8 ZDANIE POJEDYNCZE (I) — STRUKTURA, UZGODNIENIA, SZYK
1. Definicja
Zdanie pojedyncze to — zgodnie z definicją podaną na końcu rozdziału 7 — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego członu finitywnego. Struktura zdania pojedynczego zależy od wymagań czasownika lub czasownika niewłaściwego, którego forma finitywna stanowi centrum. Reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór członów wymaganych to schemat zdaniowy.
2. Struktura
Będziemy, z pewnym uproszczeniem, zakładać, że człon finitywny jest formą finitywną czasownika lub czasownika niewłaściwego, i nazywać taki składnik orzeczeniem.
Zdanie pojedyncze zbudowane jest na jeden z następujących sposobów:
V Zdania z centrum czasownikowym
0 PODMIOT ORZECZENIE
1 PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
2 PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE
Q Zdania z centrum czasownikowym niewłaściwym
0 ORZECZENIE
1 ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
2 ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE
Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym (V: verbum) zawiera, obok orzeczenia, podmiot, czyli frazę nominalną w mianowniku, i, być może, jedno lub dwa dopełnienia, czyli człony wymagane różne od podmiotu. Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym niewłaściwym (Q: quasi-verbum) zawiera, obok członu finitywnego, być może, jedno lub dwa dopełnienia. Oprócz członów wymaganych składnikami zdania pojedynczego mogą być okoliczniki, czyli człony luźne.
Oto pokaz struktury trzech przykładowych zdań pojedynczych (wykorzystujemy na razie szkolne intuicje strukturalne):
l Nasz nauczyciel żądał od nas posłuszeństwa.
[PODMIOTNasz nauczycielPODMIOT]
<ORZECZENIEżądałORZECZENIE>
(DOPEŁNIENIEod nasDOPEŁNIENIE)
(DOPEŁNIENIEposłuszeństwaDOPEŁNIENIE).
l nie powinni teściowie, których wszak lekceważy, na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd (wewnątrz wypowiedzenia Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
<ORZECZENIEnie powinniORZECZENIE>
[PODMIOTteściowie, których wszak lekceważy, PODMIOT]
(DOPEŁNIENIEna niego ani na nią łożyćDOPEŁNIENIE)
/OKOLICZNIK, bo to jest wstydOKOLICZNIK/
l Nocami grzmiało tam, chociaż było wysokie ciśnienie.
/OKOLICZNIKNocamiOKOLICZNIK/
<ORZECZENIEgrzmiałoORZECZENIE>
/OKOLICZNIKtamOKOLICZNIK/
/OKOLICZNIK, chociaż było wysokie ciśnienieOKOLICZNIK/.
3. Składniki zdania pojedynczego
Podmiot i dopełnienie to pewne pozycje składniowe, miejsca, które są wyznaczone przez wymagania formy finitywnej.
Składniki zdania pojedynczego mają postać fraz różnych typów. Niektóre frazy realizowane są jako frazy innych typów. Na przykład w poniższych zdaniach:
Kupiłem rower.
Kupiłem pięć rowerów.
Kupiłem droższy z tych dwóch rowerów.
Kupiłem, co chciałem kupić.
forma finitywna — centrum kupiłem wymaga między innymi dopełnienia o postaci frazy nominalnej. Fraza ta jednak może mieć postać frazy przymiotnikowej, a nawet frazy zdaniowej.
P o d m i o t to fraza nominalna w mianowniku, z którą orzeczenie uzgadnia się co do osoby, liczby i rodzaju (definicję frazy nominalnej podamy dalej):
Nasz nauczyciel żądał...
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy,...
My sądzimy, że...
Podmiot w zdaniu z verbum finitum o wartości pierwszej lub drugiej osoby jest zazwyczaj pusty. Podmiot w zdaniu drugoosobowym może być realizowany przez frazę nominalną w wołaczu. Podmiot trzecioosobowy bywa również pusty — jest to wypadek tzw. podmiotu domyślnego:
· Sądzimy, że... (my)
Odpowiadaj! (ty)
· Odpowiadaj, synku!
Dziewczynki, odrobiłyście lekcję?
· których wszak lekceważy (= ???)
Umarły. (???)
O r z e c z e n i e to forma finitywna czasownika lub czasownika niewłaściwego (żądał, nie powinni, lekceważy, sądzimy, grzmiało).
D o p e ł n i e n i e to:
· fraza nominalna (różna od podmiotu) (NO),
· fraza przyimkowo-nominalna (PN),
...
amazonitka