Bohemizmy fonetyczne w j. polskim.pdf

Janusz Siatkowski

BOHEMIZMY FONETYCZNE W J Ę ZYKU POLSKIM

ę powszechnie: 1. grupy trat , tlat

zamiast trot , tlot , 2. h na miejscu etymologicznego g , 3. sp ó ł g ł oski twarde przed i , e (z dawnego e ,

ь , ŕ , - w grupie er ), 4. samog ł oski ustne zamiast nosowych, 5. brak przeg ł osu ě i e .

Ż adna z tych cech w izolacji nie decyduje jednak jeszcze o tym, ż e mamy do czynienia

z wp ł ywem czeskim, wszystkie mog

Do czeskich w ł a ś ciwo ś ci fonetycznych zalicza si

ć bowiem tak ż e rezultatem oddzia ł ywania j ę zyk ó w

ruskich w og ó le lub wy łą cznie j ę zyka ukrai ń skiego.

s.7

ą by

Terminem "bohemizmy fonetyczne" obejmuj

ę nie tylko sczechizowane fonetycznie

ł bohemizmy czyli w ł a ś ciwe bohemizmy

fonetyczne, jak brama , straż , władać , Władysław , hańba , hardy , hrabia , serce , wesele , lecz tak ż e

po ż yczki leksykalne charakteryzuj ą ce si

ę czeskimi w ł a ś ciwo ś ciami fonetycznymi, jak

zwłaszcza , stpol. dłażyć ‘uciska ’ ć , czyhać , hojny , czytelny , tesak - dzi ś tasak .

s.8

M ó wi ą c o bohemizacji fonetycznej mam na my ś li nie tyle sam proces substytucji obcych

cech g ł osowych na miejsce rodzimych, ile raczej fakt, ż e zosta ł a u ż yta forma czeska, mimo ż e

w j ę zyku polskim odpowiedni wyraz istnia ł , natomiast w wypadku po ż yczki leksykalnej

charakteryzuj ą cej si

ą si

ę bowiem cz ę sto w zabytkach czesko-polskich lub pe ł ni ą

ę cytat ó w i nale ż y nieraz m ó wi

ć raczej o braku polonizacji zastanego we wzorze czeskim

wyrazu.

s.9

Z bardzo licznych bohemizm ó w charakteryzuj ą cych si

ę omawianymi tu czeskimi

ł wnie XV i XVI

w. (...) tylko niekt ó re wesz ł y na trwa ł e do j ę zyka og ó lnopolskiego i gwar lub przynajmniej

okresowo by ł y bardziej rozpowszechnione, znaczn

ę w pi ś miennictwie polskim g ó

ą wi ę kszo

ść stanowi

ą natomiast bohemizmy

efemeryczne.

s.11

Ps ł . grupy *tort , tolt , jak wiadomo, w j ę zyku polskim da ł y trot , tlot. Przyk ł ady

z kontynuantami trat , tlat , jak brama , straż, władać, własny itd., od dawna t ł umaczy si ę

powszechnie wp ł ywem czeskim.

s.13

W ś r ó d bohemizm ó w zawieraj ą cych grupy trat , tlat mo ż na wyodr ę bni

ć po ż yczki

wyrazy rodzime, tzn. bohemizmy cz ęś ciowe lub p ó

ę czeskimi w ł a ś ciwo ś ciami fonetycznymi takiego odpowiednika nie by ł o.

Bohemizmy fonetyczne pojawiaj

rol

w ł a ś ciwo ś ciami fonetycznymi, kt ó re pojawi ł y si

leksykalne oraz bohemizmy fonetyczne, tzn. wyrazy rodzime zbohemizowane pod wp ł ywem

j ę zyka czeskiego.

s.23

ć takie formy, jak (...) brana - p ó ź niej

brama , chra ś cina ‘zaro ś la’ jako derywat od *chvorstъ (...), kral , kralewski , kralować (...), płaz

od XVI w., płazić w XV i XVI w., straż(a) i pochodne od XV w., (...) trapić od XV w., władać ,

władnąć i pochodne od XV w., Władysław , własny i pochodne od XV w., Wracław , Wracisław

‘Wroc ł aw’, zahrada ‘zagroda, ogrodzenie’ u Reja, złotohław ‘brokat’ w XVI w., a tak ż e gwarowe

z pogranicza polsko-czesko-s ł owackiego, jak np. chłap , hławny , hławka , prach ‘proch’, skrań

‘skro ’

Do bohemizm ó w fonetycznych mo ż emy zaliczy

żą np. bradacica ‘szeroka siekiera’ u M. Bielskiego,

dłażyć ‘uciska ’ ć w XVI w., (...), mraw ‘obyczaj’ u Klonowica, mrawnie ‘moralnie’ w XVI w.,

niemrawny ‘niemoralny’ u Kalepina, (...), zwłaszcza od XV w., pawlacz (...). Prawdopodobnie

bohemizmami leksykalnymi s

ń itd. (...)

Do po ż yczek leksykalnych nale

ą tak ż e błagać , praca , pracować , przywłaszczyć , zanieprażniać .

s.23-25

Bohemizmy, kt ó re wesz ł y na trwa ł e do j ę zyka polskiego lub by ł y przynajmniej okresowo

dosy

ć powszechnie u ż ywane, pojawiaj

ą si

ę oko ł o po ł owy XV w. Na ten okres te

ż trzeba przyj ąć

wp ł yw czeski ju ż nie tylko na pisowni ę , lecz tak ż e na wymow ę .

Nale

żą tu:

- błagać ‘ ł agodzi ’ ć (...),

- płazić ‘pe ł za ć ’ (...),

- praca i pochodne pracować , pracowity (...),

- przywłaszczyć (przywłaszczać) (...),

- straż (...),

- trapić (...),

- władać i pochodne władnąć , władny , wyj ą tkowo te

ż władyka w znaczeniu ‘szlachcic ni ż szego

stopnia’, nawet ‘s ł uga’ (...),

- własny i pochodne (...),

s.31

ę w XVI w. postaci z trat , tlat na trwa ł e do j ę zyka polskiego wesz ł y

tylko brama i pochodne (...), płaz (...), strażnik i strażnica (...), władza (...) . (...)

Po wieku XVI nowe postaci z trat , tlat pojawiaj

Z pojawiaj ą cych si

ą si

ę zupe ł nie wyj ą tkowo. Szerzej

ę jedynie kralka ‘dama lub dziesi ą tka (karta do gry)’, kt ó ra pojawi ł a si ę

zapewne w XVII w. (...)

Dopiero na prze ł omie XIX i XX wieku dostaje si

ę do j ę zyka polskiego pawlacz .

s.33

W j ę z. pol. h (fonetycznie przewa ż nie x , jest rodzime tylko w wykrzyknikach, jak hej od

XV w., oho itd., oraz jako proteza, jak w haw , hen. W pozosta ł ych wypadkach h jest pochodzenia

obcego. Wesz ł o dzi ę ki po ż yczkom 1. niemieckim, jak haft , harc , hetman , ho v d , huf itd.,

2. grecko- ł aci ń skim, jak hymn , historia , humanizm itd., 3. czeskim i s ł owackim, jak czyhać ,

hasło , hnet , hala , 4. ruskim (ukrai ń skim i bia ł oruskim), jak błahy , hałas , hołota itd.

s.44

Mieszanie h i ch w pisowni rozpoczyna si

ę ju

ż od XIV w., por. charnasz z po ł owy XV w.

rozpowszechni ł a si

Mieszanie to dotyczy tak ż e wyraz ó w pochodzenia czeskiego oraz wyraz ó w polskich

zbohemizowanych przez podstawienie czeskiego h na miejsce polskiego g .

s.45-46

zachowane. Obcy fonem h nie przyj

Ostatecznie w j ę z. pol. ustala si

ął si ę , poniewa

ę w wymowie x , mimo ż e w pisowni h zosta ł o na og ó ł

ż oddzia ł ywanie j ę zyka czeskiego na j ę zyk

polski zosta ł o pod koniec XVI w. przerwane, a j ę zyki ruskie nie mia ł y ju

ż tego autorytetu, co

j ę zyk czeski.

s.47

ć zar ó wno rezultatem wp ł ywu czeskiego i s ł owackiego (s ł owackiego

g ł ownie w gwarach), jak i ruskiego, tzn. ukrai ń skiego lub bia ł oruskiego. Dok ł adne okre ś lenie

ź ród ł a zapo ż yczenia cz ę sto w og ó le nie jest mo ż liwe. Pewnym wska ź nikiem mo ż e by ć

chronologia, wp ł ywy czeskie s

ą bowiem w zasadzie wcze ś niejsze.

s.47

ć po ż yczki leksykalne oraz

wyrazy rodzime zbohemizowane przez podstawienie czes. h na miejsce rodzimego g , co by ł o

szczeg ó lnie modne w XVI w.

s.58

W ś r ó d bohemizm ó w zawieraj ą cych h mo ż na wyodr ę bni

ę dopiero w XV w. (zapisy z h w nazwach

miejscowych i osobowych z XII i XIII w. nale ż y raczej przypisa

Postaci z h czeskiego pochodzenia pojawiaj

ą si

ć graficznemu wp ł ywowi

niemieckiemu). S

ą one jednak jeszcze sporadyczne i przewa ż nie pojawiaj

ą si

ę w wyrazach, kt ó re

ę w j ę z. pol. nie zachowa ł y w czeskiej formie fonetycznej. Jest rzecz

ą charakterystyczn ą , ż e

ę w kilku zaledwie zabytkach: w czes.-pol. Legendzie o ś w. Dorocie,

(...), w s ł owniku botanicznym Stanki (...).

W Legendzie o ś w. Dorocie znajdujemy nast ę puj ą ce postaci z h : procoho - pro koho ‘dla kogo’,

nasseho ‘naszego’, w tweho ‘w twego’, (...), pohan ‘poganin’, hlawko , halafko - h ł awk

ść z nich grupuje si

ę ,

hlas ‘g ł os’, saharetki - zahradky ‘ogr ó dka’ (...). Utw ó r ten jednak, stanowi ą cy mieszanin ę

j ę zykow

ę ‘g ó

ł wk ’

ą czesko-polsk ą , zajmuje osobne miejsce. Autor korzysta

ł z czeskiego wzoru

nieumiej ę tnie i tylko cz ęś ciowo zast ą pi

ł wyrazy czeskie polskimi. Najprawdopodobniej

pochodzi

ł on gdzie

ś z po ł udniowego Ś l ą ska i nie umia

ł dobrze ani po polsku, ani po czesku.

Trudno wi ę c tu m ó wi ć o szerzeniu si

ę postaci z h w j ę zyku polskim.

s.65

W ł a ś ciwe szerzenie si

ę postaci czeskich z h przypada dopiero na wiek XVI. Wtedy

dopiero upowszechniaj

ą si ę , sporadyczne jeszcze w XV w. hańbić , haniebnie , hasło , hnet .

s.68

ż czuhać ) ‘czatowa ’ ć - cz ęś ciej od drugiej po ł owy, hańba i pochodne - pewne formy

od tego rdzenia sporadycznie wyst ę puj

Z pojawiaj ą cych si

ę w XVI w. postaci z h na trwa ł e wesz ł y do j ę zyka polskiego: czyhać

ż w XV w., hardy i pochodne, hojny i pochodne,

hrabia zamiast dawniejszej postaci grabia b ę d ą cej po ż yczk

ą ju

ą germa ń sk

ą - dopiero od drugiej

po ł owy, hydzić i pochodne ohydny (na ustalenie si

ę tych form decyduj ą cy wp ł yw wywar

ł j ę z.

ukr.), wahać się - dopiero od drugiej po ł owy XVI w. Wyj ą tkowa jest w XVI w. posta

ć hola ‘ łą ka

Obce h (w dzisiejszym polskim j ę zyku literackim z zasady x ), w nazwach pochodzenia

s ł owia ń skiego mo ż e by

wi ę kszo

(dawniej te

g ó rska’ - hala zjawi si

ę jeszcze p ó ź niej, a upowszechni pod wp ł ywem s ł owackim dopiero w XIX

ę za rezultat wp ł ywu czeskiego (np. Władysław zamiast stpol.

Włodzisław, kołowratec `Euphorbia', wesele i pochodne zamiast stpol. wiesiele , przymiotniki

z suf. - telny, serce zamiast stpol. sierce £ *sŕdьce itd.) lub w pewnych wypadkach ukrai ń skiego.

s.77

W ś r ó d bohemizm ó w ze sp ó ł g ł oskami twardymi w omawianej pozycji mo ż na wyodr ę bni ć

po ż yczki leksykalne oraz wyrazy rodzime zbohemizowane przez zast ą pienie sp ó ł g ł oski mi ę kkiej

tward ą . Okazuje si ę , ż e w wyrazach rodzimych depalatalizacja sp ó ł g ł osek pod wp ł ywem czeskim

zachodzi ł a stosunkowo rzadko. Po wy łą czeniu bohemizm ó w czysto graficznych mo ż na tu

wymieni

ć tylko o oddzia ł ywaniu j ę zyka czeskiego

jako arbitra na ustalenie si

ę w j ę z. pol. postaci ze sp ó ł g ł osk

ą tward ą . Natomiast upowszechnienie

ę w XV - XVI w. nie kosztem rugowania

postaci rodzimych z mi ę kkim b ', lecz kosztem przyimka przez i z ł o ż e

ń z przedrostkiem bez- odbywa ł o si

ń z przez-. Mo ż na wi ę c tu

m ó wi ć raczej o wt ó rnej po ż yczce leksykalnej, stpol. biez ju ż bowiem chyba zanik ł o.

Po ż yczki leksykalne charakteryzuj ą ce si

ę sp ó ł g ł oskami twardymi przed i , e s

ą ju

ż nieco

ć tu mo ż na

takie formy, jak bez i z ł o ż enia z bez-, cztena ‘litera’ - sporadycznie w XVI w., efemeryczne

nazwy botaniczne: diatel ’koniczyna łą kowa’ (...).

s.82-83

ą ich cz

ęść stanowi

ą jednak bohemizmy efemeryczne. Zaliczy

ą cz ę sto polonizowane przez

zast ą pienie sp ó ł g ł osek twardych mi ę kkimi oraz sp ó ł g ł osek t ', d ' polskimi ć , ’ . (...)

czcionka ‘czcionka’ dawniej ‘litera’ jest przekszta ł ceniem stczes. čtena ‘litera’; (...)

ledzień ‘stycze ’

Czeskie (a tak ż e i inne) po ż yczki leksykalne bywaj

ń z XV w. (...) jest niew ą tpliw

ą po ż yczk

ą czes. leden ‘ts.’ (...); (...)

moździerz jest po ż yczk

ą czes. moždíř, kt ó ry z kolei stanowi przej ę cie ś rgniem. morsaere

(...), co z ł ac. mortarium (...).

s.84-85

Braku systematycznego oznaczania sp ó ł g ł osek palatalnych w pisowni staropolskiej do

po ł owy XV w. - jako zasady ortograficznej - nie mo ż na przypisywa ć wp ł ywowi czeskiemu,

poniewa ż w j ę z. czes. jeszcze przed zanikiem korelacji twarda : mi ę kka (w ci ą gu XIV w.)

rozwin ęł a si

ę t

ę zreszt

ą przej ę li ś my od Czech ó w.

s.88

Niew ą tpliwie wp ł ywowi czeskiemu nale ż y przypisa ć oznaczanie ć , ’ przez t , d w wieku

XV i p ó ź niej.

s.89

Na trwa ł e wesz ł y do polskiego j ę zyka literackiego takie bohemizmy ze sp ó ł g ł oskami

twardymi przed i , e , jak przyimek bez i z ł o ż enia z przedrostkiem bez -, przymiotnik czerwony,

s.70

Sp ó ł g ł oski twarde przed i £ * i oraz przed e £ * e , ь , ŕ (≥ ir ≥ er ) w wyrazach pochodzenia

s ł owia ń skiego uwa ż a si

ć w ł a ś ciwie tylko: czerwony, serce, serdeczny i pochodne, wesele, wesoły i pochodne,

Władysław (...). W wypadku formy jedyny mo ż na m ó wi

ę bez i z ł o ż e

liczniejsze, znaczn

ę w czeskiej ortografii zasada oznaczania sp ó ł g ł osek mi ę kkich przez stawianie po

nich znak ó w i , y . Zasad

ę form z twardym d lub b ) (...), nader ‘zbytnio’ (dzi ś raczej

ksi ąż kowe), obywatel, rzetelny ‘uczciwy’, dawniej ‘przejrzysty’, serce i pochodne, - skazitelny

i pochodne, śmiertelny i pochodne, tesak, p ó ź niej tasak ‘kr ó tki szeroki miecz’, ‘szeroki n ó ż

kuchenny’, wesele i pochodne, wierzytelny, Władysław .

s.95

ł w ustaleniu si

W j ę zyku polskim istnieje szereg wyraz ó w wykazuj ą cych w ł a ś ciw

ą j ę zykowi czeskiemu

ę samog ł osek nosowych, a wi ę c formy z przej ś ciem ọ ≥ u , np. poruczać (por.

ręczyć ), rucznica ‘r ę czna bro

ń palna’, zamutek ‘smutek’ (por. smętek ) itd. oraz formy

z przej ś ciem ę ≥ a , np. masarz (por. mięso ), Wacław (por. stpol. Więcesław ), zacny (por. wzięty ),

wyj ą tkowo z przej ś ciem ę ≥ ( a ≥) ≥ e , np. stpol. knieżę ‘ksi ążę ' i ę ≥ ( a ≥) i , np. stpol. itrocel

bot. ‘babka’. Samo odnosowienie jednak nie przes ą dza jeszcze o obcym pochodzeniu danej

formy w j ę zyku polskim. Mog

ę r ó wnie ż wypadki odziedziczenia

przez j ę zyk polski dawnej oboczno ś ci o : u w j ę zykach s ł owia ń skich oraz wypadki rodzimej

denazalizacji pozycyjnej i niezale ż nej. Dopiero uwzgl ę dnienie r ó ż nych moment ó w

pozafonetycznych, jak zasi ę g danej formy w j ę zykach s ł owia ń skich i gwarach polskich, jej

historia w j ę zyku polskim itp., pozwala tu na zorientowanie si ę , czy mamy do czynienia z

postaci

ą tu bowiem wchodzi ć w gr

ą czy zapo ż yczon ą . Mimo istnienia wielu prac po ś wi ę conych temu zagadnieniu

i mimo zgromadzenia bogatej dokumentacji materia ł owej wydzielenie beznos ó wkowych form

zapo ż yczonych z j ę zyka czeskiego od form odziedziczonych z okresu pras ł owia ń skiego lub

odnosowionych na gruncie polskim nadal nasuwa wiele trudno ś ci. Spraw

dodatkowa trudno

ść oddzielenia czechizm ó w od rutenizm ó w (...).

ę komplikuje

cz.2,s.7

ę wp ł yw j ę zyka czeskiego jako arbitra. To

wsp ó ł oddzia ł ywanie j ę zyka czeskiego mo ż na za ł o ż y ć w wielu wypadkach. Wykazanie tego

rodzaju wp ł ywu jest jednak szczeg ó lnie trudne. By ć mo ż e zaznaczy

ę on w upowszechnianiu

form smucić , smutek , smutny , chocia ż moim zdaniem mamy tu raczej do czynienia z po ż yczkami

form czeskich, zapewne w szerzeniu si

ł si

ę stpol. form chutnie , chutność , chutny , nast ę pnie dzieka ,

szczeście i pochodnych, żaden , a mo ż e i innych.

cz. 2, s.13

(...) w XVI w. mo ż na zaobserwowa ć pewne wp ł ywy czeskie w zakresie pisowni.

Wyra ź nie zaznaczaj

ą si

ę nosow

ą przedni

ą zosta ł

wprowadzony niew ą tpliwie pod wp ł ywem czeskim. Przemawiaj

ą za tym liczne tu r ó wnie ż inne

wp ł ywy fonetyczne i pisowniane czeskie.

cz. 2, s.57

Jak wyra ź nie wynika z chronologicznego przegl ą du form beznos ó wkowych znaczn ą

wi ę kszo

ść stanowi

ą bohemizmy efemeryczne - graficzne lub pisowniowe. (...)

czytelnik, czytelny (pochodne czytelnia, czytelnictwo powsta ł y na gruncie polskim), jedyny,

obecny ‘tera ź niejszy’, dawniej ‘powszechny’, wobec (tu j ę zyk czeski ewentualnie tylko

wsp ó ł dzia ł a

ĘŚĆ II

denazalizacj

ą rodzim

W wypadku pierwotnej oboczno ś ci ọ : u i zwyci ę stwa formy beznos ó wkowej w j ę zyku

polskim mo ż e wchodzi ć nieraz w gr

ę one w publikacjach J. Sandeckiego-Ma ł eckiego, por. np. (...) " ż adny

z múzuow" , búdzie ‘b ę dzie’, rukę - znak u oznaczaj ą cy tu samog ł osk

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: