały

- powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze

- udoskonalona przez Fidiasza technika chryzelefantynowa, która polegała na okładaniu drewnianych posągów płytkami ze złota – ubiór i kości słoniowej – ciało ukazywanych postaci bogów

Cechy

- przedstawienia postaci w sposób dynamiczny, ekspresyjny, w chwili poprzedzającej zdarzenie lub bezpośrednio po nim

- rzeźby zbudowane zgodnie z zasadą kontrapostu

- zapotrzebowanie na portret

- powstawały syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków (były to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów)

- pierwsze akty – Praksyteles - Afrodyta Knidyjska z ok. 360 p.n.e., ukazana w chwili poprzedzającej kąpiel lub wychodzenia z niej. Po jej wykonaniu, artysta został oskarżony o świętokradztwo. Jednocześnie posąg stał się najbardziej popularnym i najczęściej kopiowanym dziełem tego rzeźbiarza.

- jedni z najwybitniejszych twórców – Fidiasz i Poliklet, Lizyp z Sykionu, Skopas z Paros i Praksyteles

- dzieła Fidiasza to statyczne, pełne majestatu, monumentalne posągi bóstw, cechowały je znakomite wyczucie proporcji i mistrzostwo wykonania

Poliklet – Doryforos

Doryforos Włócznik (gr. niosący włócznię) – rzeźba Polikleta powstała w latach 450-440 p.n.e.

- wprowadził do swojego dzieła zasadę kontrapostu czyli przeciwwagi: ciężarów, mas, napięć, kierunków

- wszystkie części ciała są wyodrębnione, wyraźnie zaznaczone

- pod warstwą skóry i mięśni wyczuwa się ich konstrukcję – kościec.

- rzeźba harmonijna, spokojna

- matematyczne proporcje, którymi szczególnie interesował się artysta, posługując się długością głowy, palca czy nosa jako jednostką miary

- Doryforos podobnie jak kurosy archaiczne był raczej modelem, ideałem człowieka, niż kimś realnym.

Kontrapost

Jest to swobodne ułożenie ciała i zatrzymanie w czasie. Lekkiemu nachyleniu linii bioder odpowiada nachylenie w przeciwnym kierunku linii ramion. Cały ciężar ciała utrzymuje jedna noga mocno przytwierdzona do podłoża, druga delikatnie odsunięta do tyłu pozostaje w spoczynku. Temu układowi nóg odpowiada przeciwne ułożenie rąk: jedna dźwiga włócznię (pracuje), druga jest rozluźniona.

Praksyteles – Apollo z jaszczurką

- jego rzeźby to wizerunki „pięknych bogów”

- postacie greckich bogów jako młodych, pięknych osób o trochę sennym, zamyślonym spojrzeniu

- miękka linia rzeźb

- dbałość o detal

- eleganckie, pełne zmysłowego piękna

- stworzył on także własny styl w przedstawianiu twarzy, na których obliczach maluje się zmęczenie oraz refleksja, także na rzeźbach herosów

- delikatny liryzm, pewna poetyckość rzeźb

- uczłowieczonym wizerunkom greckich bogów nie była obca zabawa, zmęczenie, codzienne czynności (np. Afrodyta Knidyjska z ok. 360 p.n.e., ukazana w chwili poprzedzającej kąpiel lub wychodzenia z niej)

(np. „Apoksyomenosa”), herosów, bogów i ludzi. Wprowadził też wieloplanową kompozycję w rzeźbie. Kontrapost w jego dziełach jest mocniej zaakcentowany, praca mięśni ukazana bardziej realistycznie niż w dziełach Polikleta. Jednocześnie twarze rzeźbionych postaci ukazują ich stany psychiczne i fizyczne. Jest twórcą pomnika  (np. „Apoksyomenosa”), herosów, bogów i ludzi. Wprowadził też wieloplanową kompozycję w rzeźbie.

Lizyp – Apoksymenos

Lizyp (350 r. – 300 r. p.n.e.) - nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego

- najbardziej wszechstronny rzeźbiarz tego okresu

- mistrz techniki brązownictwa

- twórca nowego kanonu ciała ludzkiego o proporcjach smuklejszych niż kanon Polikleta

- posąg atlety  - Apoksyomenosa

- kontrapost mocniej zaakcentowany

- muskulatura przedstawiona zaś w sposób bardziej realistyczny, z uwypukleniem mięśni obciążonych i podkreśleniem odpoczywających niż w dziełach Polikleta

Skopas, Bachantka

Skopas (370 – 330 p.n.e.):

- twórca najbardziej ekspresyjnych rzeźb w wyrazie postaci

- ulubionymi tematami byłyl dramatyczne chwile z życia bohaterów greckiej mitologii

- ukazanie silnych doznań i gwałtowności ruchu.

- znana z rzymskich kopii postać menady

- ukazana w chwili ekstazy spowodowanej oszołomieniem winem, ziołami i silnym podnieceniem.

Płaskorzeźba

Cechy

- doskonałości wyrażającą się w podporządkowaniu szczegółów całości kompozycji

- duża dbałość o każdy detal, nawet od strony niewidocznej dla patrzącego

- rzeźby w tympanonie były ponadnaturalnej wielkości – umożliwiało to dokładne poznanie ukazywanej historii

- zaczęto ukazaywać bogów w niespotykanych wcześniej pozach, uchwyconych podczas wykonywania codziennychczynności, w nastrojach nieobcych zwykłym śmiertelnikom, np. Nike zawiązująca sandał z balustrady świątyni Apteros czy też relief z ok. 460 r. p.n.e. zwany Atena melancholijna, ukazujący zamyśloną boginię z głową wspartą na włóczni

- pierwsza próba ukazania pejzażu – kamyki pod stopami (Tron Ludovisi)