Teresa Orłoś Ze stosunków polsko- czeskich w pierwszej połowie XIX w..pdf

Teresa Zofia Orłoś

ZE STOSUNKÓW JĘZYKOWYCH POLSKO-CZESKICH W PIERWSZEJ

POŁOWIE XIX WIEKU

Kiedy w okresie czeskiego odrodzenia narodowego przystąpiono do wskrzeszania języka

literackiego okazało się, że dawny czeski język literacki, tj. język z przełomu XVI i XVII wieku,

nie mógł sprostać zadaniom, które przed nim stanęły na początku XIX wieku. Rozwój nauki,

sztuki, wszelkich przejawów życia społecznego musiał znaleźć również odbicie w odradzającej

się czeszczyźnie.

Nowy czeski język literacki należało dopiero stworzyć. W tym celu trzeba było ustalić

jego podstawy gramatyczne i uzupełnić ubogi, odziedziczony z okresu veleslavinskiego zasób

słownictwa.

Zadanie wzbogacenia i stworzenia pełnego zasobu wyrazowego języka czeskiego wziął

na siebie J. Jungmann i jego współpracownicy tzw. druga generacja czeskiego odrodzenia.

Do wzbogacenia i ożywienia słownictwa przyczyniły się neologizmy, dialektyzmy oraz

zapożyczenia z języków słowiańskich. Zwłaszcza język polski i rosyjski były źródłem, z którego

dość często i chętnie korzystano. Fakt ten pozostawał w związku z ogólnym panslawistycznym

nastawieniem czeskich "budzicieli", którzy sądzili, że i tak kiedyś w przyszłości we wszystkich

krajach słowiańskich zapanuje jeden język ogólnosłowiański, zatem zapożyczanie wyrazów

z bratnich języków słowiańskich jest pierwszym krokiem prowadzącym do upragnionego celu.

s.201-202

Część polonizmów przenikła po raz pierwszy do języka czeskiego jeszcze przed

wydaniem Czesko-niemieckiego słownika J. Jungmanna, wprowadzona do literatury przez

poetów, którzy tłumaczyli lub przerabiali utwory pisarzy polskich oraz przez uczonych.

W polonizmy obfitują również, nieliczne zresztą, tłumaczenia Jungmanna z języka

polskiego, mianowicie, tłumaczenie Dumy o Stefanie Potockim Niemcewicza, urywek

z Dworzanina Górnickiego oraz wyciąg z mowy biskupa Jana Kossakowskiego.

Również jeszcze przed wydaniem słownika Jungmanna sporo polonizmów przejęto do

tworzącej się terminologii naukowej, przede wszystkim z zakresu botaniki, zoologii oraz

filozofii.

s.202

Sporo polskich terminów filozoficznych wprowadził do czeszczyzny A. Marek autor

Logiki wydanej w r. 1820. Opracowując Logikę Marek w znacznym stopniu korzystał z dzieł

polskich filozofów, zwłaszcza Jarońskiego, Szaniawskiego i Znoski.

Przy opracowywaniu terminologii filozoficznej głównym doradcą Marka był jego

przyjaciel i nauczyciel, J. Jungmann, o czym świadczy ich korespondencja.

Większość jednak wyrazów polskich, jakie weszły do języka czeskiego w okresie jego

odrodzenia, dostała się tam za pośrednictwem Czesko-niemieckiego słownika J. Jungmanna

wydanego w latach 1834-1839. Niektóre z nich pojawiły się tam po raz pierwszy, przejęte

bezpośrednio przez autora słownika z polszczyzny, inne notowane już były wcześniej. Jungmann

jednak nie wprowadzał do słownika wszystkich pożyczek występujących w utworach

współczesnych mu pisarzy, a nawet we własnych tłumaczeniach, dokonywał bowiem selekcji

słownictwa.

Jak wiadomo, Jungmann, układając swój słownik, korzystał w znacznym stopniu ze

Słownika języka polskiego S. Lindego. Słownik Jungmanna związany jest z polskim wzorem nie

tylko pod względem treści, lecz również pod względem formalnym i strukturalnym. Objętość

słownika, dobór haseł, ich układ, kolejność oraz sposób objaśnień wzorowany jest na polskim

słowniku.

s.202-203

Z łącznej sumy około 850 polskich pożyczek notowanych w słowniku mniej więcej

czwartą część stanowią terminy naukowe, reszta zaś to wyrazy z języka codziennego, z których

sporo w okresie czeskiego odrodzenia narodowego pełniło funkcję synonimów poetyckich.

Jungmann i jemu współcześni przejmowali bowiem z języków słowiańskich nie tylko wyrazy nie

posiadające odpowiedników w ówczesnej czeszczyźnie. Często mimo istniejących wyrazów

czeskich wprowadzano jeszcze nowe chcąc wzbogacić słownictwo ojczystego języka.

W niewiele mniejszym stopniu zjawisko to występowało w zakresie terminologii

naukowej. Cechą charakterystyczną tworzącej się w okresie czeskiego odrodzenia terminologii

było gromadzenie kilku terminów dla oznaczenia jednego pojęcia. Czasem dla wyrażenia

jednego pojęcia istniał termin międzynarodowy, rodzimy oraz slawizm. Jungmann był

przeciwnikiem normalizacji terminów. Uważał, że z czasem zwycięży termin najlepszy,

a nagromadzenie terminów świadczy jedynie o bogactwie wyrazowym języka.

s.204

(...) jeśli chodzi o zapożyczenia z polskiego, to w języku czeskim zachował się większy

procent terminów naukowych niż wyrazów z języka codziennego. Tłumaczy się to po prostu tym,

że słownictwo ogólne, używane przez całą społeczność językową jest bardziej odporne na

wpływy obce, aniżeli słownictwo specjalne, używane przez wąskie kręgi specjalistów. Ponadto,

o ile liczba wyrazów składających się na słownictwo podstawowe podlega stosunkowo

niewielkim fluktuacjom, o tyle liczba terminów naukowych wraz z postępem poszczególnych

nauk nieraz nawet ogromnie wzrasta, co sprzyja przejmowaniu zapożyczeń.

s.204

T. Z. Orłoś, Ze stosunków językowych polsko-czeskich w pierwszej połowie XIX wieku .

Sprawozdania PAN Kraków 1, 1963.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: