HISTORIA SZTUKI t3.pdf

HISTORIA

SZTUKI

Michał W.Ałpatow

Renesans i Barok

Wydawnictwo Arkady

Warszawa

Tytuł wydania oryginału:

M. B. AjmaTOB, BceoBman MCTOPMH MCKyccTB,

M3fl. McKyccTBO, MocKBa—JIeHMHrpafl 1948

Tłumaczenie wykonano wg autoryzowanego wydania niemieckiego:

MW. Ałpatow, Geschichte der Kunst,

VEB Verlag der Kunst, Drezno 1964

SPIS TREŚCI

I. Wczesny renesans we Włoszech

II. Szczytowy okres renesansu

III. Sztuka XV i XVI wieku w Niderlandach i Niemczech . .

IV Sztuka francuska w XV i XVI wieku

109

V. Manieryzm i barok we Włoszech

127

VI. Sztuka hiszpańska w XVI i XVII wieku

159

VII. Sztuka flamandzka w XVII wieku

183

V W. Sztuka holenderska w XVII wieku

1 98

'X. Sztuka francuska w XVII wieku

224

C Copyright for the polish edition by Arkady, Warsaw 1968

ISBN 83-213-3192-0 całość

ISBN 83-213-3195-5 tom 3

s Pis ilustracii

2 52

włoskich twórców pilnie i uparcie szukało nowej formy wypowiedzi. Paleta wiel-

kiego Florentczyka Giotta zrodziła opowieść o dziejach Chrystusa i Marii, o ich

ludzkich doświadczeniach i cierpieniu. Żywy głos tej przejmującej relacji dociera

do nas i dzisiaj, a kunszt Giotta płonie jasnym blaskiem na tle ogólnego poziomu

ówczesnej sztuki światowej.

Czołowa rola Włoch na przełomie XIII i XIV wieku wynikała z ich całego średnio-

wiecznego rozwoju. Władza książąt i arystokracji nie była w tym kraju tak nie-

zachwiana jak w Niemczech i Francji; już w XII wieku miasta z powodzeniem

z nią konkurowały. Większy też i widoczniejszy niz gdzie indziej był wpływ dzie-

dzictwa antyku, docierającego tu różnymi drogami. Artyści bizantyjscy stale przy-

bywali do Włoch i na tym tylko obszarze zachodniej Europy tworzyli swe cudowne

mozaiki, a liczne zabytki sztuki rzymskiej właśnie w Italii przetrwały wieki. Antyk

tez stał się wzorem dla włoskich artystów, gdy tylko został przygotowany grunt

do jego zrozumienia. Nowy kierunek bynajmniej zresztą nie oznaczał zwykłego

powrotu do form ongi zapomnianych, tak ciasne pojęcie renesansu znamionowało

jedynie cesarza Fryderyka II i jego dwór, a stworzona przezeń trzynastowieczna

szkoła południowowłoska okazała się niezbyt twórcza. Z pozostałą Europą wią-

zała Włochy jednolita kultura średniowieczna, dzięki niej też uczestniczyły w po-

szczególnych stadiach europejskiego rozwoju.

Z końcem XII wieku w Europie zaczął się szerzyć pogląd, że człowiek sam, bez

pośrednictwa Kościoła i duchowieństwa, może „zbliżyć się do Boga"; nowa

ta idea przeniknęła także do Włoch. W Umbrii torował jej drogę św. Franciszek

z Asyżu, nawołując do życia umartwionego i wyrzeczenia się bogactw. Nazy-

wano go biedaczyną: ,,ll Poverello". Hymnem swym sławił Stwórcę i wszelkie

jego dzieło, wraz ze słońcem, księżycem, gwiazdami i wiatrem. Dał opis świata

wielce żarliwy, lecz w przeciwieństwie do mistyków Północy, zwłaszcza mistrza

Eckharta, sprawy ziemskie ujmował bardzo konkretnie, a do ludzi i zwierząt,

z którymi rozmawiał, zwracał się po imieniu. On to wprowadził zwyczaj ustawia-

nia w kościołach w okresie Bożego Narodzenia szopek z Dzieciątkiem, ilustrują-

cych słowa Ewangelii. Przed śmiercią uznał swą pogardę dla ciała za błąd, a nad-

mierne umartwienia — za wielki grzech. Kościół początkowo niechętnym okiem

spoglądał na działalność Franciszka, lecz wpływ jego był tak wielki, że najpierw

musiano mu wybaczyć „herezję", a w końcu ogłoszono go świętym. Osobowość

i nauka św. Franciszka z Asyżu kształtowały nowy światopogląd, który wpraw-

dzie wciąż jeszcze mieścił się w obrębie zakreślonym tradycjami średniowiecza,

ale zarazem tworzył podstawy rozwoju nowej sztuki.

Florencja odegrała szczególną rolę w narastaniu tego procesu kulturowego, który

tu właśnie dojrzewał z nie spotykaną gdzie indziej intensywnością. Sukcesy

gospodarcze, których podstawą był handel i przetwórstwo wełny, zapewniały

Florencji poczesne miejsce nie tylko w Italii, lecz i w całej Europie. Szybka kon-

centracja kapitału w ręku nielicznych jednostek prowadziła do rozwoju bankierstwa,

a równocześnie pogłębiała rozwarstwienie społeczeństwa. Wkrótce tez ujawniły się

rozbieżności pomiędzy wielkim i drobnym mieszczaństwem, kronika miasta pełna

Jest relacji o walkach stronnictw i klas, których antagonizm przybierał często nie-

zwykle ostrą formę.

Już z końcem XIII wieku rada miejska Florencji zabezpiecza swe zwycięstwo

I. WCZESNY RENESANS WE WŁOSZECH

Mamy niestety tylko pięć zmysłów. Gdybyz

człowiek miał ich nie pięć, ale pięćdziesiąt

lub pięćset.

Lorenzo Va/la,

„O zbawieniu prawdziwym"

Lecz zielony trawnik stawał się za dotknię-

ciem lekkich kroków biały, zó/ty, czerwony

i jasnoniebieski,

Poliziano, Z nie dokończonego wiersza na

turniej ,,Stanze per la giostra"

W początkach XIV wieku we Francji, której twórczość artystyczna do tej pory

przodowała Europie, niewiele powstaje dzieł sztuki ważnych i nowych. Kończy

się budowa dawniej rozpoczętych katedr gotyckich; w mauzoleum królewskim

Saint-Denis stają wykute w kamieniu wizerunki monarchów o konwencjonalnie

nabożnym wyrazie twarzy, lecz juz zapowiadające nieśmiało zbliżenie rzeźby do

życia; malarze zdobią cenne rękopisy delikatnym ornamentem i miniaturami.

Miasta niderlandzkie wznoszą ratusze przypominające wyglądem kościoły.

Wszystkie te zjawiska są jedynie świetnym zamknięciem epoki gotyku.

W Niemczech nadal panują artystyczne wpływy mistrzów z Ile-de-France, poza

tym powstają tu nowe, przestronne kościoły salowe, a subtelne rzeźby na ich

ołtarzach odznaczają się nierzadko nader misterną robotą snycerską. Utrzymuje

się przy życiu gotyk angielskich katedr o pionowo podzielonych fasadach. W sztuce

Hiszpanii, wciąż jeszcze nie uwolnionej spod jarzma Maurów, od dawna juz

artystyczne tradycje islamu łączą się z chrześcijańskim Zachodem. Rosja, po

najeździe Tatarów odcięta od świata kulturalnego, zbiera dopiero siły przed po-

nownym twórczym rozkwitem. Wprawdzie w Bizancjum i na Bałkanach poja-

wiają się zadatki artystycznego rozwoju, lecz nie są one dość silne, by oznaczać

w sztuce początek epoki całkowicie nowej.

Jeszcze mniej w owych latach dzieje się poza granicami Europy. Na Bliskim Wscho-

dzie buduje się mauzolea i meczety według reguł ustalonych w odległych cza-

sach. Świątynie w Indiach wyglądają i przez kilka następnych stuleci wyglądać

będą tak samo jak przed wiekami. Złota era malarstwa chińskiego juz minęła,

sztuka pod panowaniem dynastii Jiian czerpie soki z osiągnięć poprzednich po-

koleń. W Ameryce i na innych kontynentach twórczość jakby zastygła na pier-

wotnym szczeblu rozwoju — mogło się zdawać, ze wskazówki historycznego

zegara zatrzymały się na zawsze.

Najwięcej dynamiki wykazało w tym okresie artystyczne życie Włoch. Wielu

wydając surowe prawa przeciw arystokratom. Cały szereg włoskich miast wy-

zwala się na długo spod ingerencji książąt i innych potentatów w swe wewnętrzne

sprawy i odtąd społecznym i umysłowym rozwojem prześciga wiele miast pół-

nocnej Europy. We Włoszech w XIII i XIV w. sprawa postępu społecznego znaj-

duje się w centrum powszechnego zainteresowania. Człowiek zaczyna rozumieć,

ze sam ponosi odpowiedzialność za swoje życie, i stara się wyrazić własną świa-

domość w twórczości artystycznej.

Pośród namiętnych walk kształtuje się w literaturze Florencji kierunek zwany

dolce stil nuovo. Najwybitniejszym jego przedstawicielem jest Dante, który w ,,Vita

nuova" oddaje hołd pani swego serca, młodziutkiej, przedwcześnie zmarłej

Beatrycze. Mówi o niej ze czcią, jakby była Madonną, sławi ją i uwielbia. Owo

nie dość jeszcze skrystalizowane dążenie do piękna, które cechowało wielu

poetów XIII wieku, w twórczości Dantego wzbogaca się świadomością wyraźnie

juz wyrobioną i wszechstronnym odczuwaniem wszystkich dziedzin ludzkiego

życia; wewnętrzne swoje doznania umie wypowiadać w zwartej formie, która

poezji jego nadaje pełnię spokoju i doskonałości.

W opisie wyimaginowanej podróży w zaświaty, który później otrzymał tytuł

„Boskiej komedii", język Dantego nabiera śmiałości i siły. Jest to najwspanialszy

poemat w całej włoskiej literaturze. Twórca ogarnia płomieniem swej wyobraźni

zarówno sprawy doczesne, jak i świat nadprzyrodzony, będący przedmiotem wie-

rzeń ludzi ówczesnych, o którym traktowały wszelkie nauki filozoficzne i na którym

opierały się przekonania moralne epoki. Dawno juz przyrównywano poemat

Dantego do harmonijnej w konstrukcji strzelistej katedry — ale w przeciwieństwie

do katedr dzieło to zostało stworzone przez jednego tylko człowieka; jeden tylko

człowiek wycisnął na nim piętno swej osobowości i przepoił je liryką własnych

głębokich wzruszeń. Cały wyimaginowany świat „Boskiej komedii" widziany

jest oczami Florentczyka, którego wprawdzie wygnano z Florencji, lecz który nie

zerwał ziemskich więzów, a wrogów ścigał ogniem swego gniewu nawet w piekle.

Postaci ludzkie, zwłaszcza potępieńców, szkicował Dante za pomocą kilku za-

ledwie rysów, a przecież charakter ich został określony w całej pełni. Losy tych

ludzi, ich cechy indywidualne, wygląd zewnętrzny i przekonania stanowią jedno-

litą całość — takich bohaterów nie znała nawet literatura antyczna. Spójrzmy na

szlachcica florenckiego, Farinatę degli Uberti:

Zdolność jasnego, dobitnego ukazywania wszystkiego, co wyobrazalne, pozwo-

liła wielkiemu poecie z XIV wieku wyprzedzić późniejsze osiągnięcia mistrzów

włoskiego malarstwa i rzeźby.

Początki nowego kierunku w sztuce włoskiej sięgają jeszcze stylu romańskiego —

jego lokalnej, włoskiej odmiany. Wykładziny z białego, szarego lub czarnego

marmuru na fasadach i ścianach wewnętrznych kościołów toskańskich z XI—XIII

wieku bynajmniej nie były zgodne ze strukturą tych budowli, lecz kontakt z wy-

raźnie zarysowanymi kształtami geometrycznymi okazał się dobrą szkołą dla

włoskich architektów. Nauczył ich myśleć za pomocą form ścisłych, a nie

nieuchwytnych lub zatartych, oraz opierać swoje konstrukcje na kontrastach

zdecydowanie określonych i prostych rytmach. Tu powstały wzorce otwartych

portyków z kolumnadami i małe, otoczone arkadami dziedzińczyki, które potem

tak bardzo się w Italii rozpowszechniły. Oczywiście także i motywy gotyckie,

występujące w środkowych Włoszech, przekształcano zgodnie z tradycjami ro-

dzimymi. Architektura nie miała zresztą w Italii tak wielkiego znaczenia jak w sztu-

ce gotyckiej innych krajów Europy. Rzeczy nowe tworzono we Włoszech zwłaszcza

w dziedzinie sztuk plastycznych, najpierw rzeźby, potem malarstwa.

Odnowicielami włoskiej rzeźby byli Niccolo i Giovanni Pisano oraz Arnolfo di

Cambio (ok. 1220/25 — po 1278; ok. 1245/48 — prawdopodobnie po 1314;

ok. 1232 lub 1250—1301/02). Dzieła Niccola wykazują niezwykły dla średnio-

wiecza ścisły związek z antykiem. Jego Madonna z Pokłonu Trzech Króli na

kazalnicy w Pizie (1260) siedzi na tronie uroczyście, niczym rzymska Junona;

starzec Symeon przypomina długobrodego Bachusa. Niccolo wzorował się na

płaskorzeźbach późnych sarkofagów antycznych, jego ideałowi doskonałości

i spokoju odpowiadała tendencja do silnego modelowania ciał i ciężko sfałdo-

wanych szat. Obcy mu był wyraz zmiennych ludzkich uczuć, jaki nadawali swoim

posągom mistrzowie z Reims. Syn Niccola, Giovanni, wykazywał mocne wyczucie

dramatycznej akcji; świadczy o tym żywość ruchu w płaskorzeźbach na kazalnicy

w Pistoi (1301), zwłaszcza Sąd Ostateczny przesycony jest podnieceniem i na-

miętnością; nie brak tu również silnych kontrastów świetlnych. Inne jego prace —

Madonna (Padwa) i alegoria Kościoła (Piza) — przepojone są wielkością moral-

nej powagi. Przy całym gotyckim jeszcze wygięciu ciał można w twórczości

Giovanniego rozpoznać włoski ideał siły wcielonej w piękno. U Arnolfa wyrównały

się skrajności obydwu wymienionych artystów. Rzeźby jego łączą subtelny,

powściągliwy gest z trafnie wyważonym rytmem ruchu, a charakteryzujące ar-

tystę wyczucie umiaru bardziej zbliża te dzieła do klasyki niz bujnie ukształtowane

formy Niccola Pisano.

Przełom ten najbardziej zaznaczył się w malarstwie. Od XI do XIII wieku pracowało

w Italii wielu artystów bizantyjskich, a ich oddziaływanie uwydatniło się szcze-

gólnie w wizerunkach świętych. Dzieła mistrzów włoskich malowane tak zwaną

"manierą bizantyjską" zdradzają po części wpływy wschodnich szkół prowincjo-

nalnych, po części bizantyjskiej stolicy. Nawet w obrazach z życia św. Franciszka

spotykamy typy znane z ikonografii wschodniej. Lecz w dziełach włoskich więcej

Jest uczuciowej naiwności i swobody; forma ich jest bardziej uproszczona,

a barwy — jaskrawsze. Obrazy te, mimo ze nie dorównują bizantyjskim wirtuozerią

„Te słowa wyszły z krzemiennego łoza

Grobu; toz większa trwoga na mnie padnie,

Do mego wodza przytulam ramiona.

Obróć się, co ci? — tak Mistrz mię zagadnie.

Patrz, Farinata wstał z niszy kamiennej:

Od głów po biodra obaczysz go snadnie.

Wzrokiem chwyciłem jego wzrok trumienny;

On wznosił piersi i czoło surowe,

Jakby miał piekło w pogardzie bezdennej."

(Przekład E. Porębowicza)

Grzesznicy i sprawiedliwi, przyjaciele i wrogowie Dantego, mędrcy starożytni

i współcześni wynurzają się z tej fantastycznej wizji, jakby byli wykuci z kamienia.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: