Opis 73 przyrządów do pomiarów z okresu II połowy XIX i końca XX wieku.pdf

EwaWyka,MaciejKluza

Polscy twrcy aparatury naukowej

OkolicznościowawystawaczasowawMuzeumUniwersytetuJagiellońskiego

Sesji"Polscytwórcyaparaturynaukowej"towarzyszyławystawaprezentowanawmurach

CollegiumMaiuswMuzeumUniwersytetuJagiellońskiego,gdzierównieŜdnia29listopada

2003rokuodbywałysiępopołudnioweobradysesji.

WystawaprzygotowanazostałaprzywspółpracyiwoparciuoprzyrządyuŜyczoneprzez

PaństwoweMuzeumim.PrzypkowskichwJędrzejowie,KatedręFizjologiiWydziału

LekarskiegoUJ,WydziałFizykiiTechnikiJądrowejAGHorazprzezInstytutFizyki

Jądrowej.Łączniepokazano73instrumentynaukowe,wykonaneprzezpolskichwytwórców

zwiekudziewiętnastegoidwudziestego.Generalnie,bazującnazbiorachkrakowskich,

wystawaniestanowiłapełnegoprzegląduwytwórczościaparaturynaukowejwPolsce.Temat

tenbowiemniedoczekałsięjeszczepełnegoopracowania.Wystawa,aprzedewszystkim

sesjaporazpierwszydotknęłytegotematu.

Ekspozycjępodzielonotematycznietak,aby,poprzezzachowanedodziśinstrumenty,

przedstawić:

wytwórczośćindywidualnychwarsztatówzXIXiXXwieku

działalnośćwiększychwytwórniaparaturynaukowej

genezęstanowiskaidziałalnośćmechanikówUniwersytetuJagiellońskiego.

Polskanieposiadagłębokichtradycjiwwykonywaniuurządzeńprecyzyjnych,dojakiejto

grupynaleŜałobyzaliczyćaparaturębadawcząidydaktyczną.Wwiekuosiemnastym,od

kiedywłaściwiedatujesięwytwarzanieprzyrządównaukowychnaduŜąskalę,wnaszym

krajuwiększośćprzyrządówbyłasprowadzanazLondynuizParyŜa,gdziefunkcjonowały

juŜwyśmienitewarsztatyoptyczneorazmechanikiprecyzyjnejirozwijałasięwspółpraca

pomiędzybadaczamiimechanikamiowocującanowatorskimirozwiązaniami

konstrukcyjnymi.Wwiekudziewiętnastym,wdrugiejpołowiewieku,pojawiłysięwysokiej

klasyinstrumentyniemieckie,ionewłaśniestałysiępodstawowymwyposaŜeniempolskich

pracowninaukowych.PolskiewyrobystanowiłyzdecydowanąmniejszośćwyposaŜenia

naszychlabolatoriów,nicwięcdziwnego,Ŝeniewieleinstrumentówopolskiejproweniencji

zachowałosięwzasobachhistorycznychzdwóchminionychwieków.Tezachowane,

pozwoliłynastworzeniewystawyobrazującejstanipoziomwytwarzaniaprzyrządów

naukowychiodzwierciedlającejrównocześniestopieńzaawansowaniabadańnadtym

zagadnieniem.

Rys. 1 Zegar słoneczny skonstruowany przez Tomasza Taborskiego w 1812 roku, wł.

MuzeumUJ,fot.JanuszKozina.

WytwórczośćinstrumentównaukowychwPolscezpoczątkówwiekudziewiętnastego,

reprezentowanabyłanawystawieprzezwyrobykilkuwarsztatówprowadzonychprzez

indywidualnychmechaników,jaknp.TomaszaTaborskiego,krakowskiegozegarmistrza,

równieŜjednegozpierwszychmechanikówUniwersytetuJagiellońskiego.TomaszTaborski

załoŜyłswójwarsztatnaprzełomieXVIIIiXIXwieku.Dodziśzachowałosięnietylkokilka

zegarówzjegowarsztatu,aletakŜeisygnowanychinstrumentówpomiarowychjak

kątomierz,zegarsłonecznyczycyrkletypudrąŜkowego.

Wtymsamymokresie,od1820r.,wWarszawiedziaławytwórniaisklepJakubaPika(1806

1897). Pik, znany i szanowany obywatel stolicy, wykonywał prawdopodobnie konstrukcje

własne,alerównieŜprzyrządym.in.wgprojektówświetnegowynalazcypolskiegoIzraela

Abrahama Staffela (18141885). Tę ostatnią grupę reprezentuje na wystawie maszynka

rachunkowaorazzegarsłonecznytypusłupkowego.

SamAbrahamStaffelrównieŜpozostawiłinstrumentysygnowaneswoimnazwiskiem.Zjego

zakładu pochodzą dwa przyrządy zachowane w zbiorach Muzeum UJ. Jeden z nich to

anomometr, czyli przyrząd do pomiaru szybkości wiatru. Drugi, to sygnowany przez tego

mechanikaprobierzaliaŜyzestawsłuŜącydobadaniaskładustopówmetaliszlachetnych.

Obydwa przyrządy reprezentują dobrej klasy rękodzieło i świadczą o wysokich

umiejętnościachkonstruktorskichStaffela.

