skarby31.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 2 czasopisma wydanego w ramach projektu „Produkty tradycyjne szansą na rozwój”, współfinansowanego przez

Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 N a turystyczNym szlaku

tekst i fot. Jakub Pawłowski

Stary most z Sołonki

D zieje powstania starego mostu w Sołon-

i kierować się znowu drogą w dół. Już z daleka wi-

dać białą tablicę, a na niej podstawowe wiadomości

o „chłopskim moście”. Dalej (ok. 10 m) znajduje się

już teren prywatny, my powinniśmy się zatrzymać

przy brzegu. W celu podziwiania dzieła Pawła Ma-

terny trzeba zejść na brzeg potoku. Tam dostrzeże-

my wyraźnie kamienną budowlę o jednym łuku wy-

sokości blisko 4 m. Kamienie ułożone są bez użycia

zaprawy, a całość konstrukcji wspiera się na wła-

ce są nietuzinkowe. W II poł. XIX w.

w lubeńskim przysiółku Obręczna

mieszkał ubogi wieśniak Paweł Materna. Parał

się on wyrobem glinianych fajek oraz sprzedażą

na jarmarkach suszonych owoców i kaszy ja-

glanej. Żyło mu się ciężko, mieszkał w dusznej

kurnej chacie, a każdy uciułany gorsz zbierał z trwo-

gą w sercu. Po wielu latach udręki udało mu się kupić

spory kawałek ziemi na gra-

nicy dzisiejszego przysiółka

Obręczna i wioski Sołonka.

W dzisiejszej „regionalnej

terminologii” obszar ten nosi

nazwę Maternówka, a znany

jest m.in. z tego, że wiedzie

przezeń stary szlak handlo-

wy do Wisłoka, wzdłuż nie-

go do Rzeszowa i dalej.

Paweł Materna, jako

szczególnie pobożny chłop,

w podzięce za pomyślny los

postanowił wznieść kościół

w Sołonce. Zwiózł do tego

celu tony kamienia (łupku

menilitowego) i udał się ze

swoją propozycją do władz

kościelnych. Niestety, zgo-

dy nie uzyskał, a głównym

przeciwnikiem jego projektu okazał się ówczesny

proboszcz parafii w Lubeni, ks. Zygłowicz. Za-

wiedziony chłop na tym nie poprzestał; świątyni

nie wybudował, ale ka-

pliczkę w centrum wio-

ski, jak najbardziej. Zo-

stało mu jeszcze sporo

materiału, więc posta-

nowił wybudować most

nad potokiem, który

miał połączyć jego pole

z Sołonką.

Obiekt nie odznacza

się wyjątkowymi ga-

barytami. Rzec można

nawet, że gdyby nie ma-

teriał, z którego został

skonstruowany, byłby

zupełnie niewidoczny, zwłaszcza z drogi. Od cen-

trum wsi, a w zasadzie od kościoła św. Wojciecha,

należy skierować się 300 m w górę drogi. Informu-

je o tym drogowskaz ustawiony na skrzyżowaniu.

Droga w górę wiedzie wzdłuż zabudowania wiej-

skiego, po około 250 m należy skręcić w prawo

Ostatnimi czasy o tej wsi

w gminie Lubenia zrobiło się

głośno. Od kilku lat w budynku

szkoły podstawowej mieści się

Muzeum Regionalne z czterema

stałymi ekspozycjami. Jego

założycielem był emerytowany

nauczyciel i pasjonat regionu

Aleksander Bielenda. Od ponad

roku w Sołonce otwarte jest

dla zwiedzających źródło słonej

wody, a przy nim kamienna

kaskada z tryskającą solanką.

Odkryto także, a niedawno wy-

remontowano, starą studnię

ze słodką wodą, o głębokości

10 m. Wszystkie te obiekty

są elementami uczęszczanego

przez turystów szlaku, biegną-

cego przez całą gminę. Jednym

z punktów wspomnianej trasy

jest tzw. most chłopski, który

ma XIX-wieczny rodowód i użyt-

kowany jest do dzisiaj.

Z poziomu potoku dobrze widoczna jest kamienna struktura budowli wzniesionej bez użycia zaprawy

snym ciężarze. Jej stan jest zadowalający, materiał

kamienny znajduje się na swoim miejscu. Sklepienie

u góry jest nadal solidne, tylko jedna część mostu

(zarówno od zewnątrz, jak i wewnątrz) wzmocnio-

na została przed laty betonowymi wstawkami. Było

to konieczne, gdyż podczas jednej z powodzi spię-

trzone wody potoku nieco naruszyły konstrukcję

kamiennej arkady. Warto zwrócić uwagę, że most

jest nadal użytkowany, przede wszystkim przez

piechurów, ale zdarza się, że przejedzie po nim sa-

mochód. Jak na blisko 150-letni mostek wzniesiony

przez zdolnego budowlańca-amatora, obiekt ma się

bardzo dobrze. Budowla Pawła Materny ułatwiała

przeprawę mieszkańcom wioski, będąc jednocze-

śnie śladem przeszłości z ciekawą historią. Warto

pamiętać o takich zabytkach, prawdziwych „skar-

bach” regionu. n

Niełatwo znależć mostek, po którym biegnie bita droga

Naposledy sa o dedine Solonka pri obci Lu-

benia rozniesli chýry. Vyše roka je tu pre návšte-

vníkov otvorený prameň slanej vody a pri ňom

kamenná kaskáda so striekajúcou soľankou. Bola

objavená a zreštaurovaná stará studňa so slad-

kou vodou, s hĺbkou 10 m. Všetky tieto objekty

sú prvkami trasy, lemujúcej celú obec. Jedným zo

stanovíšť je tzv. sedliacky most, ktorý, dodnes vy-

užívaný, pochádza z 19. storočia.

RZESZÓW

Sołonka

Wybrana literatura:

Bielenda A., Patruś T., Lubenia. Dzieje wsi i okolic, Lubenia 2009.

Szypuła A., 400 lat Sołonki 1589-1989 (zbiór szkiców i wspomnień), Rzeszów–

–Lubenia–Sołonka 1993.

O d r edakcji

s pis treści

Drodzy Czytelnicy

s pOtkaNie z dziełem

Madonna według Rafaela Barbara Adamska

– Oj coś za dużo tych „dóbr utraconych” i „historii zapomnianych”.

Proszę pisać o tym co jest, co możemy zobaczyć, podjechać i zwiedzić

– powiedziała jedna z Czytelniczek, dzwoniąc do redakcji po lekturze

ostatniego numeru „Skarbów”. Na moją odpowiedź, że o tym, co jest,

najłatwiej przeczytać w przewodnikach albo na licznych stronach

internetowych, usłyszałem krótkie: – Ale ze „Skarbami” łatwiej jeździć

w teren, a i przejrzyściej napisane.

No cóż, wszystko na to wskazuje, że jednak utracimy z czasem tę Czy-

telniczkę, bo tych: „dóbr utraconych” i „historii zapomnianych” nie zabrak-

nie w naszym czasopiśmie. Historia regionu, która zanika w świadomości jego mieszkańców, a staje się

nauką „martwą”, z której korzyść czerpie tylko garstka wtajemniczonych fachowców…. Brr!, nic gor-

szego nie mogłoby chyba nas spotkać. Powiem więcej – mam wrażenie, że tego typu tematów wręcz

Czytelnicy „Skarbów” oczekują. Reakcja na wywiad z dr. Andrzejem Gliwą, zamieszczony w poprzednim

numerze, była zaskakująca, a liczba telefonów i listów wyjątkowo liczna, jak na materiały do tej pory

zamieszczane. Dlatego też, coraz częściej gościć będziemy tematy historyczne lub okołohistoryczne.

Stary most w Sołonce to także wyraz historii zapomnianej, bo ze zdjęć wynika, że wymaga pil-

nego remontu. Jak można nie próbować wskrzesić pamięci o drewnianym, szpitalnym kościółku św.

Krzyża w Tyczynie, spalonym w 1930 r., w kryptach którego zalegają – być może – niezwykłe zna-

leziska. A wystarczy tylko ruszyć szpadlem, jak to wynika choćby z doświadczenia w Sanoku, gdzie

na plac św. Michała wkroczyli archeolodzy i znajdują oraz będą znajdować elementy historii tego

miasta. Jak można nie przypomnieć o Kajetanie Wawrzyńcu Kielisińskim, jednym z pierwszych, który

z pietyzmem rysował w latach 30. XIX w.(!!!) m.in. drewniane cerkwie i – sporadycznie – kościoły z ob-

szaru Galicji. Po większości z nich nie został już nawet ślad lub zostały gruntownie przebudowane

w późniejszych czasach. A dzięki pracom Kielisińskiego możemy zobaczyć, jak wyglądały. Żeby tak

jeszcze były pieniądze na grafika komputerowego, który by te rysunku sprzed 180 lat przełożył na

komputerową wizualizację 3D… Od rysunków przeskok do zdjęć i roku 1939. Historia jednej ulicy na

pięciu starych i jednym współczesnym zdjęciu. Można ją ożywić, czego najlepszym przykładem jest

tekst o ulicy Wola w Rymanowie.

Ale jest coś i dla naszej Czytelniczki… Nie zapomnimy o zasobach podkarpackich muzeów,

czego najlepszym dowodem jest tekst o kopii Madonny według Rafaela z Muzeum Okręgowego

w Rzeszowie czy opowieść o dziełach wybitnego malarza doby baroku – Franciszka Lekszyckiego

– przechowywanych w podkarpackich świątyniach. A także o malowidłach Jana Henryka Rosena

z Przemyśla i Leska, ostatnich pracach artysty powstałych przed jego wyjazdem w 1937 r., jak się

okazało – na stałe, do USA.

A jak już ktoś bardzo chce jechać, to koniecznie do Rudy Różanieckiej, aby zobaczyć pałac – zu-

pełnie zapomniany. Albo do Mrzygłodu, aby pochylić się ze smutkiem nad losem rozsypującej się ka-

miennej cerkwi. Ale jak zachęcać do oglądania żydowskich kirkutów lub cmentarzy z czasów I wojny

światowej? W większości zniszczone, część zapuszczona, zalesiona, zakrzewiona. Więc może na koniec

lektura, jak to historia „niszczyła” nasze miasta oraz miasteczka, których blisko 50 w ciągu ostatnich

ponad 200 lat straciło prawa miejskie i tylko kilku z nich udało się je odzyskać.

H istOrie zapOmNiaNe

Świątynia, której już nie ma

Inga Kunysz

a rcHeOlOgia

Kopią na placu

Agnieszka Frączek

s ylwetki

...mnie Pan Bóg umyślnie stworzył

do zbierania takich rzeczy. Andrzej Żygadło

H istOrie zapOmNiaNe

Jedna taka ulica

Andrzej Potocki

a rtysta i jegO dzieła

Polski Fra Angelico

Arkadiusz Bednarczyk

N a turystyczNym szlaku

Skarb Puszczy Solskiej

Rafał Mazurek

m uzealNictwO

Księgozbiór Sapiehów z Krasiczyna Izabela Fac

m uzealNictwO

Rosen na Podkarpaciu

Antoni Adamski

d Obra zagrOżONe

Ruiny cerkwi w Mrzygłodzie Andrzej Potocki

j udaica

Kłódki z kirkutu

Arkadiusz Komski

N ekrOpOlie

Zniszczone, nie zapomniane opr. Piotr Kocząb

fot. Jerzy Wygoda

N ekrOpOlie wOjeNNe

Cmentarze okręgu Sieniawa Sławomir Kułacz

Krzysztof Zieliński

H istOrie zapOmNiaNe

Miasta i miasteczka na przestrzeni dziejów

Tomasz J. Filozof

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 6(31), XI–XII 2011, Rzeszów

ISSN 1898-6579

s karby s łOwacji

P o d k a r P a c k i e

O zabytkach sąsiadów słów kilka

Krzysztof Zieliński

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, A. Adamski, A. Bednarczyk, I. Fac, T. Filozof, A. Frączek, P. Kocząb, A. Komski, S. Kułacz,

I. Kunysz, R. Mazurek, J. Pawłowski, A. Potocki, J. Stankiewicz, J. Wygoda, A. Żygadło

Współpraca techniczna: Kinga Trznadel

Opracowanie graiczne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych

TRANSLATOR Roman Golesz

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie

publikowanych materiałów wymaga zgody Wydawcy.

Numer 2 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Produkty tradycyjne szansą na rozwój”,

współfinansowanego przez Unię Europejską

z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Karpackiego w ramach Programu

Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita

Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Na okładce: wizerunek św. doroty , obraz w zwieńczeniu ołtarza głównego

w kościele w Trzcinicy (fot. Jacek Stankiewicz)

s pOtkaNie z dziełem

tekst Barbara Adamska, fot. WikiCom

Madonna według

rafaela

Malarstwo włoskiego odrodzenia ukształtowało nowy wize-

runek Madonny. W renesansowych obrazach piękna Maria,

zaledwie nastoletnia, z czułością tuli lub zabawia rozkoszne

Dzieciątko. Mistrzowie pędzla malowali Madonny z twarzami

swoich muz lub ukochanych. Filippo Lippi (1406–1469) two-

rzył ich jasne, łagodne oblicza portretując Lukrecję Buni, wy-

chowankę klasztoru w Prato, którą porwał i zaślubił w at-

mosferze skandalu. Złotowłose, jasnookie Madonny Sandro

Botticellego (1444–1510) miały rysy

Simonietty Vespucci, przedwcześnie

zmarłej piękności z potężnego florenc-

kiego rodu. Kompozycje Rafaela wyo-

brażały spokojną idyllę Marii i Dzie-

ciątka, czasem uzupełnioną o osobę św.

Józefa jako temat Św. Rodziny. Młody

mistrz obdarowywał szczególnym pięk-

nem kobiece postacie. Idealizował wize-

runki, nadając im wyraz niewinności,

naiwności i wewnętrznego uroku.

Rafael Santi, Autoportret, 1506 r.,

Galeria Uffizi, Florencja

Artysta nieznany, kopia obrazu Rafaela Santi Madonna w zieleni,

w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie

W zbiorach europejskiego malarstwa, w Muzeum Okręgowym w Rze-

szowie, możemy oglądać dzieło naśladujące słynną Madonnę w ziele-

ni Rafaela Santi (1483–1520). Chociaż sporządzony w 1824 r. rejestr

obrazów Galerii Dąmbskich, z której wspomniane płótno pochodzi, wymienia

je zapisane jako Matka Najświętsza z dzieciątkiem i św. Janem przez Rafaela,

mamy pewność, że obraz jest tylko kopią wykonaną na początku XIX w. Ory-

ginał namalowany na drewnie w 1506 r. stanowi jedną z najznakomitszych

pozycji w kolekcji Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Rzeszowską kopię

młodszą o ponad 300 lat od autentycznej kompozycji Rafaela wykonał nieokre-

ślony malarz z wiedeńskiego środowiska. Anonimowy naśladowca dokładnie

powtórzył rysunkową kompozycję włoskiego mistrza. Najbardziej istotne róż-

nice między autentykiem a obrazem z naszego Muzeum polegają na użyciu

płótna zamiast drewnianego podłoża, przede wszystkim zaś na zastąpieniu ja-

snej, świetlistej kolorystyki Rafaela gamą barw ciemnych, zgaszonych domiesz-

ką brudnych zieleni, brązów i szarości.

Oryginalne dzieło z Kunsthistorisches Museum określane w literaturze

przedmiotu jako Madonna w zieleni lub Madonna na łące pochodzi z wcze-

śniejszego o kresu twórczości artysty, przypadającego na jego pobyt we Flo-

rencji. Historia sztuki zalicza Rafaela wraz z Leonardem da Vinci (1450–1519)

Rafael Santi, Madonna w zieleni, 1506 r., Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

s pOtkaNie z dziełem

i Michałem Aniołem (1475–1564) do triady najwyżej cenionych artystów rene-

sansu. Życie młodego mistrza od kolebki do jego wczesnej śmierci było wypełnio-

ne miłością, uwielbieniem, później także sławą. Rafael, urodzony w umbryjskim

Urbino, wyrastał w atmosferze wyrafinowanej kultury dworu księcia Federigo da

Montefeltro, na którym ojciec jego zatrudniony był jako malarz i poeta. Plastycz-

na twórczość Giovanniego Santi pozwala widzieć w nim przeciętnego artystę,

w pracowni którego terminował niezwykle uzdolniony syn. Rafael osierocony

w wieku 12 lat doskonalił swój warsztat u Perugina (1445–1523), malarza spokoj-

nych, harmonijnych, figuralnych kompozycji, usytuowanych w łagodnym pejza-

żu lub na tle symetrycznie skomponowanej architektury. Santi przejął od mistrza

umiejętność łączenia postaci z pejzażem. W 1504 r. młodzieniec wyruszył do sto-

licy Toskanii. Bezpośredni kontakt z kulturą Florencji wpłynął na intelektualny

rozwój młodego artysty i spowodował ewolucję jego malarstwa. Rafael wnikliwie

studiował sztukę Leonarda. Podpatrywał kompozycyjne układy postaci w obra-

zach genialnego twórcy. W mniejszym stopniu inspirowała go plastyka Michała

Anioła. Fascynacja dziełami tytanów malarstwa pozwoliła mu jednak na stworze-

nie własnego stylu. Twórczość Rafaela odznaczała się skłonnością do idealizacji

i równowagą wynikającą z połączenia prostoty z monumentalizmem.

W latach 1504–1508 malował głównie portrety i Madonny. Podejmował wie-

lokrotnie motyw kobiety z dzieckiem lub z dwojgiem dzieci, tworząc za każdym

razem odmienną kompozycję. Posługiwał się miękkim modelowaniem z użyciem

subtelnego sfumato – łagodnego przejścia światłocieniowego, zacierającego kon-

tury, przez co linie rysunku zachowywały szlachetną czystość. Charakterystycz-

ny układ figur, wpisany w kształt trójkąta, pokazywał w przestrzeni idylliczne-

go, umbryjskiego krajobrazu, którego wspomnienie pozostało mu na całe życie.

Wizerunki prześlicznej Marii, promieniejącej miłością do Dzieciątka cieszyły się

wielkim uznaniem. Florenckie Madonny Rafaela zawieszane w prywatnych apar-

tamentach otaczał kult, który był przejawem intymnej religijności. Mistrz obda-

rowywał swoimi dziełami zaprzyjaźnionych z nim młodych małżonków z okazji

zaślubin lub narodzin dziecka.

Według Vasariego Rafael namalował Madonnę w zieleni dla Taddeo Taddei.

W 1662 r. arcyksiążę Ferdynand, małżonek Anny Medici, kupił ów obraz od flo-

renckiej rodziny i przywiózł do rezydencji w Grazu. Po wygaśnięciu tyrolskiej linii

Habsburgów dzieło stało się na własnością austriackich cesarzy. Józef II umieścił je

w Belwederze, wspaniałym późnobarokowym pałacu przechowującym cesarskie

kolekcje. W końcu XIX w. Wiedeń otrzymał monumentalne, muzealne gmachy

w stylach neorenesansu i neobaroku wzniesione przez Gotfrieda Sempera i Karla

Hasenauera. W jednym z nich mieszczą się zbiory gromadzone przez Habsbur-

gów, a wśród nich kolekcja

włoskiego malarstwa z rafa-

elowską Madonną .

W wiedeńskim obrazie

malarz zamknął układ po-

staci Madonny z dwojgiem

dzieci w kształt piramidy.

Śliczna, dziewczęca Maria

siedzi na trawie i podtrzy-

muje stojące Dzieciątko.

Jezus bawi się drewnianym

krzyżykiem, który podaje mu

klęczący mały Jan Chrzciciel.

Bohaterowie przedstawienia

są tak naturalni, że scena

przywodzi na myśl zwykłą

dziecięcą zabawę pod czuj-

nym okiem matki. Motyw

bliskości Jezusa i św. Jana po-

chodzi z apokryfu opowia-

dającego o ich spotkaniu jako

Giovanni Santi, Chrystus podtrzymywany przez dwa anioły,

ok. 1490 r., Muzeum Sztuk Pięknych, Budapeszt

Pietro Perugino, Madonna pomiędzy św. Janem Chrzcicielem

i św. Sebastianem, 1493 r., Galeria Uffizi, Florencja

Wybrana literatura:

B. Adamska, Obraz i jego odbicie, Rzeszów 1998.

J. Białostocki, Rafael i Dürer jako symbole artystycznych ideałów w dobie romantyzmu

[w:] Refleksje i syntezy ze świata sztuki, Cykl drugi, Warszawa 1987.

S. Buricchi, Rafael we Florencji [w:] Wielka Historia Sztuki. Dojrzały renesans i manie-

ryzm, Warszawa 2011.

J. Pijoan, Rafael Santi [w:] Sztuka Świata, t. 6, Warszawa 1991.

A. Lewicka-Morawska, Romantycy niemieccy [w:] Sztuka Świata, t. 8, Warszawa 1994.

Umeleckohistoricke Muzeum Vieden, Bratislava 1991.

T. Żurawska, Dzieje Galerii Dąmbskich [w:] Rocznik Muzeów Województwa Rzeszow-

skiego, Rzeszów 1968.

Rafael Santi, Madonna z Dzieciątkiem, ok. 1503 r., Norton Simon Museum of Art, Pasadena

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: