Na Oceanie Spokojnym, pomiędzy wyspa Hokkaido a półwyspem Kamczatka znajduje się archipelag ponad trzydziestu wysp wulkanicznych. Wraz z wyspa Sachalin Wyspy kurylskie tworzą Obwód Sachaliński, jedna z 49 takich jednostek administracyjnych w Federacji Rosyjskiej. Archipelag składa sie z dwóch równoległych łańcuchów wysp: Dużego Łańcucha Kurylskiego, o długości 1200 km oraz Małego Łańcucha Kurylskiego, o długości 120 km. Wyspy oddzielone są od siebie 26 cieśninami. Szelfy u wybrzeży Wysp Kurylskich są bogate w zasoby naturalne (rtęć, ołów, złoto), gleby maja pochodzenie wulkaniczne. Znaczna większość archipelagu to czynne rejony sejsmicznie.
Przy tak niesprzyjających warunkach naturalnych mieszkańcy Kuryli żyją wyłącznie z łowiectwa oraz rybołówstwa, wykorzystując bogactwo stref przybrzeżnych. W Sachalinie, podobnie jak i na Kurylach, dominuje łowiectwo (zwierząt futerkowych), a także przemysł drzewno-papierniczy i rybny.
Od ponad połowy wieku wyspy, które dla Rosjan są Południowymi Kurylami, a dla Japonii stanowią Terytoria Północne, są najpoważniejszą przyczyną napięć pomiędzy Japonią a Rosją. Przedmiotem sporu są cztery duże wyspy: Kunashiri, Etorofu, Habomai, Shikotan, oraz parę mniejszych wysepek. To właśnie z ich powodu Rosja i Japonia nie podpisały nadal traktatu pokojowego, który formalnie kończyłby stan wojny.
Wydawać by się mogło, że we współczesnym świecie takie sytuacje nie powinny mieć miejsca. Dlaczego więc oba kraje ciągle nie są w stanie porozumieć się co do kilku wysp? Czemu żadna ze stron nie chce ustąpić? Czy nie jest tak, że konflikt, który przetrwał do dzisiejszych czasów ma już tylko znaczenie czysto symboliczne? Można oczywiście stwierdzić, że oba kraje nie chcą zrezygnować z walki o wyspy z powodów strategicznych i ekonomicznych. Jednak najpierw przedstawię historię sporu o Wyspy Kurylskie i Sachalin.
Odpowiedź na pytanie kto pierwszy odkrył Sachalin i Wyspy Kurylskie wydaje się być niełatwa. Jedne źródła podają, że Wyspy Kurylskie odkryli i skolonizowali Rosjanie w XVI-XVII wieku. Inne, że pierwszymi, którzy dokonali odkrycia tych wysp byli Japończycy. Także po 1640 roku grupy Holendrów zaczęły przybywać na Wyspy Kurylskie. Rosjanie dotarli na Kuryle z Kamczatki w poszukiwaniu zwierzyny, Holendrzy przypłynęli z Jawy aby odnaleźć tzw. „złote wyspy” (które jak wierzono znajdowały się na północ od Japonii), zaś Japończycy pojawili się z Hokkaido by rozwijać kontakty handlowe z miejscową ludnością, którą stanowili Ajnowie.
Nie bez znaczenia na losy wysp pozostał rezultat polityki okresu Tokugawy, która spowodowała odizolowanie się Japonii od reszty świata. W 1640r. shogunat zamknął granice państwa przed obcokrajowcami. Przez długie lata jakakolwiek próba wyjazdu za granicę karana była śmiercią. Dla Japonii zaczął się okres izolacji (sakoku) trwającej ponad 200 lat. I tak do XIX wieku, tj. do czasu pierwszej umowy między Japonią a Rosją, Sachalin i Wyspy Kurylskie uważane były za terytoria imperium rosyjskiego.
Za przełom w rosyjsko-japońskich relacjach uważa się dzień 7 lutego 1855r. To właśnie wtedy obydwa państwa podpisały „Traktat z Shimody”, dzięki któremu Rosja i Japonia nawiązały oficjalne stosunki dyplomatyczne. Traktat z Shimody zawierał także klauzulę, która po raz pierwszy formalnie określiła podział Kuryli między Japonię a Rosję. Zgodnie z artykułem 2 traktatu, granica między
państwami miała przebiegać między wyspą Urup a Etorofu: wyspy leżące na północ od wytyczonej granicy miały należeć do Rosji, zaś te znajdujące się na południu, tj. Etorofu, Kunashiri, Shikotan oraz Habomai trafiły do Japonii. Ustalono też, że Sachalin nie zostanie podzielony i będzie znajdować się pod protekcją obydwu państw (w związku z czym Rosja miała zlikwidować swoje bazy militarne w Ootomari w południowym Sachalinie). Kolejnym przełomem w stosunkach rosyjsko-japońskich okazał się traktat podpisany 7 maja 1875r. w Petersburgu. Japonia zrezygnowała z wpływów na Sachalinie. W zamian dostała całe Kuryle: od Kunashiri na południu do Shimushu na północy.
Rywalizacja Rosji i Japonii o wpływy na chińskim rynku spowodowała pierwszy kryzys we wzajemnych stosunkach obu państw. Dzięki łapówkom Rosja uzyskała zgodę Chin na budowę kolei transsyberyjskiej przez terytorium Mandżurii. Japonia, nie chcąc umożliwić Rosjanom gospodarczej penetracji Chin, zadeklarowała wyraźny sprzeciw. Ponadto, popierana przez Anglie i Stany Zjednoczone, domagała sie wycofania wojsk rosyjskich z Mandżurii i uznania swojego zwierzchnictwa nad Korea. W lutym 1904 roku Japończycy zaatakowali rosyjski Port Artur i rozpoczęli jego blokadę. Wojna japońsko-rosyjska zakończyła sie pokojem podpisanym 5 września 1905 roku w Portsmouth (USA) i przyniosła zdecydowana klęskę Rosji, a tym samym znaczne osłabienie jej pozycji na arenie międzynarodowej. Na mocy traktatu pokojowego Japonia otrzymała Port Artur, port handlowy Danlyj oraz południowa część wyspy Sachalin i kolej mandżurską. Rosja uznała Koree za strefę wyłącznych wpływów Tokio, a także przyznała Japonii prawo połowu ryb na swoich wodach terytorialnych. Układu tego nie zaakceptowali bolszewicy, ogłaszając ów fakt w 1925 roku.
Kolejne zmiany do geopolitycznej sytuacji Dalekiego Wschodu wniosła II wojna światowa. ZSRR skrupulatnie wykorzystał postanowienia konferencji w Kairze i Jałcie, według których terytorium Japonii miano ograniczyć zasadniczo do czterech głównych wysp i kilku mniejszych wskazanych przez aliantów. Japonia miała utracić równie. wszystkie terytoria zdobyte siła po pierwszej wojnie światowej. ZSRR wypowiedział ostatecznie Japonii wojnę 9 sierpnia 1945 roku, zajmując Sachalin oraz Kuryle. Po wojnie terytoria te zostały - za aprobata Zachodu – włączone w lutym 1946 roku do bolszewickiej Rosji. Do 1949 r. wysiedlono całą mieszkającą tam ludność. Japonia i Związek Radziecki miały szansę zakończyć swój spór podpisując 8 września 1951 r. traktat pokojowy na konferencji w San Francisco. Niestety, jedyne pokojowe porozumienie Japonia podpisała z aliantami, zrzekając się wtedy oficjalnie praw do wyspy Sachalin oraz całych Kuryli. Wydawać by się mogło, że taka sytuacja rozwiązuje problem, jednak na przeszkodzie stanęły dwa czynniki:
· traktat nie został podpisany przez ZSRR
· Japonia twierdziła, że wyspy Shikotan, Habomai, Iturup i Kunashiri nie wchodzą w skład wysp archipelagu kurylskiego, dlatego też nie mogła stracić do nich prawa.
Rok 1956 przyniósł nawiązanie stosunków dyplomatycznych miedzy ZSRR i Japonia. Postanowiono zakończyć stan wojny miedzy państwami, a na mocy traktatu pokojowego ZSRR miał przekazać Japonii Szikotan i Habomai, wchodzace w skład archipelagu kurylskiego.
Jednak kiedy 10 stycznia 1960 roku Japonia podpisała ze Stanami Zjednoczonymi deklarację bezpieczeństwa wiadomo było że stosunków rosyjsko-japońskich nie uda się uregulować. Bowiem
na mocy porozumienia Japonia udostępniła swoje terytorium wojskom amerykańskim. W obliczu przybierającego na sile konfliktu zimnowojennego ZSRR uznał to posuniecie za skierowane przeciw swojemu bezpieczeństwu i w rezultacie zadecydował, że nie przekaże Japonii wspomnianych wysp. Decyzja ta motywowana była obawa przed rozszerzeniem amerykańskich wpływów militarnych.
Kiedy w 1991 r. nastąpił upadek ZSRR, sytuacja wielu Rosjan żyjących na czterech wyspach: Kunashiri, Etorofu, Habomai i Shikotan uległa znacznemu pogorszeniu. W zaistniałej sytuacji rząd japoński od 1992 r. udziela humanitarnego wsparcia mieszkańcom powyższych wysp. Całkowita kwota pomocy udzielonej przez Japonię do 2004 r. wynosi 8 904 000 000 jenów. Nie można więc nie zgodzić się z faktem, iż Japonii nie jest obojętny los ludzi zamieszkujących sporne terytoria i że pragnie nawiązania z Rosją przyjacielskich relacji. Dwa lata po upadku Związku Radzieckiego, w październiku 1993 r. przedstawiciele Rosji i Japonii podpisali „deklarację tokijską”, która stanowiła, że:
· Rosja jest sukcesorem i kontynuatorem Związku Radzieckiego, w związku z czym będzie przestrzegać umów zawartych między ZSRR i Japonią,
· konflikt o wyspy rozwiązany zostanie w oparciu o fakty prawne oraz historyczne.
Po objęciu urzędu prezydenta Federacji Rosyjskiej przez Władimira Putina w 2000r. stanowisko Rosji w kwestii wysp uległo zasadniczej zmianie: Putin zaproponował, że zwróci jedynie Shikotan i Habomai, na co nie zgodziła się strona japońska. Po tym wydarzeniu w relacjach rosyjsko-japońskich nie zmieniło się wiele. Można nawet stwierdzić, że państwa znajdują się ciągle na tym samym etapie – negocjacji warunków traktatu pokojowego.
Podczas wizyty prezydenta Rosji w Japonii w 2005 r., przedstawiciele obu państw uzgodnili, że należy kontynuować podejmowane wcześniej negocjacje mające zbliżyć oba państwa do rozwiązania problemu Terytoriów Północnych.
W czasie trwania Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku w 2006r. Władimir Putin oraz ówczesny premier Japonii Shinzo Abe jednomyślnie stwierdzili, iż należy dążyć do zbudowania między państwami „partnerstwa opierającego się na wzajemnych interesach strategicznych” i w dalszym ciągu starać się rozwiązać istniejący spór.
W 2007r. podczas trwania szczytów G-8 i APEC, odbyły się japońsko-rosyjskie spotkania, w rezultacie których nie ustalono tak naprawdę nic nowego – Rosja i Japonia jednomyślnie stwierdziły, że negocjacje w kwestii czterech wysp powinny być coraz bardziej zaawansowane.
Konflikt o Kuryle nie jest typowym przykładem sporu cywilizacyjnego w ujęciu Huntingtona. Zarówno Rosja, jak i Japonia są przedstawicielami kultur o długiej tradycji, mających ogromny wkład w dorobek całej historii ludzkości. Na takim tle jednak nigdy nie występowały pomiędzy nimi spory. Samuel Huntington wyróżnia rzecz jasna w swoim dziele cywilizacje obu państw. Charakteryzując cywilizacje japońską wskazuje na fakt, i. jest ona w pewnym sensie pochodna cywilizacji chińskiej, z której wyłoniła sie miedzy 100 a 400 rokiem n.e., a wraz z która często bywa określana mianem cywilizacji Dalekiego Wschodu. Natomiast za środek cywilizacji prawosławnej uznaje Huntington właśnie Rosje, która ,,od zachodniego chrześcijaństwa odróżnia bizantyjski rodowód, odrębną religią, 200 lat panowania tatarskiego, biurokratyczny despotyzm oraz
ograniczony kontrakt z Renesansem, Reformacja, Oświeceniem i innymi zjawiskami tak ważnymi dla Zachodu''. Definicje te pokazują, jak wzajemnie obce sa przywołane tu kultury. Ich interakcje nie stanowiły jednak – i prawdopodobnie w przyszłości nie będą same w sobie stanowić - zarzewia konfliktu.
Na przykładzie konfliktu o Kuryle, jak równie. wojny lat 1904-1905 widać wyraźnie, .e punkt zapalny stanowiły sprzeczne interesy gospodarcze, ekonomiczne i polityczne. Nie chodziło natomiast o rywalizacje oparta o konieczność kreowania wizerunku swojego państwa jako mocarstwa światowego, a przynajmniej nie ze strony japońskiej. Polityka wschodnia strony rosyjskiej była w dużym stopniu determinowana przez status quo w Europie. Chylący sie ku upadkowi carat rzeczywiście mógł szukać szansy na wzmocnienie swojej pozycji w rywalizacji z Japonia, jednak już wówczas był stosunkowo zależny w takich poczynaniach od poparcia krajów europejskich (poparcie władcy Niemiec Wilhelma II przed wojna z Japonia ). Japonia równie. nie występowała jako zupełnie samodzielne mocarstwo - obawy Anglii i Stanów Zjednoczonych o rozszerzenie rosyjskich wpływów w Azji przekładały sie na poparcie dla jej konkurentów.
Kwestia ewentualnych konfliktów etnicznych, jakie mogą mieć miejsce na omawianych terytoriach spornych wydaje sie również odległa. Mieszkańcy wysp kurylskich to obecnie w zdecydowanej większości Rosjanie (w końcu lat 40. z południowych Kuryli wysiedlono około 17 tysięcy Japończyków), toteż nie widać perspektywy dla takiego sporu.
Kuryle są dla Rosjan ważne strategicznie, ponieważ stanowią niejako barierę, która zamyka Morze Ochockie. Do 9 sierpnia 1945 roku były tam ważne japońskie instalacje wojskowe. Uniemożliwiały one bezproblemowy przepływ radzieckiej floty z portów znajdujących się na Dalekim Wschodzie na Pacyfik. Równie ważne znaczenie ma wyspa Etorofu, posiadająca głęboki i niezamarzający port. To właśnie z niego w grudniu 1941 roku wypłynęła w stronę Pearl Harbour flota japońska. Po 1945 roku Wyspy Kurylskie były dla Syberii i radzieckiego Dalekiego Wschodu ważnym miejscem strategicznym. Kanał Kunashiri do tej pory stanowi jedną z trzech dróg floty rosyjskiej na Pacyfik, a oprócz tego, na samej wyspie, jak i na wyspach Etorofu i Shikotan umiejscowione są m.in. bazy łodzi podwodnych o napędzie atomowym, czołgów, rakiet, helikopterów oraz samolotów.
Nie bez znaczenia dla całego sporu jest także przyczyna ekonomiczna. O ile wyspy, o które toczy się spór nie mają dużego znaczenia gospodarczego, o tyle otaczające je wody są nadzwyczaj bogate w łowiska łososi. Dzięki połowom w tym miejscu państwo może powiększyć swój dochód o miliard dolarów rocznie.
Konflikt o Kuryle ma dziś zasadniczo jedynie prestiżowy charakter. Patrząc na relacje rosyjsko-japońskie z perspektywy czasu wydaje się, że Japonię i Rosję czeka długa droga do przejścia, zanim oba kraje ostatecznie podpiszą traktat pokojowy, który raz na zawsze zakończyłby stan wojny między nimi. Szczególnie, że spotkanie między premierem Japonii Taro Aso i premierem Rosji Władimirem Putinem, które miało miejsce 12 maja 2009r. po raz kolejny zakończyło się „życzeniami” obu stron, aby rosyjsko-japońskie relacje przeszły na wyższy poziom.
3
vesper_fischer