Rys.2InstrumentyzwarsztatuAbrahama

Staffela;odlewej,1)probierzaliaŜy,2)

anemometr,połowaXIXwieku,wł.Muzeum

UJ,fot.G.Zygier

Unikatowym dziś obiektem jest tzw. kompas polski 1 , zaprojektowany w 1826 roku przez

Wojciecha Jastrzębowskiego (17991882), preparatora przy gabinecie fizycznym

UniwersytetuwWarszawie.Podhistorycznąnazwą"kompas"kryjesięprzyrząddokreślenia

zegarówsłonecznychnadowolnejpowierzchni.W1830roku,nazleceniekomisjirządowej,

mechanik uniwersytetu w Warszawie, Józef Migdalski, wykonał 12 egzemplarzy tego

przyrządu. Do dnia dzisiejszego przetrwał tylko jeden, znajdujący się w kolekcji

Przypkowskich w Jędrzejowie. Ze zbiorów Przypkowskich zaprezentowano przyrząd

onazwiesiderochronoskop,zaprojektowanyprzezFeliksaPrzypkowskiegookołoroku1916

isłuŜącydookreślaniaczasunapodstawieobserwacjipołoŜeniagwiazd.

byłwypoŜyczonyzMuzeumwJędrzejowie

NiewielewiadomonarazieowarszawskimmechanikuWilhelmieWarnke.Zjegowarsztatu

prezentowanybyłnawystawiegrafometrdatowanyna.połowęXIXwiekuisygnowany

W.WarnkewWarszawie.

Rys.3Kompaspolskiwg

W.Jastrzębowskiego,wł.Muzeum

Państwowegoim.Przypkowskich

wJędrzejowie,fot.G.Zygier

Efekty współpracy dziewiętnastowiecznych uczonych Uniwersytetu Jagiellońskiego i

mechanikówuniwersyteckichilustrujenawystawiegrupakilkuinstrumentów.Zachowałosię

do dziś szczególnie cenne instrumentarium fizjologa, prof. Napoleona Cybulskiego (1854

1919), w skład którego wchodziły trzy przyrządy: fotohemotachometr, mikrokalorymetr i

Excitator Absolutus.

Rys.4Przyrządyprof.NapoleonaCybulskiegonawystawie,fot.G.Zygier

DlaStefanaKuczyńskiego,profesorafizyki,wykonanyzostałokołoroku1872przezJohanna

Niemetza przyrząd do demonstracji zjawiska tworzenia fali podłuŜnej, zwany maszyną

falową.JohannNiemetz,mechanikUniwersytetuJagiellońskiego,pełniłtęfunkcjęwlatach

1861–1887.WzasobachMuzeumUJprzechowywanesątakŜeprzyrządywykonaneprzez

innychmechanikówuniwersyteckich,np.galwanometrastatycznyiopornica,czyprzyrząddo

badania widma absorpcyjnego tlenu wykonane przez Stanisława Freunda oraz klinometr i

kriostatRomanaCalikowskiego.Zlat1920tychprzykłademaparatówrealizowanychprzez

warsztaty uniwersyteckie jest chronokinematograf wykonany wg projektu prof. Tadeusza

Banachiewiczawceluobserwacjiirejestracjizaćmieńsłońca.WymienionewyŜejprzedmioty

pokazano na wystawie jako ilustrację poziomu i moŜliwości wykonawczych lokalnych

mechanikówprecyzyjnych.

Rys.5Chronokinematografwgprojektuprof.T.Banachiewicza,1927,wł.MuzeumUJ,fot.

G.Zygier

WdziewiętnastymwiekunaziemiachpolskichdziałałyrównieŜduŜewytwórnieprzyrządów

precyzyjnych.Zracjiskaliprodukcji,dodniadzisiejszegozachowałosięwieleprzedmiotów

ztychwytwórni.

FabrykaInstrumentówMierniczychGustawaGerlacha(18271915)funkcjonowaławlatach

18161944. Jej produkcję na wystawie ilustruje pięć instrumentów wyprodukowanych

wpoczątkachXXwieku,astanowiącychreprezentatywnyprzeglądkonstrukcjiGerlacha.Są

to dwa typy uniwersalnych instrumentów busolowych, busola geodezyjna, niwelator i

teodolit.

Eksponowane na wystawie: lupa preparacyjna /pocz. XX wieku/, kilka mikroskopów,

teodolit,istolikmierniczyzpołowyXXwiekuukazująprofilprodukcjinajwiększejpolskiej

fabrykiprzyrządówoptycznychpoczątkuwiekuXXPolskichZakładówOptycznych.Firma

rozpoczęłaswojądziałalnośćw1921roku,początkowopodszyldemH.KolbergiSpółka,w

1930 roku zmieniła nazwę na Polskie Zakłady Optyczne, pod którą funkcjonuje do dnia

dzisiejszego.

Rys.6MikroskopyiinstrumentygeodezyjnePZOnawystawie,fot.G.Zygier

Odzyskanieniepodległościniewielezmieniłosytuacjęwytwórczościprzyrządównaukowych

w Polsce. Z inseratów stanowiących jedno ze źródeł pozyskiwania informacji wynika, Ŝe

wytwórczośćtarozwijałasięwgłównychmiastach,takichjakWarszawa,LwówczyKraków.

Tam właśnie ulokowane były dotychczas funkcjonujące lub nowo powstające większe i

mniejszezakładyprodukująceinstrumentypomiaroweinaukowe.

Przyrządy z tych zakładów są na wystawie najlepszą ilustracją profilu ich wytwórczości.

Kraków reprezentowany był przez dwie wytwórnie. Kazimierz Zieliński wykonywał tu

miedzy innymi barometry puszkowe aneroidy, Ludwik Tomaszkiewicz jest wykonawcą

zestawumeteorologicznego,składającegosięztermometru,higrometruibarometru.Choć

były to przyrządy do uŜytku domowego, a nie naukowego, ilustrują one moŜliwości

wytwórczetychfirm.

Rys.7Aneroid,K.Zieliński,Kraków,lata1930te,wł.MuzeumUJ,fot.G.Zygier

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: