DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE.doc

D W U D Z I E S T O L E C I E      M I Ę D Z Y W O J E N N E

Ramy czasowe i nazwa epoki

Dwudziestolecie międzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje, zamyka się w latach 1918 – 1939. Jest to niezwykle ważny okres dla Polski, która po ponad stu latach wreszcie odzyskała upragnioną niepodległość. Najczęściej historycy literatury wyróżniają w nim dwa okresy:

Pierwsza dekada - zwana czasem jasnym dziesięcioleciem. Dominują w niej postawy optymistyczne (po odzyskaniu niepodległości), wiara w świetlaną przeszłość. Najgłośniejszą grupą tego okresu okazał się Skamander której twórcy proponują tematykę błahą, piszą do prostego człowieka i posługują się niskimi gatunkami. Kolejna grupa poetycka, Awangarda Krakowska, stawia na eksperyment literacki, fascynuje się wszystkim, co nowoczesne, burzy konwencje literackie i łamie zasady gatunkowe, opierając się na prowokacji literackiej. Wśród zjawisk poetyckich pierwszego dziesięciolecia wyróżnia się twórczość poznańskich ekspresjonistów, skupionych wokół pisma „Zdrój”. W prozie pierwszych lat niepodległości dominują rozważania nad społecznymi politycznymi dylematami odrodzonego państwa. Główne grupy literackie:- Skamander (Warszawa i okolice)- Awangarda Krakowska (Kraków)- Futuryści (Kraków, Warszawa)- Formiści- Ekspresjoniści (Poznań) Przełom lat 20-tych i 30-tych zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu wartości cywilizacji i kultury.

Druga dekada - zwana czasem ciemnym dziesięcioleciem, ze względu na charakter zjawisk literackich. Istotne znaczenie miał tu kryzys ekonomiczny, jaki swego czasu ogarnął bez mała cały świat. Kryzys ten wyzwalał w ludziach lęk i niepewność, był źródłem społecznych patologii, sprzyjał rozpadowi norm moralnych i więzi międzyludzkich. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się również z rozwojem totalitarnych systemów społeczno-politycznych, opartych na ideologiach faszyzmu i komunizmu (w tej kwestii Polska była szczególnie zagrożona: z jednej strony faszystowskie Niemcy, a z drugiej stalinowski Związek Radziecki). W polskiej twórczości literackiej lat trzydziestych wyczuwalny był katastrofizm, wiążący się bezpośrednio z pogarszającą się sytuacją gospodarczą i polityczną kraju. Wtedy też powstały grupy poetyckie Żagary (z Czesławem Miłoszem na czele), Awangarda Lubelska (z Józefem Czechowiczem) czy Kwadryga (dominująca postać Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego). Postawę katastroficzną reprezentowały będą również dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza, poezja Józefa Czechowicza i Żagarystów, groteskowe wiersze Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, proza debiutującego wówczas Witolda Gombrowicza. Jednocześnie należy podkreślić ogromną rolę prozy psychologicznej. Reprezentowali ją: Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Michał Choromański, Jarosław Iwaszkiewicz. Rozwija się również proza nowatorska i eksperymentalna Brunona Schulza, a także literatura popularna, której najsławniejszym przedstawicielem był Tadeusz Dołęga-Mostowicz.

AWANGARDA KRAKOWSKA

Krakowskie czasopismo "Zwrotnica" skupiało poetów awangardy. Za twórcę teoretycznych założeń grupy uważa się Tadeusza Peipera. Według niego świat w XX wieku przybrał zupełnie nowe oblicze. Zmienił się i społeczny, i cywilizacyjnyobraz współczesnej rzeczywistości. Pieper postulował, że zadaniem ludzi jest włączanie się w przemiany. Wielki nurt zmian powinien wciągnąć każdy przejaw życia ludzkiego, wpływać na przemiany odczuć i wyobraźni człowieka. Nowy wzór ludzkości , nowe formy życia miały być współtworzone przez sztukę nowoczesną. Artyści mieli za zadanie zniwelować przepaść, która dzieli cywilizacyjne osiągnięcia od psychicznych możliwości człowieka, który nie potrafi się dostosować do nowego świata.

Peiper głosił hasło "3 x M" - Miasto, Masa, Maszyna. Zaawansowane technologie, nowoczesne maszyny, postęp urbanizacyjny oraz industrialny stanowiły wzór dla społeczeństwa, które powinno stać się doskonale działającym organizmem i funkcjonować jak ten optymistyczny model świata.

Dla Peipera najważniejsza była praca. Poeta winien pracować jak rzemieślnik, który z wielkim trudem kształtuje swoje dzieło. Zanegował natchnienie i wolną grę wyobraźni jako sposób artystycznego tworzenia. Podstawą nowego kształtu liryki miały być rymy - regularne, ale oddalone o kilka wersów, by wykorzystana została metoda kojarzenia odległych od siebie pojęć.

Najważniejsi przedstawiciele awangardy to Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Adam Ważyk.

FUTURYZM

Wyjaśnienie nazwy

Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły”. 

Lata istnienia

W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23.

Siedziba

Polski futuryzm podzielił kraj na 2 części. Twórcy mieszkali i tworzyli albo w Krakowie, albo w Warszawie. 

Krakowska atmosfera życia kawiarnianego i knajpowego przyczyniła się do powstania klubów futurystycznych: w 1919 roku „Katarynki” oraz dwa lata później „Gałki Muszkatołowej”, w których działali między innymi interesujący się ludowościąCzyżewski, Młodożeniec i zwracający się ku problemom społecznym Jasieński.

Zarówno w mieście Smoka Wawelskiego, jak i w Warszawie (z Anatolem Sternem i Aleksandrem Watem na czele), ulubioną formą przekazu swoich przemyśleń i manifestacji poglądów futurystów były bezpośrednie spotkania z masową publicznością, często przybierające formę krzykliwych happeningów, nazywanych przez futurystówpoezowieczorami czy mityngami poetyckimi. 

Najwięcej z nich odbyło się w latach 1918-1922 na krakowskim Rynku Głównym. Anatol Stern z przewiązaną muślinową opaską na biodrach (tylko!) wygłasza zebranym wokół niego gapiom swój wiersz Nagi człowiek w śródmieściu, dwaj prawie nadzy futuryści ciągną furmankę, na której pewien goły mężczyzna gra na fortepianie (podobno woźnicą był Julian Tuwim, a pasażerem Słonimski lub Lechoń) - oto tylko kilka przykładów na dowód ogromnej wyobraźni, poczucia humoru i bezpruderyjności futurystów.

Formy wyrazu

Futuryści starali się stworzyć język pozarozumowy, ponieważ uważali, że tylko poznanie intuicyjne ma sens. Prócz hasła Główna wartość książki – to format i druk, po nich dopiero – treść, głosili:

- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,

- konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,

- wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,

- wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,

- zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,

- wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,

- burzenie przejawów działania logiki,

- stosowanie pisowni fonetycznej,

- odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.

Futuryści często stylizowali język poezji na język codzienny, słyszany na ulicy, dlatego też starali się pisać wiersze według zasad zapisu telegraficznegoczy wiadomości radiowej.

Nurt rozwijał się już na początku XX wieku w Europie Zachodnie. Polscy futuryści aktywnie występowali przede wszystkim w okresie od 1919 do 1921 roku. Futurystyczne założenia opierały się kulcie tego, co nowoczesne. Technika i rozwój cywilizacyjny były ulubionymi tematami twórczości tej grupy. Dzieło sztuki wzorowali na maszynach, które "przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" ucieleśniały futurystyczne fascynacje artystów. Uwielbienie dla przyszłości sprawiło, że negowali tradycję i wszelkie pomniki przeszłości. Fascynację techniką potrafili łączyć z umiłowaniem siły pierwotnych instynktów. Ufali naturalnym odruchom ludzkim, równocześnie wychwalając nowoczesną technologię. Program obejmował czczenie z jednej strony żywiołów natury, a z drugiej geniuszu cywilizacyjnego. Śmiałym przejawem odwrócenia się od tradycyjnych wartości był język, a właściwie pismo futurystów, którzy ogłosili wolność zapisu, czyli "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".

Słynni futuryści to: Bruno Jasieński, Anatol Stern, Stanisław Młodożeniec, Adam Ważyk.

Celem futuryzmu w malarstwie było pokazanie obiektu w ruchu. Główny przedmiot przenikał się z innymi elementami ukazanymi na obrazie, splatając się z nimi w nierozerwalną całość. Chodziło o wywołanie złudzenia nakładania się na siebie kolejnych klatek filmu. Do najwybitniejszych futurystów należeli Umberto Boccioni i Gino Sevenini, Marcel Duchamp.

SKAMANDER

Wyjaśnienie nazwy

Nazwa „Skamander” została zaczerpnięta od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Ponadto stanowi ona nawiązanie do słynnego zdania z modernistycznego dramatu Akropolis (1904) Stanisława Wyspiańskiego: Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą. 

Program

Skamandryci nigdy nie stworzyli konkretnego „programu”, ponieważ nie chcieli ograniczać swej dowolności artystycznej.

Choć byli grupą bezprogramową, to jednak można wyróżnić w ich światopoglądzie kilka istotnych punktów dotyczących nowego ujęcia poezji, a w szczególności:

- Konieczność nawiązania do tradycji i dorobku kulturowego, co potwierdza pogląd, iż nie byli oni rewolucjonistami słowa,
- Dążenie do związania poezji z życiem politycznym,
- Stworzenie poety-uczestnika, poety „słowiarza”, „człowieka tłumu”, czyli biorącego udział w życiu państwa i społeczności, rzemieślnika słowa, a nie wyobcowanego artysty wychwalanego w romantyzmie czy modernizmie, przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia doskonałości artystycznej,
- Włączenie do języka poezji elementów języka potocznego, czyli kolokwializmów, neologizmów, gwaryzmów i wulgaryzmów oraz humoru, ironii, satyry i dowcipu,
- Łączenie różnych form wypowiedzi (liryka, satyra, ironia),
- Domaganie się klasycznych reguł wiersza.

Członkowie grupy skupieni byli przy piśmie "Pro arte et studio". Skamandryci byli poetami, zajmowali się także kabaretem literackim. Został założony w roku 1919. Miejscem spotkań była kawiarnia "Pod Picadorem". Rok później ukazał się pierwszy egzemplarz "Skamandra". W 1924 roku zaczęli prezentować swoje założenia poetyckie na łamach "Wiadomości literackich". Artystyczne działania nie zaowocowały spójnym programem, sama grupa także nie była podporządkowana skonkretyzowanej wizji poetyckiej. Bo "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane" - twierdzili w pierwszym wydaniu "Skamandra". Wspólnie jednak dążyli do łączenia poezji z codziennością, pragnęli wprowadzić współczesne życie do poezji. Adresatem ich twórczości miał być niemal każdy. Kierowali swe wypowiedzi poetyckie do przeciętnych ludzi. Tworzyli więc nie tylko wiersze, napisali wiele tekstów do piosenek i kabaretów, szopek politycznych, felietonów czy utworów satyrycznych. Ich artystyczną postawę cechowało konkretne obrazowanie, wychwalanie życia, radości z codziennych chwil, bohaterem ich wierszy stał się prosty człowiek, używali języka potocznego do poetyckich kreacji. Polemizowali z tradycją, ale też z awangardą poetycką.

W tekstach tej grupy poetyckiej prócz nawiązań do techniki naturalistów i ekspresjonistów oraz krytyki wzorców młodopolskich i romantycznych widać zachwyt nad życiem, nad teraźniejszością. Gloryfikowali dzień powszedni, traktując równo wszystkie tematy, zarówno miłość, filozofię, politykę czy naturę. Nawołujący do aktywności Skamandryci afirmowali nie tylko uciechy umysłowe. Chwilowe przeżycie traktowali wyżej niż filozoficzne refleksje. Cieszyli się także z powodu możliwości, jakie posiada człowiek obdarzony tak wielką siłą i nieograniczoną wolnością. Bohaterem ich dzieł jest najczęściej zwykły szary człowiek (dzięki czemu nadal ich twórczość jest tak popularna) oraz tłum, który kieruje się swoją potrzebą biologiczną, ulega fizjologicznym popędom. 

Uczestnicy

W skład założycieli Skamandra, tzw. „wielkiej piątki” wchodzili najwybitniejsi polscy poeci i prozaicy: 

- Julian Tuwim, skandalista zafascynowany demonologią, eliksirami, talizmanami, prześmiewca piętnujący nasze narodowe fobie i obawy, mistrz ciętego, pełnego aluzji, „mocnego” słowa, które było jego pasją, a czasem i obsesją (zbierał teksty osób chorych psychicznie, grafomanów, wymyślał neologizmy, godzinami z zapamiętaniem czytał słowniki).

- Antoni Słonimski, buntowniczy, niepogodzony ze światem felietonista, dramatopisarz, satyryk, krytyk teatralny, propagator Polski wielokulturowej i tolerancyjnej, opartej na zasadach wolności i równości którego Czesław Miłosz w Historii literatury polskiej nazwał spadkobiercą pozytywistów, autor słów: Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada!

- Jarosław Iwaszkiewicz, operujący malarskością i muzycznością w liryce, podążający w kierunku estetyzmu i klasycznej formy powieści, jedyny skamandryta, który przetrwał II wojnę światową i okupację w kraju, 

- Kazimierz Wierzyński, miłośnik sportu, piewca młodości, witalizmu, patriota i emigrant, który cały czas tęsknił do ojczyzny,

- Jan Lechoń, romantyk, patriota pielęgnujący tradycje Polski szlacheckiej i legendę napoleońską, wielbiciel Piłsudskiego, który po odzyskaniu przez ojczyznę niepodległości zawołał: A wiosną niechaj wiosnę, a nie Polskę zobaczę!

Gdy grupa zaczęła się rozrastać, dołączyli do niej tzw. poeci-satelici:
- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, 
- Józef Wittlin, 
- Stanisław Baliński, 
- Jan Brzechwa,
- Kazimiera Iłłakowiczówna, 
oraz powieściopisarze i krytycy (m.in. Wilam Horzyca).

Inspiracje
Skamandryci natchnienia, pomysłów i rozwiązań technicznych poszukiwali zwłaszcza w twórczości dekadenta, klasycysty oraz awangardzisty – Leopolda Staffa.
Poza tym inspiracji dostarczała im filozofia poprzedniej epoki, szczególnie młodopolska nastrojowość oraz założenia Henriego Bergsona oraz Fryderyka Nietzschego, jak również zdobycze dwudziestolecia: techniki ekspresjonistów i naturalistów. 

Najważniejsi skamandryci to: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski.

Ekspresjonizm - nawiązywał do filozoficznych założeń Bergsona, który głosił intuicyjny proces poznania. Wyznawcy ekspresjonizmu pragnęli wyrażać siebie w sposób intuicyjny i spontaniczny. Myśli i przeżycia wewnętrzne wyrażali najchętniej poprzez kontrast, karykaturę, groteskę. Świadomie dążyli do deformowania obrazu rzeczywistości, która według nich była polem do walki dla dobra i zła, duchowości i materii. Twórczość ekspresjonistyczna to zapis niepokoju cywilizacyjnego, buntu wobec społecznych krzywd, świadomych wystąpień w obronie idei humanizmu. Ekspresjoniści sprzeciwiali się również tradycyjnym kierunkom artystycznym, atakowali realizm i naturalizm jako działania odtwórcze wobec świata. Negowali zamiłowanie do estetyki, pragnęli zastąpić ją dążeniem ku prawdzie.

Przejawy ekspresjonizmu uwidoczniły się szczególnie w formach dramatu i liryki. Ponownie poecie nadano status niemalże na równi z Bogiem. Cechy charakterystyczne dla stylu ekspresjonistycznego to śmiałe obrazowanie, kontrasty i dysonanse, hymniczny ton wypowiedzi - "krzyk duszy" artysty, co miało wstrząsnąć odbiorcą, pozostawić w nim niepokojące doznanie. Stany emocjonalne miała wyrażać abstrakcja, przedmioty ulegały antropomorfizacji, logika okazywała się drugorzędna w przekazie

Ekspresjonizm

Termin został po raz pierwszy użyty przez malarza francuskiego J.A.Hervè, który w ten sposób określił swoją twórczość. Ekspresjonizm jest kierunkiem w sztuce, który pełnię osiągnął w XX wieku, ale sięga do schyłku XIX wieku, do twórczości przede wszystkim Vincenta van Gogha i Edwarda Muncha. Dzieło ekspresjonistyczne ma oddziaływać na odbiorcę, na jego emocje, uczucia i psychikę. Ekspresjonizm wyrastał z głębokiego poczucia kryzysu wszelkich wartości, niepokoju, poczucia nadchodzącej apokalipsy, osamotnienia jednostki w wielkim, rozwijającym się świecie. Był wyrazem buntu przeciw zmianom w kontaktach międzyludzkich i ustalonym porządkom. Po I wojnie światowej ekspresjonizm sprzyjał tendencjom pacyfistycznym, oczekując jednocześnie odnowienia świata po katastrofie. Założeniem artystycznym ekspresjonizmu było przeciwstawienie się impresjonizmowi i naturalizmowi. Zadaniem artysty nie było odzwierciedlanie rzeczywistości, ale sięganie do jaźni, do głębokich warstw świadomości, by wyrazić siebie. Dlatego też malarze stosowali kontrast, bardzo wyraźnie operowali kolorem, eksponowali brzydotę, deformowali świat przedstawiony. Główni malarze: Wasilij Kandinsky, Marc Chagall, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie się ekspresjonizmu przypada na rok 1917, kiedy Jerzy Hulewicz założył w Poznaniu dwutygodnik literacko-artystyczny „Zdrój”. Rok później wokół czasopisma skupiła się grupa artystów „Bunt”. Należeli do niej m.in.:Jerzy Hulewicz, Jan Jerzy Wroniecki, Jan Panieński, Władysław Skotarek. Artyści współpracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i wydawali zeszyty „Zdroju”.

Dadaizm

Ruch w sztuce, którego nazwa pochodzi od słowa „dada”, które zupełnie przypadkowo wybrał rumuński poeta Tristan Tzar, zaglądając do słownika Larousse’a. W języku francuskim słowo to oznacza drewnianą zabawkę lub gaworzenie dziecka. Dadaizm najprawdopodobniej był reakcją na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektórych krajach europejskich. Dadaizm był ruchem awangardowym, który przede wszystkim opierał się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Do najważniejszych twórców dadaistycznych zaliczamy: Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Jeana Cocteau, André Bretona.

Abstrakcjonizm

Kierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. Podstawową cechą charakterystyczną abstrakcjonizmu jest odrzucenie wszystkiego, co ma bezpośredni związek z tym, co rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jest najczęściej bezprzedmiotowa i bezpostaciowa, a malarze odchodzą od naśladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu uważa się Wasilija Kandinskiego.

Kubizm

To kierunek w sztukach plastycznych, przede wszystkim malarstwie, którego twórcami byli: Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwa kierunku wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „cubus” oznacza kostkę. Kubizm narodził się z fascynacji jego twórców sztuką staroiberyjską i afrykańską. Początkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale później wspólnie stworzyli teoretyczne podstawy kierunku. Każdy przedmiot na obrazie kubistycznym zostaje wpisany w kształt kostki (czyli sześcianu), a także rozbity na wiele mniejszych płaszczyzn, które pokazywane są w najrozmaitszym oświetleniu. Wszystko ma postać bryły, kubiści odrzucili również perspektywę, posługiwali się deformacją, abstrakcją, kolażem. Do najsławniejszych malarzy zaliczamy również: Juana Grisa, Maxa Webera, Fernanda Légera, Louisa Marcoussisa.

Nadrealizm

Inna nazwa: surrealizm, to kierunek w sztuce, który powstał w latach dwudziestych XX wieku we Francji. Z założenia surrealizm miał być buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi w sztuce. Dlatego też często obrazy surrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy, pokazują fantazje, halucynacje, wizje oniryczne. Niejako patronem surrealistów stał się Zygmunt Freud, ponieważ badał on podświadomość, zajmował się hipnozą. Surrealistyczne wizje są często oparte na absurdzie. Do najbardziej znanych malarzy zaliczamy: Salvadora Dali, Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Hansa Arpa, a pisarzy: Louisa Aragona, Paula Éluarda, Tristana Tzarę.

AWANGARDA KRAKOWSKA

Wyjaśnienie nazwy

Awangarda Krakowska swoją nazwę wzięła od słowa z języka francuskiego avant-garde („przednia straż") oraz od siedziby w Grodzie Kraka. 

Lata istnienia

Ta krakowska grupa literacka istniała w latach 1922-1927. Do jej założeń nawiązywała między innymi Awangarda Lubelska. 

Uczestnicy

Awangardzie Krakowskiej przewodził Tadeusz Peiper, główny teoretyk i twórca programuMiasto. Masa. Maszyna (prócz tego autor programowych książek: Nowe usta i Tędy). Pozycja jaką sprawował w latach 20. i 30. XX wieku nie zapewniła mu spokojnej starości. 

Innymi przedstawicielami grupy są:
- Jan Brzękowski
- Jalu Kurek
- Julian Przyboś, o którym Czesław Miłosz w swojej Historii literatury polskiej pisze: (…) jako poeta najczęściej jawił się on niby jakiś aparat złożony z olbrzymich soczewek, które pochłaniały i deformowały rzeczy widzialne. 
- Adam Ważyk
- Jan Parandowski

Program

Szczegółowy program Awangardy Krakowskiej w 1922 roku ogłosił główny teoretyk i założyciel grupy zwany papieżem awangardy – Tadeusz Peiper. Zatytułował go Miasto. Masa. Maszyna, czym podkreślił jeszcze bardziej krąg poetyckich zainteresowań i inspiracji grupy, której naczelnym hasłem stały się słowa: Minimum słów, maksimum treści.
Innym ważnym tekstem stanowiącym wykładnię nowej estetyki jest szkic Metafora teraźniejszości.

Zafascynowany XX-wieczną cywilizacją i jej wytworami, wyznający kult nowości Peiper...