Hanna Konopka Adrian Konopka
LEKSYKON
HISTORII POLSKI
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
1944-1997
Gryf - wyd. I, Warszawa 1999
OD AUTORÓW
Leksykon historii Polski po II wojnie światowej (1944-1997) stanowi rozszerzone ujęcie treści zawartych w programach nauczania powojennej historii Polski oraz w podręcznikach szkolnych do nauki tego przedmiotu. Służyć więc może porządkowaniu wiedzy wynoszonej ze szkoły oraz rozszerzaniu jej zakresu na dalszych etapach nauki. Adresujemy więc tę książkę zarówno do młodzieży szkół średnich, jak i wyższych, a także do tych osób, które interesują się naszymi dziejami najnowszymi.
Leksykon zawiera podstawowe informacje o głównych wydarzeniach politycznych i społecznych, o partiach i organizacjach oraz głównych postaciach naszych powojennych dziejów. Jako umowną cezurą początkową przy-jęliśmy lipiec 1944 roku - czas rozpoczęcia wyzwalania naszego państwa -w powojennych granicach - spod okupacji hitlerowskiej oraz związany z tym fakt utworzenia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. I choć do końca wojennych zmagań na ziemiach polskich i w Europie pozostawało jeszcze wówczas prawie dziesięć miesięcy, w zasadzie nie podejmowaliśmy zagadnień związanych z działaniami wojennymi, gdyż uznaliśmy, iż należą one do dziejów kończącej się wojny, a nie zaczynającego się polskiego, powojennego pokoju. Równie umowna okazała się cezura końcowa - rok 1997 - związana z uchwaleniem Konstytucji Rzeczypospolitej Polski, gdyż wart-kość bieżących wydarzeń nakazała wspomnieć o niektórych sprawach zupełnie współczesnych.
Książka zawiera 241 haseł rzeczowych i 90 biograficznych. Dokonując subiektywnego z natury rzeczy doboru haseł, staraliśmy się oprócz spraw zasadniczych ukazywać zagadnienia mniej znane, słabiej eksponowane w dotychczasowych opracowaniach. Niektóre hasła, zwłaszcza dotyczące literatury, teatru, filmu, sztuk plastycznych, radia i telewizji, muzealnictwa i ochrony zabytków, turystyki i sportu itp. z konieczności pominęliśmy. Co prawda stanowią one integralną część naszych dziejów, leżą jednak poza obszarem tradycyjnie pojmowanego przedmiotu historii.
Zagadnienia te same w sobie stanowią przedmiot wielu specjalistycznych opracowań. Z tych samych powodów marginesowo potraktowaliśmy także wiele szczegółowych zagadnień gospodarczych: budownictwo, różne gałęzie przemysłu, górnictwo, energetykę, transport, łączność, komunikację, rolnictwo itp.
Cała problematyka zawarta w Leksykonie dotyczy historii ciągle jeszcze żywej - zdecydowana większość Polaków urodziła się wszakże po lipcu ł 944. Przedstawiając materię tak świeżą zdajemy sobie sprawę, iż ocena minionych nie tak dawno dziejów Polski Ludowej budzi wiele kontrowersji. Pamiętamy jednak o zasadzie, którą warto w tym miejscu przypomnieć, że to właśnie byt społeczny weryfikuje teorię społeczną. Ocena ta okazała się w sumie niezadowalająca, prowadząca do głębokich przemian ustrojowych, politycznych i społecznych, zapoczątkowanych -no właśnie... obradami "okrągłego stołu", a może wydarzeniami Sierpnia '80, a może jeszcze wcześniej... Pojawiają się tu także pytania o siły i osoby sprawcze tych zmian. Wszyscy jesteśmy uczestnikami lub świadkami opisywanych tu spraw. Rodzi to wiele obaw - zwłaszcza o mogące powstawać w związku z tym namiętności.
W lutym 1999 roku
Hanna Konopka i Adrian Konopka
WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW
-Armia Krajowa
- Armia Ludowa
- Akcja Wyborcza Solidarność
- Brygada Artylerii Ciężkiej
- Brygada Artylerii Haubic
- Brygada Artylerii Przeciwpancernej
- Bezpartyjny Blok Wspierania Reform
- Brygada Moździerzy
- Biuro Polityczne
- Brygada Pancerna
- Brygada Saperów
- Blok Stronnictw Demokratycznych
- Brygada Zmotoryzowana
- Central European Free Trade Agreement - (Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu)
- Centralny Komitet Wykonawczy
- Centralna Rada Związków Zawodowych
- Centralny Urząd Planowania
- Dywizja Artylerii
- Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej
- Dywizja Lotnictwa Bombowego
- Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego
- Dywizja Lotnictwa Szturmowego
- Dywizja Piechoty
- Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj
- Dywizja Zmechanizowana
- Europejska Wspólnota Gospodarcza
- Front Jedności Narodu
- Federacja Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej
GL - Gwardia Ludowa
KBW - Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego
KBWE - Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
KC - Komitet Centralny
KdR - Koalicja dla Rzeczypospolitej
KERM - Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów
KED - Kongres Eiberalno-Demokratyczny
KEotn. - Korpus Lotniczy
KMW -Koła Młodzieży Wojskowej
KPanc. - Korpus Pancerny
KPP - Komunistyczna Partia Polski
KPZR - Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
KRN - Krajowa Rada Narodowa
KRRiTV - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
KUL - Katolicki Uniwersytet Lubelski
MBP - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
MDL - Mieszana Dywizja Lotnictwa
min. - minister
MON - Ministerstwo Obrony Narodowej
MSW - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
MSWiA - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji
MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych
NATO - North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego
NBP - Narodowy Bank Polski
NIE - "Niepodległość"
NKGB - skrót: Narodnyj Komissariat Gossilf/arstwiennoj Bie- zopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Pań stwowego)
NKWD - skrót: Narodnyj Komissariat Wmitriennich Diel (Lu dowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)
NSA - Naczelny Sąd Administracyjny
OBWE - Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
OKP - Obywatelski Klub Parlamentarny
ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych
OPZZ - Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych
PAN - Polska Akademia Nauk
PGR - Państwowe Gospodarstwo Rolne
-(ang.: Poland-Hungary Assistance in Restructuring their Economies), Polska i Węgry - Pomoc w Przebudowie Gospodarki
- Polski Komitet Narodowy
- Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
- Polska Partia Robotnicza
- Polska Partia Socjalistyczna
- Polska Partia Socjalistyczna (Wolność-Równość--Niepodległość)
- Polska Rzeczpospolita Ludowa
- Polskie Stronnictwo Ludowe
- Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe
- Polskie Siły Zbrojne
- Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
- Polski Związek Katolicko-Społeczny
- Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
- Ruch dla Rzeczypospolitej
- Rada Jedności Narodowej
- Rada Ministrów
- Ruch Obywatelski -Akcja Demokratyczna Rzeczpospolita Polska
- Rzecznik Praw Obywatelskich
- Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej Radio "Wolna Europa"
- Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
- Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli
- Stronnictwo Demokratyczne
- Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej
- Stowarzyszenie Konserwatywne- Ludowe
- Sojusz Lewicy Demokratycznej Stronnictwo Pracy
- Socjalistyczny Związek Młodzieży Wojskowej
- Służba Zwycięstwu Polski
- Socjalistyczny Związek Studentów Polskich
- Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej
-Towarzystwo Szkoły Świeckiej
-Unia Europejska
- United Nations Relief and Rehabilifation Administra-
UP
UPA
UPR
UW
UZE
WiN
WKP(b)
WMG
WNP
WOP
WP
WRON
WSW
ZBoWiD
ZChN
ZHP
ZMP
ZMS
ZMW
ZNP
ZPP
ZSP
ZSRR
ZWM
ZWZ
tion (Admistracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy)
- Unia Pracy
- Ukraińska Powstańcza Armia
- Unia Polityki Realnej
- Unia Wolności
- Unia Zachodnioeuropejska
- "Wolność i Niezawisłość"
- Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)
- Wolne Miasto Gdańsk
- Wspólnota Niepodległych Państw
-Wojska Ochrony Pogranicza
-Wojsko Polskie
- Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego
- Wojskowa Służba Wewnętrzna
- Związek Bojowników o Wolność i Demokrację
- Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
- Związek Harcerstwa Polskiego
- Związek Młodzieży Polskiej
- Związek Młodzieży Socjalistycznej
- Związek Młodzieży Wiejskiej
- Związek Nauczycielstwa Polskiego
- Związek Patriotów Polskich
- Zrzeszenie Studentów Polskich
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
- Związek Walki Młodych
- Związkek Walki Zbrojnej
A
ADMINISTRACJA APOSTOLSKA, tymczasowa organizacja kościelna. Po zakończeniu II wojny światowej organizowana na ziemiach polskich z powodu znacznych zmian terytorialnych państwa i ustroju metropolitalnego Kościoła. Po 1945 poza granicami wschodnimi pozostała znaczna część metropolii wileńskiej i lwowskiej. Z metropolii wileńskiej w nowych granicach Polski znalazła się cała diecezja łomżyńska, część archidiecezji wileńskiej (56 parafii i ok. 234 tyś. wiernych; utworzono dla nich administrację apostolską w Białymstoku) i skrawek diecezji pińskiej (35 parafii i ok. 90 tyś. wiernych; utworzono dla nich administrację apostolską w Drohiczynie). Z metropolii lwowskiej w Polsce znalazła się większa część diecezji przemyskiej oraz mały skrawek archidiecezji lwowskiej (27 parafii;
utworzono dla nich administrację apostolską w Lubaczowie). Znacznie większe zmiany zaistniały na -•Ziemiach Odzyskanych. Po polskiej stronie granicy pozostała prawie cała diecezja gdańska, prałatura pilska i prawie cała archidiecezja wrocławska, diecezja warmińska, znaczna część diecezji berlińskiej, część archidiecezji praskiej (Kotlina Kłodzka), część archidiecezji ołomunieckiej (okręg Głubczyc) i skrawek diecezji miśnieńskiej (rejon Bogatyni). Tereny te, na mocy dekretu z 15 VIII 1945 kard. -Augusta Hionda, zorganizowane zostały jako administracje apostolskie w Gdańsku (ks. Andrzej Wronka), Olsztynie (ks. T. Bensch), Gorzowie (ks. E. Nowic-ki), Wrocławiu (ks. K. Milik) i Opolu (ks. B. Kominek). 27 I 1951 rząd ogłosił komunikat o zniesieniu stanu tymczasowości w administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich; dotychczasowi administratorzy apostolscy zmuszeni zostali do opuszczenia swych biskupstw. Wybrani zostali nowi wikariusze kapitulni, którym prymas -S. Wyszyński zdecydował się udzielić jurysdykcji kanonicznej, aby uchronić Kościół w Polsce przed rozbiciem.
11
ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ POLSKI
ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ POLSKI. W VIII 1944 PKWN uchylił niemiecki okupacyjny podział administracyjny ziem polskich i przywrócił województwa istniejące przed wojną (z wyjątkiem ziem zaanektowanych przez ZSRR). Utrzymano trójstopniowy podział administracji terytorialnej:
województwa, powiaty, gminy (które składały się z gromad). Nowością było wprowadzenie rad narodowych jako przedłużenia w terenie -KRN, początkowo o kompetencjach organów kontrolnych. Była to próba częściowego naśladownictwa systemu radzieckiego ("sowietów"). Na -Ziemiach Odzyskanych powołano przejściowo cztery okręgi administracyjne. Już w IIł 1945 utworzono woj. gdańskie, a w V 1946 nowe województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie. Polska liczyła 14 województw, 2 miasta wydzielone na prawach województwa (Warszawa i Łódź), 299 powiatów (w tym 29 grodzkich), 3006 gmin wiejskich i 703 miasta. W 1951 utworzono nowe województwa z siedzibami w Opolu, Zielonej Górze i Koszalinie.
20 III 1950 Sejm przyjął ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Wprowadzała, na wzór radziecki, rady narodowe jako terenowe organy jednolitej władzy państwowej mające kompetencje zarówno ustawodawcze, jak i wykonawcze. Równocześnie znosiła elementy samorządu terytorialnego, urzędy wojewódzkie, starostwa powiatowe, stanowiska wojewodów, starostów, prezydentów i burmistrzów miast oraz wójtów. W ich miejsce wprowadzono prezydia rad narodowych (wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne) z przewodniczącymi. Rady narodowe były organami władzy państwowej wyłanianymi w wyborach. Organem wykonawczym rady było prezydium oraz komisje jako organy pomocnicze. Nadzór zwierzchni nad radami narodowymi sprawowała -Rada Państwa, która zarządzała wybory oraz udzielała wytycznych do działania i sprawowania kontroli społecznej. Prowadziło to do centralizacji aparatu państwowego i jego zbiurokratyzowania, co stało w sprzeczności z jego teoretycznie przedstawicielskim charakterem. Znaczenie prezydiów rosło, prowadząc do ich uniezależnienia się od rad, woli radnych i wyborców. Faktyczną władzę sprawowały już w tym czasie odpowiednie komitety PZPR.
25 IX 1954 Sejm PRL wprowadził w życie kolejną reformę administracyjną kraju. W miejsce ok. 3 tyś. gmin (składaj ących się z ok. 40 tyś. gromad) utworzono ok. 8 800 gromad (ich liczba z biegiem lat malała). Układ ten przetrwał do 1972, kiedy w miejsce ok. 4 300 gromad powołano ponad 2 300 gmin.
28 V 1975 Sejm wprowadził dwustopniowy podział administracyjny kraju: utworzono 49 województw, zniesiono 390 powiatów i utrzymano zreformowane w 1972 gminy.
12
AKCJA "WISŁA"
Reforma administracyjna kraju, dojrzewająca w końcu lat dziewięćdziesiątych, dzieliła ugrupowania polityczne również pod względem preferowanej liczby województw (od pozostawienia 49 - PSL, do 8-10 - SKL i Ruch Stu). 2 VII 1998 Prezydent skutecznie zawetował ustawę dzielącą Polskę na 15 województw. 18 VII 1998 Sejm uchwalił ustawę o podziale kraju na 16 województw, którą Prezydent podpisał 27 VII.
Nowy podział administracyjny kraju wprowadzono l I 1999, kiedy to powstało 16 nowych województw, 303 powiaty, 65 miast na prawach powiatu, 2436 gmin (w tym 253 miasta na prawach gminy).
Województwo
Powiaty
Miasta na prawach powiatów
Gminy
Miasta na prawach gmin
Dolnośląskie
23
4
146
32
K-ujawsko-pomorskie
18
128
13
Lubelskie
20
193
16
Lubuskie
2
74
7
Łódzkie
3
159
15
Małopolskie
19
166
Mazowieckie
38
280
42*
Opolskie
1
68
Podkarpackie
144
Podlaskie
14
106
10
Pomorskie
92
21
Śląskie
17
118
29
Świętokrzyskie
97
Warmińsko-mazurskie
100
Wielkopolskie
31
209
Zachodniopomorskie
103
8
Razem:
303
65
2183
253
*/ - w tym gminy warszawskie.
AKCJA "WISŁA", kryptonim zmasowanej, antyukraińskiej operacji wojskowej , przeprowadzonej 24 IV - 31 VII 1947 na podstawie uchwały Państwowej Komisji Bezpieczeństwa z 17 IV 1947. Bezpośrednim powodem intensyfikacji działań przeciwko --Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) była śmierć wiceministra obrony narodowej gen. -»K. Świerczewskiego 28 III 1947 w przypadkowej zasadzce pod Baligrodem, której okoliczności nie zostały do końca wyjaśnione. Na obszarze operacji działały 4 kurenie (batalio-
AKCJA WYBORCZA SOLIDARNOŚĆ
ny) UPA, łącznie ok. 2,5 tyś. ludzi w oddziałach zbrojnych, ponad 200 członków ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa i kilka tysięcy członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (wg danych UPA jedynie 1390 żołnierzy tej formacji). Działania prowadziła Grupa Operacyjna "Wisła" (dowódca gen. S. Mossor, zastępcy - wiceminister bezpieczeństwa publicznego płk -"G. Korczyński i dowódca KBW płk J. Hubner). ...
kubiasz84