GUŁag w latach wojny 1941-45.pdf

GUŁag w latach wojny 1941-1945

Spis treści

1. Zmiany strukturalne i organizacyjne

2. Polityka karna

3. Więzienia

4. Obozy i kolonie

22 czerwca 1941 r. rozpoczęła się wojna niemiecko-radziecka, która w

historiografii radzieckiej i rosyjskiej określona została mianem Wielkiej Wojny

Ojczyźnianej. Dramatyczny rozwój sytuacji militarnej, utrata w początkowej fazie

wojny ogromnych obszarów o kluczowym znaczeniu gospodarczym i

ludnościowym, kolosalne ofiary w ludziach ponoszone na froncie - to były czynniki

wyciskające swe piętno na życiu całego kraju, silnie rzutujące także na losy

systemu obozowego.

1. Zmiany strukturalne i organizacyjne

Na podstawie uchwał SNK z końca czerwca 1941 r. przerwano prace na wielu

budowach zarządzanych przez NKWD. W związku z tym dokonane zostały zmiany

w strukturze zarządów produkcyjnych: Zarząd Główny Obozów Przedsiębiorstw

Górniczo-Hutniczych, Zarząd Przemysłu Paliwowego, Zarząd Obozów Budowy

Przedsiębiorstw Hutnictwa Żelaza, grupa obozów Dalstroju zostały połączone w

Zarząd Główny Obozów Przedsiębiorstw Górniczo-Hutniczych, sprawujący nadzór

nad 16 IŁ. Jesienią 1941 r. zlikwidowano także Zarząd Główny Obozów

Budownictwa Hydrotechnicznego, a prowadzone jeszcze przezeń budowy przejął

Główny Zarząd Obozów Budownictwa Przemysłowego. W następstwie tych zmian

struktura NKWD obejmowała: Zarząd Główny Poprawczych Obozów Pracy i

Poprawczych Kolonii Pracy (GUŁag), Zarząd Główny Obozów Budownictwa

Przemysłowego (Gławpromstroj), Zarząd Główny Dróg Bitych (GUSZOSDOR),

Zarząd Główny Obozów Budownictwa Kolejowego (GUŁŻDS), Zarząd Główny

Budowy Zakładów Kujbyszewskich (Osobstroj), Zarząd Główny Obozów

Przedsiębiorstw Górniczo-Hutniczych (GUŁGMP), Zarząd Główny Budowy Lotnisk

(GUAS), Zarząd Główny Budownictwa na Dalekiej Północy (Dalstroj) i Zarząd

Obozów Przemysłu Drzewnego.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej kierownictwo ZSRR podjęło decyzję

o przeprowadzeniu ogromnej operacji deportacyjnej: przymusowego przesiedlenia

tzw. Niemców radzieckich. W związku z tym 28 sierpnia 1941 r. w strukturze NKWD

ZSRR (ale poza GUŁagiem) powołano do życia Wydział Specjalnych Przesiedleń

( Otdieł Spiecpieriesielenij ). Jako jego główne zadania wskazano wprawdzie

przedsięwzięcia (opracowywanie planów przesiedleń, czuwanie nad przebiegiem

osiedlania i dalszymi losami przesiedlonych) związane z "przesiedleniem

mieszkańców ZSRR narodowości niemieckiej", ale w stosownym zarządzeniu

znalazł się zapis mówiący o opracowywaniu planów przesiedlenia także "innych

kontyngentów", wedle poleceń NKWD ZSRR . Wydział ów 14 listopada 1942 r.

został jednak rozwiązany, a jego funkcje przejął Wydział Osiedli Pracy i

Specjalnych GUŁagu. Ten ostatni 12 stycznia 1944 r. został przemianowany na

Wydział Osiedli Specjalnych ( Otdieł spiecposielenij - OSP ), a 17 marca 1944 r.

wyprowadzono go ze struktury GUŁagu i przekształcono w samodzielny Wydział

Osiedli Specjalnych NKWD ZSRR.

2. Polityka karna

W dniu hitlerowskiej agresji na ZSRR szef NKWD i Prokurator ZSRR wydali

wspólną dyrektywę nr 221 nakazującą:

1) przerwanie zwalniania z obozów, więzień i kolonii "kontrrewolucjonistów,

bandytów, recydywistów i innych niebezpiecznych przestępców",

2) skoncentrowanie więźniów należących do wymienionych kategorii, do tzw.

polskich kontyngentów a także Niemców i obywateli obcych państw w

wyodrębnionych strefach pod wzmocnioną strażą oraz zaprzestanie powierzania

im pracy bez konwoju,

3) aresztowanie więźniów, wobec których istniały materiały wskazujące na ich

antyradziecką działalność,

4) przeniesienie ochrony obozów na stopę wojenną,

5) przerwanie korespondencji więźniów i specjalnych przesiedleńców z wolnym

światem.

25 lipca działaniem tej dyrektywy objęto także "członków rodzin zdrajców

ojczyzny". 31 lipca uchylono zapis o zakazie korespondencji, nakazując poddanie

jej surowej cenzurze. Dyrektywa z 22 czerwca 1941 r. została zmieniona 29

kwietnia 1942 r. Postanowiono wówczas, że osoby, które już odbyły wyroki, ale

zostały zatrzymane w obozach i koloniach, należało uwolnić spod straży (za

wyjątkiem skazanych za zdradę ojczyzny, terroryzm, szpiegostwo, dywersję,

trockizm, prawicowość i bandytyzm, którzy mieli pozostać pod strażą do końca

wojny), ale jako "wolnonajemni" pracownicy miały one być do końca wojny

pozbawione prawa wyjazdu, a więc faktycznie zostały przywiązane do

dotychczasowego miejsca uwięzienia. Komendanci obozów mogli jednak

samodzielnie zwalniać inwalidów, starców, osoby niezdolne do pracy oraz kobiety z

dziećmi, o ile osoby te absolutnie nie mogły być wykorzystane w obozach. W lipcu

1945 r. grupa przetrzymywanych w obozach mimo upływu ich wyroków liczyła 92,7

tys. osób, w tym 71,5 tys. miało formalnie status "wolnonajemnych" pracowników.

W pierwszej fazie wojny, w warunkach ponoszonych klęsk na poczynania

władz w stosunku do zbiorowości więźniów GUŁagu zasadniczy wpływ miały

trudności ewakuacji miejsc odosobnienia. Niemal od początku ewakuacji więzień ze

strefy przyfrontowej, nakazanej przez NKWD 23 czerwca, nastawiano się na

rozstrzelanie więźniów uważanych za szczególnie niebezpiecznych. NKWD

opowiadało się za ograniczeniem ewakuacji tylko do kobiet z dziećmi, kobiet w

ciąży, więźniów niepełnoletnich (za wyjątkiem dywersantów, szpiegów, bandytów i

innych niebezpiecznych przestępców) oraz tych wszystkich, wobec których

kontynuowanie śledztwa było niezbędne dla wykrycia wrogich organizacji. Skazani

za naruszenia dyscypliny pracy i nauki, chuligaństwo, złamanie przepisów o ruchu

kolejowym, drobne przestępstwa pospolite i służbowe mieli być zwolnieni i

skierowani do dyspozycji dowództwa wojskowego. Pozostali, a więc przestępcy

polityczni i winni cięższych przestępstw kryminalnych, mieli zostać rozstrzelani. W

efekcie nastąpiły masowe egzekucje na więźniach. Zasady zwolnień potwierdził

dekret Prezydium RN ZSRR z 12 lipca 1941 r. O uwolnieniu od kary skazanych za

przestępstwa niektórych kategorii. Przewidywał on, że w jednostkach

administracyjnych, w których wprowadzono stan wojenny zostaną zwolnieni z

dalszego odbywania kary:

- skazani na podstawie dekretów z 26 czerwca i 10 sierpnia 1940 r.,

- skazani za drobne przestępstwa, którym do końca kary pozostał mniej niż 1 rok,

- kobiety w ciąży i z małoletnimi dziećmi (poza recydywistkami oraz skazanymi za

przestępstwa kontrrewolucyjne lub bandytyzm).

Organy milicji, prokuratury i sądownictwa zobowiązano do przerwania

postępowań w sprawach o wymienione przestępstwa, jeśli groziła za nie kara nie

większa niż rok pozbawienia wolności lub roboty poprawcze.

6 lipca Prezydium RN ZSRR wydało dekret O odpowiedzialności za

rozpowszechnianie w czasie wojny fałszywych plotek, wzbudzających trwogę

wśród ludności. Dekret ów wprowadzał odpowiedzialność za tego rodzaju czyny

przed trybunałami wojskowymi, a wymiar kary określił na 2-5 lat pozbawienia

wolności. Postanowienie Państwowego Komitetu Obrony z 17 listopada 1941 r.

przyznało OSO przy NKWD ZSRR prawo stosowania w sprawach o przestępstwa

kontrrewolucyjne i specjalnie niebezpieczne przestępstwa przeciwko porządkowi

rządzenia kar aż do kary śmierci włącznie, przy czym postanowienia te były

ostateczne. W warunkach wojny zaostrzone zostały sankcje za naruszanie

dyscypliny pracy. Na podstawie dekretu z 26 czerwca 1940 r. w II półroczu 1941 r.

skazano 722,5 tys. osób (w całym 1941 r. - 1803,6 tys.), w 1942 r. - 1571,8 tys., w

1943 r. - 1121,3 tys., w 1944 r. - 1055,6 tys. i w 1945 r. - 1067 tys. Wszelako część

przestępstw tego typu była wtedy sądzona na podstawie nowych przepisów

wprowadzonych przez dekret Prezydium RN ZSRR z 26 grudnia 1941 r. o

odpowiedzialności robotników i urzędników przedsiębiorstw przemysłu wojennego

za samowolne opuszczenie przedsiębiorstw. Dekret ów postanawiał, iż wszyscy

pracownicy przedsiębiorstw przemysłu wojennego oraz obsługujących przemysł

wojenny na zasadach kooperacji będą na czas wojny uznani za zmobilizowanych i

przydzielonych do tychże przedsiębiorstw. Porzucenie przez nich pracy miało być

traktowane jak dezercja, rozpatrywane przez trybunały wojskowe i karane

pozbawieniem wolności na 5-8 lat. W 1942 r. na podstawie tego dekretu skazano

121 tys. osób, w 1943 r. - 335,1 tys., a w 1944 r. - 242,8 tys., w 1945 r. - 68,2 tys.

osób. Jednakże wedle innych źródeł liczba skazanych była wyższa i wyniosła w

1942 r. - 157,2 tys., w 1943 r. - 353,8 tys., w 1944 r. - 261,9 tys., w 1945 r. - 69,2

tys. W sumie na podstawie dekretów z 26 czerwca 1940 r. i 26 grudnia 1941 r. w

latach 1940-1945 skazano znacznie powyżej 9 mln osób, w tym ponad 7 mln za

nieusprawiedliwioną absencję lub spóźnienie powyżej 20 minut.

W 1943 r. w radzieckim prawodawstwie przywrócono pojęcie katorgi. 19

kwietnia Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret O wymiarze kary dla

zdrajców ojczyzny i o wprowadzeniu dla tych osób robót katorżniczych jako

wymiaru kary. Tylko do maja 1945 r. skazano na ten rodzaj kary ponad 29 tys.

osób. W związku z tym utworzono najpierw specjalne oddziały obozowe dla

katorżników w workuckim i północno-wschodnim ITŁ, a następnie odrębne obozy

dla katorżników. W końcu 1944 r. przebywało w nich już ok. 6 tys. więźniów, a 1

września 1947 r. - 60 tys.

3. Więzienia

Liczba osób przetrzymywanych w więzieniach NKWD (głownie były to

więzienia śledcze i przesyłowe) w latach 1941-1943 wykazywała wyraźną

tendencję spadkową i 1 stycznia 1944 r. stanowiła niespełna 1/3 stanu z 1 stycznia

1941 r. Nie ulega wątpliwości, iż największy spadek nastąpił w początkowym

okresie wojny w wyniku wspomnianych wyżej poczynań z lata 1941 r. W 1944 r.

nastąpił ponowny wzrost liczby więźniów, co zapewne wiązać należy przede

wszystkim z falą represji na obszarach wyzwalanych spod okupacji niemieckiej.

Liczba więźniów w więzi eniach NKWD w latach 1941-1945 (stan na 1 stycznia)

Rok

Liczba więźniów

1941

470693

1942

268532

1943

237534

1944

151296

1945

275510

4. Obozy i kolonie

W momencie niemieckiej agresji na ZSRR w systemie obozowym

przetrzymywano rekordową liczbę więźniów - niemal 2291 tys. osób, z tego w ITŁ

ponad 1731 tys. Do wiosny 1944 r. liczba więźniów obozów malała. Było to

następstwem przede wszystkim dwóch zjawisk: przedterminowego zwalniania

więźniów, których następnie kierowano do służby wojskowej oraz wysokiej

śmiertelności. Pierwszy z tych procesów, zapoczątkowany dekretem z 12 lipca

1941 r., ze zmiennym nasileniem trwał przez cały okres wojny, ale szczególnie

silnie wystąpił w 1941 r., kiedy to zwolniono 420 tys. więźniów. W latach 1942-1943

na podstawie decyzji Państwowego Komitetu Obrony przedterminowo zwolniono i

skierowano do armii dalszych 157 tys. więźniów, niezależnie od zwalnianych w

następstwie upływu terminów wyroków. W sumie w ciągu trzech pierwszych lat

wojny na uzupełnienie Armii Czerwonej przekazano 975 tys. osób. Nadto z obozów

zostało zwolnionych ok. 53 tys. obywateli polskich i czechosłowackich.

Zwolnienia i mobilizacja więźniów do armii spowodowały - mimo ograniczenia

procesów inwestycyjnych - poważny deficyt siły roboczej w systemie obozowo-

kolonijnym. Aby go zrekompensować, władze starały się zwiększyć intensywność

pracy więźniów poprzez wydłużanie czasu pracy i podniesienie norm

produkcyjnych, od wykonania których zależał poziom wyżywienia. Skutki tego były

dla więźniów tragiczne. Już w końcu 1941 r. nastąpił wzrost śmiertelności, który w

latach 1942-1943 osiągnął katastrofalne rozmiary. W 1942 r. tylko w ITŁ zmarło

248877 więźniów, tj. 22,7 % średniorocznego stanu osobowego, a w całym

systemie - 351360 więźniów (25 % średniorocznego stanu osobowego). W 1943 r.

w obozach zmarło 166967 więźniów (22,8 % stanu średniorocznego), a w całym

systemie - 278963. W latach 1944-1945 śmiertelność znacznie się zmniejszyła i

wyniosła w obozach odpowiednio 60948 i 43848 zgonów (9,3 % i 6,3 % stanów

średniorocznych). Dla porównania warto odnotować, iż w 1940 r. w obozach zmarło

46665 osób (tj. 3,3 % stanu średniorocznego). W ITK i OŁP, obsługujących

mniejsze przedsiębiorstwa, głownie o skali lokalnej, dynamika zmian liczebności

więźniów kształtowała się odmiennie. Po zmniejszeniu się liczby więźniów w drugiej

połowie 1941 r. już w 1942 r. wystąpiła tendencja wzrostowa, która w 1944 r.

doprowadziła do osiągnięcia poziomu przekraczającego stan przedwojenny.

Liczba więźniów w poprawczych obozach i koloniach pracy w latach 1941-1945 (stan na

1 stycznia).

Liczba wię źniów

Rok

w tym:

w obozach

w koloniac h

ogółem

w tym skazanych

za przestępstwa

kontrrewolucyjne

w tym skazanych

za przestępstwa

kontrrewolucyjne

ogółem

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: