ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH

Opracowano na podstawie: Z Włodarski, A. Matczak: Wprowadzenie do psychologii, W-wa 1996.

Procesami poznawczymi nazywa się te wszystkie czynności psychiczne, które służą człowiekowi do uzyskania informacji w otoczeniu. Dzięki nim jednostka może zdobywać informacje i budować wiedzę o świecie zewnętrznym i samej sobie.

Podstawowe rodzaje procesów poznawczych:

Odbieranie wrażeń i spostrzeganie to proste procesy, za pomocą których człowiek przyswaja sobie informacje bezpośrednio do niego napływające z otoczenia czy własnego organizmu.

Myślenie stanowi wyższą formę poznania, polegającą na przetwarzaniu uzyskanych informacji w nowe; pozwala to na wykraczanie poza dane wrażeniowo - spostrzeżeniowe, na poznawanie tego, co nie jest lub nie może być bezpośrednio obserwowalne.

Procesy pamięci umożliwiają przechowywanie i przypominanie zdobytych informacji.

ZMIANY ROZWOJOWE W ZAKRESIE ODBIERANIA WRAŻEŃ.

Wrażenie stanowi odzwierciedlenie pojedynczej cechy bodźca – takiej jak barwa, zapach, dźwięk – działającego na układ nerwowy człowieka. Odbieranie wrażeń jest najbardziej elementarnym procesem poznawczym.

Źródłem wrażeń jest nie tylko świat zewnętrzny (receptory wzrokowe, słuchowe, smakowe, skórne służące do odbioru tych wrażeń), ale i to, co dzieje się wewnątrz organizmu (receptory, które odbierają bodźce związane z wykonywanymi ruchami oraz stanem narządów wewnętrznych).

Dziecko odbiera wrażenia zmysłowe już od urodzenia, czynność ta podlega jednak w toku rozwoju wyraźnemu doskonaleniu. Zmiany rozwojowe idą w kilku kierunkach.

§         Po pierwsze – wzrasta wrażliwość zmysłowa, co przejawia się obniżeniem jej dolnych progów. W pierwszych kilku tygodniach życia zakres intensywności bodźców, na które dziecko potrafi reagować jest wyraźnie ograniczony, choć w niejednakowym stopniu dotyczy to różnych jakości zmysłowych. Noworodek przejawia stosunkowo dużą wrażliwość na bodźce działające na narząd równowagi czy związane z ruchem, natomiast jeśli chodzi o wrażenia słuchowe reaguje na bardzo silne dźwięki. Fakt, że niemowlę już w pierwszym okresie po urodzeniu wykazuje dużą wrażliwość zmysłową i robi szybkie postępy w zakresie umiejętności rozróżniania bodźców, wiąże się ze znacznym stopniem dojrzałości, jaka cechuje jego narządy zmysłów w chwili przyjścia na świat. Choć doskonalenie się wrażliwości jest procesem ciągłym, postępującym przez cały okres rozwoju dziecka, najistotniejsze zmiany stwierdza się w wieku szkolnym. I tak np. ostrość wzroku – mierzona odległością, z jakiej dziecko potrafi rozpoznać przedmiot – wzrasta o 60% w wieku 6 – 15 lat.

§         Po drugie – doskonali się zdolność rozróżniania bodźców, czyli czułość zmysłowa. Zdolność ta występuje u człowieka stosunkowo wcześnie. Np. stwierdzono, że niemowlę w pierwszym miesiącu życia dłużej lub krócej zatrzymuje wzrok na pokazywanym mu przedmiocie w zależności od jego koloru, a na początku 4 miesiąca wykonuje ruchy ssania jako reakcję warunkową na określonego rodzaju oświetlenie stosowane zwykle przy karmieniu. Na początku 3 miesiąca można wyuczyć niemowlę rozróżniania dwóch odmiennych zapachów. Wcześnie dużą czułość osiągają zmysły skórne.

Wraz z wiekiem wyraźnie zmienia się typ zachowań, w których dziecko potrafi uwzględniać odbierane różnice między bodźcami. Początkowo rozróżnianie bodźców przejawia się w aktywności odruchowo – bezwarunkowej, potem w reakcjach warunkowych, w dalszej kolejności dziecko potrafi różnice między bodźcami uwzględniać w swym celowym działaniu, wreszcie określać słownie.

Podobnie jak wrażliwość tak i czułość zmysłów wzrasta najbardziej w wieku szkolnym. I tak np. stwierdzono, że zdolność rozróżniania barw między 6 a 14 rokiem życia wzrasta o 89%, zmiany te dotyczą szczególnie różnicowania odcieni, jako że barwy zasadnicze są różnicowane i prawidłowo nazywane przez większość dzieci pod koniec wieku przedszkolnego

§         Po trzecie wzrost aktywności i z czasem intencjonalnego charakteru procesu odbierania wrażeń. Proces ten nie polega na mechanicznym rejestrowaniu bodźców „atakujących” narządy zmysłów. Za najwcześniejszy przejaw aktywnego udziału sprawowanego w nim przez dziecko można uznać tzw. koncentrację wzrokową i słuchową. Niemowlę staje się do niej zdolne w pierwszych tygodniach życia – potrafi przez dłuższą chwilę utrzymać wzrok na pokazywanym mu przedmiocie, a w odpowiedzi na bodziec dźwiękowy nieruchomieje. Dziecko kilkumiesięczne śledzi wzrokiem poruszające się przedmioty i umie zlokalizować źródło dźwięku, zwracając w odpowiednim kierunku głowę. Świadczy to o nastawieniu narządów zmysłu na działające bodźce. W późniejszym okresie dziecko zaczyna w coraz większym stopniu samo dostarczać sobie bodźców. Już w drugiej połowie pierwszego roku życia potrafi przedłużać czas trwania interesujących je zdarzeń – wielokrotnie powtarza czynność, która dostarcza mu pewnych wrażeń np. potrząsanie grzechotką. Początkowo jest to odtwarzanie czynności wykonywanych przypadkowo, ale już od drugiego roku życia zaczyna się zamierzone uzyskiwanie określonych, znanych z wcześniejszego doświadczenia doznań zmysłowych. Z czasem zachowania tego rodzaju przybierają postać coraz bardziej świadomego i konsekwentnego poszukiwania określonego rodzaju wrażeń w kontakcie z przyrodą, sztuką czy w aktywności ruchowo – sportowej, tak charakterystycznego dla wieku szkolnego i młodzieńczego. Analogicznie kształtuje się umiejętność unikania wrażeń nieprzyjemnych. Małe dziecko reaguje na przykre bodźce krzykiem i innymi objawami niezadowolenia, które pociągają za sobą interwencję dorosłych; stopniowo uczy się samo je usuwać, a także zaczyna unikać czynności i miejsc grożących nieprzyjemnymi doznaniami.

Za najwyższy etap rozwoju w omawianym zakresie można uznać okres, gdy odbieranie wrażeń nie jest tylko procesem aktywnym i intencjonalnym, ale samo staje się przedmiotem poznania.

Zmiany rozwojowe jakie zachodzą w procesie odbierania wrażeń, są więc w znacznej mierze efektem ćwiczenia: Aparat zmysłowy doskonali się w toku swojego funkcjonowania. Jest to rozwój samoczynny, ale w znacznej mierze odbywa się on dzięki własnej aktywności dziecka i stymulacji ze strony środowiska.

ROZWÓJ CZYNNOŚCI SPOSTRZEGANIA.

W większości sytuacji na człowieka działają bodźce złożone, posiadające wiele różnych cech, a więc stanowiące źródło wielu różnych wrażeń. Ponadto bodźce te na ogół są znane człowiekowi z wcześniejszego doświadczenia i fakt ten ma istotny wpływ na sposób ich widzenia.

Spostrzeganie można określić jako proces odzwierciedlania bodźców złożonych, dokonujący się
z wykorzystaniem wcześniejszego doświadczenia.

O roli doświadczenia w spostrzeganiu świadczy m.in. zjawisko jego stałości, które polega na tym, że znane nam przedmioty zwykle widzimy wciąż jako te same, mimo zmian ich położenia, oświetlenia czy odległości. Czyli posiadamy w umyśle wewnętrzne reprezentacje różnych obiektów świata zewnętrznego. Reprezentacje te często nazywane schematami poznawczymi – są niejako modelami, z którymi człowiek porównuje i dzięki którym rozpoznaje to, z czym się styka.

Pierwsze schematy poznawcze tworzą się w drodze kojarzenia przez dziecko różnego rodzaju doznań wzrokowych, słuchowych, dotykowych i innych, których źródłem jest jeden i ten sam przedmiot. W wyniku takiego poznania tworzą się scalone obrazy spostrzeżeniowe, które w późniejszym kontakcie z przedmiotami ulegają aktywacji nawet wówczas, gdy kontakt ten jest ograniczony do pewnych pojedynczych doznań zmysłowych. Czyli możemy rozpoznać znany nam przedmiot dzięki jego konturom, kształtowi itp.

W toku rozwoju zawarta w schematach poznawczych wiedza o przedmiotach bogaci się nie tylko pod wpływem bezpośrednich kontaktów z nimi, lecz również w wyniku informacji otrzymywanych od innych ludzi. Zarazem nabiera ona charakteru werbalnego – dziecko przyswaja sobie nazwy przedmiotów i ich właściwości, co zwiększa dokładność spostrzeżeń oraz czyni je bardziej świadomymi i kontrolowanymi.

Doskonalenie się analizy i syntezy spostrzeżeniowej.

Spostrzeżenia małego dziecka charakteryzują się małą dokładnością – odzwierciedlają otaczającą rzeczywistość w sposób znacznie uproszczony. Jest to efektem słabego rozwoju schematów poznawczych w związku z małą liczba doświadczeń. Schematy te są mało zróżnicowane i odzwierciedlają jedynie ogólne zarysy przedmiotów.

Zjawisko synkretyzmu – nieumiejętność odróżnienia figury od tła. W pierwszym roku życia obserwuje się u niemowląt zjawisko polegające na spostrzeganiu przedmiotów występujących razem jako jednej całości np. dziecko bierze do ust talerzyk zamiast położonego na nim jedzenia. Ten skrajny przejaw niedoskonałości spostrzeżeń zanika dosyć szybko, nadal jednak spostrzeganie jest mało dokładne. Dzieci nie potrafią dostrzec wszystkich elementów składowych przedmiotu, a jednocześnie nie są w stanie zauważonych szczegółów powiązać w całość.

Przeciwieństwem takiego spostrzegania jest spostrzeganie analityczno – syntetyczne, w którym wyodrębnione szczegóły ujmowane są jako elementy całości, co sprawia, że i całość i części widzi się jednocześnie we wzajemnym powiązaniu. Zdolność analizy i syntezy spostrzeżeniowej ulega systematycznemu doskonaleniu w wieku przedszkolnym i szkolnym, czego przejawem może być zwracanie uwagi na kształty i różnicowanie je, rozpoznawanie i odwzorowywanie kształtów geometrycznych

W toku rozwoju zwiększa się zakres tego, co może być przedmiotem analizy. Najpierw wyodrębnia się składowe elementy przedmiotu, potem zwraca się uwagę na relacje między elementami, stosunki przestrzenne, czasowe itp.

Ogromną rolę w rozwoju zdolności analityczno- syntetycznego spostrzegania odgrywa mowa. Znajomość nazw przedmiotów i ich części ułatwia ich spostrzeżeniowe wyodrębnianie, a posługiwanie się przyimkami np. na, pod, między, na lewo, na prawo, skośnie pomaga w analizie relacji między poszczególnymi elementami.

Umiejętność prawidłowej analizy i syntezy spostrzeżeniowej jest niezwykle ważna w nauce pisania i czytania. Wymaga bowiem subtelnego różnicowania znaków graficznych. Jak wykazały badania opóźnienia rozwoju analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej są częstym powodem trudności w nauce czytania i pisania. Umiejętność ta jest niezwykle ważna w zakresie przedmiotów przyrodniczych, geometrii, w kształceniu technicznym i artystycznym.

Wzrost dowolności procesu spostrzegania

Doskonalenie się analizy i syntezy sprawia, że spostrzeżenia są coraz wierniejsze i coraz pełniej odzwierciedlają rzeczywistość.

Ogromna ilość napływających z otoczenia bodźców sprawia, że dziecko musi je odbierać w sposób selektywny tzn. przepuszczać przez swoisty filtr. Podstawowym narzędziem takiej selekcji jest uwaga, przez którą rozumie się wybiórcze kierowanie czynności spostrzeżeniowych na określone obiekty, przez co pominięte zostają inne, potencjalnie dostępne odbiorowi. Przedmiotem spostrzegania jest więc to, na czym skupia się uwaga.

W zależności od charakteru czynników, które wywołują uwagę wyróżnia się dwa rodzaje spostrzegania.

·         spostrzeganie mimowolne – sterowane przez uwagę mimowolną. Występuje, gdy czynność spostrzegania zostaje uruchomiona i ukierunkowana przez czynniki zewnętrzne np. inicjuje się uwagę dziecka podając mu do ręki różne przedmioty. W spostrzeganiu mimowolnym są odzwierciedlane głównie szczególnie wyraziste cechy zmysłowe np. uwagę przyciąga to co duże, jaskrawe, głośne, poruszające się oraz te, które maja dla spostrzegającego określone znaczenie emocjonalne. Spostrzeganie to nie ma charakteru czynności ciągłej, jest chaotyczne, często krótkotrwałe.

·         spostrzeganie dowolne – następuje w efekcie zamierzonego kierowania uwagi na określone przedmioty. Kierunek selekcji jest wyznaczony przez jego cel. Uwaga koncentruje się na właściwościach przedmiotu ważnych z punktu widzenia wykonywanego zadania. Niejednokrotnie wymaga to aktywnego uwolnienia się od wpływu tego co samo się narzuca. Spostrzeganie to odznacza się systematycznością, jest organizowane i w razie potrzeby korygowane. Takie ukierunkowane, planowane i kontrolowane spostrzeganie nazywa się obserwacją.

W toku rozwoju spostrzeganie dowolne zaczyna odgrywać coraz większą rolę w czynnościach poznawczych. Pierwsze wyraźne dowody dowolności spostrzeżeń dają się zaobserwować w drugiej połowie wieku przedszkolnego. Szczególnie dobrze uwidacznia się to np. w zadaniach wymagających odwzorowywania figur, kiedy dzieci wodzą palcem po konturach wzoru, patrzą pod różnym kątem, liczą elementy składowe itp.. Intensywny rozwój w tym zakresie dokonuje się w wieku szkolnym, co w znacznej mierze pomaga w realizacji zadań.

ROZWÓJ MYŚLENIA

Ludzkie poznanie wykracza poza dostarczone informacje. Człowiek potrafi sam na podstawie posiadanych informacji, poddając je różnego rodzaju przekształceniom, dochodzić do informacji nowych. Wykraczaniem poza bezpośrednio otrzymane informacje jest też np. klasyfikowanie obrazków wg barwy, kształtu, wielkości, wznoszenie budowli z klocków, zaglądanie do wnętrza zabawek, przyciąganie niedostępnych przedmiotów za pomocą sznurka.

Te właśnie czynności prowadzące do pośredniego poznawania rzeczywistości nazywa się myśleniem. Myślenie polega na operowaniu posiadanymi informacjami. W zależności od tego jaki charakter mają te informacje, można mówić o różnego rodzaju materiale myślenia. Mogą go stanowić: dane spostrzeżeniowe – gdy człowiek myśli o tym co aktualnie spostrzega; wyobrażenia – gdy myśli o wydarzeniach przeszłych i przyszłych; pojęcia
i sądy.

Materiał myślenia na kolejnych etapach rozwoju.

Spostrzeżenia – to najwcześniejszy rozwojowo materiał myślenia. Myślenie opierające się na danych tego rodzaju nosi miano sensoryczno- motorycznego. Jest ono charakterystyczne dla dzieci do 2 roku życia. Myślenie to polega na przekształcaniu elementów aktualnej sytuacji poprzez praktyczne działanie np. dziecko myśli, gdy potrząsa grzechotką, uderza przedmiotem o przedmiot. Początkowo ruchy są przypadkowe, z czasem jednak intencja zaczyna wyprzedzać działanie i dziecko wykonuje celowo czynności manipulacyjne np. potrząsanie grzechotką, przysuwanie sobie zabawki. Jak długo materiał myślenia stanowią jedynie spostrzeżenia, tak długo poznawanie rzeczywistości i wykrywanie nowych sposobów działania dokonuje się na drodze czynnego eksperymentowania tzn. poprzez wykonywanie czynności o charakterze manipulacyjnym.

Wyobrażenia – myślenie opierające się na wyobrażeniach nosi miano wyobrażeniowego lub obrazowego. Wyobrażenie jest odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym. Wyobrażenia mogą mieć charakter odtwórczy (wierny obraz dawniej spostrzeganego przedmiotu) i charakter twórczy (nowy obraz).

Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli zinterioryzowaną. Pierwsze przejawy interioryzacji myślenia można zaobserwować w drugim półroczu 2 r. ż. (ok.18 mies.). Interioryzacja polega na wyprzedzeniu czynności jej myślowym przygotowaniem, czyli posługiwaniem się materiałem wyobrażeniowym. Dziecko staje się dzięki temu zdolne do naśladownictwa odroczonego – powtarzania pewnych czynności nie bezpośrednio po ich dostrzeżeniu, lecz dopiero po pewnym czasie. W następstwie tego pojawiają się początki zabaw tematycznych, w których dziecko odtwarza ciągi czynności zaobserwowanych najpierw u osób dorosłych. Innym ważnym przejawem interioryzacji jest zdolność przewidywania wyników własnych czynności, a więc elementarnego planowania działań. Dziecko potrafi zastosować nowe sposoby działania bez chaotycznych prób i błędów czy przypadkowego działania. Brak tych prób świadczy o tym, że dziecko przed wykonaniem czynności wyobraziło ją sobie.

Pojęcia – w miarę bogacenia się kontaktów dziecka ze światem zewnętrznym zaczyna ono dostrzegać, że pewne przedmioty mimo istnienia między nimi różnic, posiadają właściwości wspólne np. że służą do tego samego celu, można nimi wykonywać takie same czynności. W ten sposób w umyśle dziecka tworzą się schematy poznawcze, które są swego rodzaju modelami, które reprezentują całą klasę obiektów posiadających jakieś wspólne właściwości. Takie schematy poznawcze noszą nazwę pojęć, a myślenie polegające na operowaniu nimi  nosi miano myślenia pojęciowego. Zaczątki takiego myślenia pojawiają się obok dominującego wówczas myślenia wyobrażeniowego już w wieku przedszkolnym, a najintensywniejszy jego rozwój przypada na wiek szkolny. Z czasem obok pojęć konkretnych np. wróbel, ptak, zwierzę, dziecko zaczyna posługiwać się pojęciami abstrakcyjnymi takimi jak np. sprawiedliwość, miłość, mądrość. Ma to miejsce zwłaszcza między 10 a 14 r. ż.. Najczęściej w celu określenia rozwoju pojęć u dziecka używa się różnego rodzaju zadań wymagających klasyfikacji np. pogrupowanie figur geometrycznych. Stosuje się także zadania wymagające definiowania pojęć lub podawania wspólnej nazwy, wykrywania podobieństwa.

Sądy – są one odzwierciedleniem relacji między przedmiotami, zdarzeniami lub pojęciami. Sadami są np. stwierdzenia „ta piłka jest czerwona”, „praca uszlachetnia”. W każdym przypadku sąd stanowi wynik czynności myślenia.

Charakterystyka operacji umysłowych.

Myślenie polega na przekształcaniu informacji Przekształcenia te są czynnościami umysłowymi i noszą miano operacji. Liczba operacji umysłowych jakie potrafi przeprowadzić człowiek jest ogromna i nie ma w psychologii ogólnie przyjętej ich klasyfikacji. Zdaniem niektórych autorów wszystkie operacje wywodzą się z dwóch podstawowych jakimi są analiza i synteza.

§         Analiza – polega na wyodrębnianiu w jakiejś całości poszczególnych elementów.

§         Synteza – polega na ponownym łączeniu elementów.

§         Porównywanie – polega na jednoczesnej koncentracji myślowej na dwóch lub więcej elementach w celu wyodrębnienia występujących między nimi różnic i podobieństw. Gdy prosi się małe dzieci o porównanie pewnych obiektów mówią o nich osobno, wymieniając za każdym razem innego rodzaju cechy np. zapytane o podobieństwo kota i myszy dziecko odpowiada „kot ma wąsy, futro i pazury, a myszka ma futerko i siedzi w norce”.

§         Abstrahowanie – to wyodrębnianie pewnych cech jakiegoś obiektu, z jednoczesnym pomijaniem pozostałych jego właściwości.

§         Uogólnianie – to łączenie wyabstrahowanych cech wspólnych, to znaczy tych samych cech wykrytych w różnych obiektach.

§         Klasyfikowanie – zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech i właściwości.

§         Szeregowanie – zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku np. koloru lub wielkości.

§         Wnioskowanie – tworzenie nowych sądów w wyniku zestawienia pewnych innych sądów danych wcześniej.

Prawidłowości dotyczące rozwoju operacji umysłowych.

Odwracalność – stanowi jedną z najistotniejszych cech operacji. Odwracalność oznacza zdolność wykonywania działań umysłowych w przeciwnych kierunkach, szybkiego i wielokrotnego przechodzenia od jednej operacji do drugiej, stanowiącej jej odwrócenie (np. dodawanie jest odwróceniem odejmowania, mnożenie odwrotnością dzielenia). Dla wieku przedszkolnego charakterystyczny jest brak odwracalności myślenia.

Odwracalność myślenia dziecka kształtuje się w okresie od 7- 8 do 11- 12 roku życia.

Przejawem odwracalności myślenia jest opanowanie przez dziecko pojęcia liczby. Dochodzi także do zrozumienia pojęcia stałości  masy, ciężaru, objętości, jako cech niezależnych od zmiany wyglądu zewnętrznego przedmiotów.

Wraz z kształtowaniem się odwracalności myślenia następuje rozwój operacji klasyfikowania i szeregowania, które są podstawowymi formami porządkowania rzeczywistości.

Postępująca koordynacja – początkowe operacje umysłowe mają charakter pojedynczych, izolowanych czynności, z czasem zaczynają być stosowane w sposób systemowy – przy rozwiązywaniu problemów człowiek wykonuje szereg wzajemnie z sobą powiązanych operacji. Zdolność ta zwana przez Piageta zdolnością do analizy kombinatoryjnej, rozwija się w wieku dorastania.

Formalny charakter operacji umysłowych – oznacza on stopniowe zmniejszanie się zależ...