Zapomnina boznica drewniana w Wysokiem Mazowieckiem.pdf

Tu kiedy ś stała bó Ŝ nica z ptasi ą dzwonnic ą topoli...”

(Jerzy Ficowski, Egzekucja pami ę ci)

ZAPOMNIANA, DREWNIANA BÓ ś NICA

W WYSOKIEM MAZOWIECKIEM

Karol Gł ę bocki

Wysokie Mazowieckie 2007

biekty sakralne wyznawców religii mojŜeszowej na przestrzeni

stuleci często zmieniały swoją nazwę. Obowiązującymi

hebrajskim nazwami Ŝydowskiego domu modlitwy był: Beth

Hakneseth (Dom Zgromadzeń) oraz Beth Ha Midrasz (Dom Studiów

Religijnych). Ich odpowiednikami na ziemiach polskich były głównie: bóŜnica,

szkoła oraz dom modlitwy, przyszkółek. DuŜa ilość określeń na Ŝydowski obiekt

sakralny miała swoje przyczyny w jego programowej wielofunkcyjności.

BóŜnica, prócz funkcji religijnej, była takŜe miejscem nauczania Pisma

Świętego i ośrodkiem władz administracyjnych gminy Ŝydowskiej. Stanowiła

teŜ centrum społeczne i integracyjne skupiska Ŝydowskiego. Przepis

talmudyczny wymagał, aby funkcjonowanie synagogi, czy domu modlitwy było

uzaleŜnione od zgromadzenia się w obrębie społeczności Ŝydowskiej co

najmniej 10 dorosłych śydów, tzn. takich którzy ukończyli 13 lat i zdali

„egzamin pełnoletniości” Bar Micwa.

„Ka Ŝ de miasteczko na przestrzeni dawnej Polski posiadało star ą typow ą

drewnian ą bo Ŝ nic ę , mniej lub wi ę cej ozdobn ą , wówczas ani archeolodzy

i badacze przeszło ś ci, ani malarze zabytków tych nie fotografowali ani

rysowali. (…) Spostrzegłszy ten brak, usiłowałem go naprawi ć w roku 1870

odrysowałem najstarsz ą bó Ŝ nic ę na Podlasiu w miasteczku Wysokie-

mazowieckie, której widok w kilka lat pó ź niej podałem w Kłosach. Pierwsza

w Wysokiem-mazowieckiem, niew ą tpliwie pochodziła z wieku XVI-go, Ŝ ydzi

bowiem kahalni utrzymywali, Ŝ e ma lat 350 (…)” – pisał Zygmunt Gloger. 1

Dziś wiemy, Ŝe budowa bóŜnicy w Wysokiem Mazowieckiem rozpoczęła

się w pierwszej ćw. XVIII wieku. Wizytujący miejscową parafię w 1723 roku,

biskup łucki Stefan Bogusław Rupniewski, zanotował w swoim sprawozdaniu,

iŜ w na terenie miasta znajdowało się około 10 starozakonnych, którzy

Z. Gloger , Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce , t. 1,Warszawa 1907, s. 24; Kłosy .

1874,T. XIX, nr 417, s. 23-24.

wybudowali przed rokiem bóŜnicę. 2 Jej budowa zatem rozpoczęła się zapewne

parę lat wcześniej. BóŜnica w Wysokiem Mazowieckiem naleŜała do

najwybitniejszych przykładów architektury Ŝydowskiej nie tylko na Podlasiu.

Rysunek 1. Wysokie Mazowieckie. Bó Ŝ nica drewniana 1722-1871. Rys. Z. Gloger - stan z 1870 roku.

(Z.Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1907, s. 24; Kłosy

1874, T. XIX, nr 417, s. 23-24.)

Brak materiałów źródłowych nie pozwala uchwycić przebiegu jej

wznoszenia. Muszę zatem ograniczyć się jedynie do przypuszczeń. Budowa

nowych bóŜnic uwarunkowana była licznymi przepisami kościelnymi,

Archiwum Diecezjalne w Łom Ŝ y , Zespół Parafialny I, sygn. 615, Wizytacja biskupia 1723r ; W. Jemielity ,

O ś rodki religijne i ludno ść wyznania moj Ŝ eszowego we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego , ŁomŜa 2003,

s. 85; K. Gł ę bocki , Dzieje obszaru parafii Wysokie Mazowieckie do ko ń ca XVIII wieku, Białystok 2003 , s. 51, 80

( praca mgr).

prawnymi i lokalnymi. W Polsce przedrozbiorowej generalne zasady stanowił

właściciel miasta. W miastach prywatnych, właściciele bardzo cenili sobie

doświadczenie handlowe i bankierskie osadników Ŝydowskich, śydzi mogli

osiedlać się tu bez większych przeszkód. Kiedy byli zainteresowani, aby śydzi

osiedlili się w ich włościach, to kościół nie miał w tym względzie wiele do

powiedzenia. A zatem, pozwolenie na budowę bóŜnicy w Wysokiem

Mazowieckiem wydał ówczesny właściciel miasta Jan Stanisław Kątski

(zm.1728r.) Być moŜe przekazał teŜ śydom bezpłatnie budulec na wznoszoną

świątynie, który zakupił zapewne z pobliskiego boru mazurskiego. BóŜnica

zbudowana była ze starodrzewu smolnego, obciosanego toporem w kostkę

doszczętnie z bielu, bez uŜycia gwoździ. Przy jej wznoszeniu udział wzięło

wielu Ŝydowskich specjalistów.

Rysunek 2.

Wysokie Mazowieckie. Rekonstrukcja drewnianej bó Ŝ nicy z lat 1722-1871. (Moshe Verbin, Wooden

Synagogues of Poland in the 17 and 18 Century.)

Przepisy Talmudu nakazywały orientowanie bóŜnic ścianą ołtarzową

w kierunku wschodnim, a takŜe takie jej zlokalizowanie, aby obiekt ów górował

nad dachami Ŝydowskiej dzielnicy. Inny z przepisów domagał się, aby bóŜnica

usytuowana była w bliskości zbiornika wodnego. Bliskie sąsiedztwo zbiornika

wodnego miało zabezpieczyć obiekt przed spaleniem. BóŜnica w Wysokiem

Mazowieckiem znajdowała się w rejonie ul. Krzywej (Zarzecznej) – obecnie

świrki i Wigury – na południe od rynku targowego, w pobliŜu rzeki Brok. 3

Trójkondygnacyjna, uskokowa budowla, wzniesiona została na rzucie

kwadratu – „(…) jak bróg piastowski na staro Ŝ ytnych piecz ą tkach spotykany

i dach ma równie Ŝ brogowy czyli piramidowy, tylko potrójny i wi ę cej

stromy”. 4 Pokryta była tradycyjnie gontem, dach wsparty był na wysuniętych

gzymsach chroniący przed wilgocią zasadniczy zrąb budynku. Sala główna

zagłębiona była w stosunku do przedsionka. Okna sali głównej były bliźniacze,

zakończone półkoliście. Z dwóch stron bóŜnicy przylegały parterowe

pomieszczenia dla kobiet, którym według rytuału starozakonnego nie wolno

było modlić się w jednej nawie z męŜczyznami. 5 Pomieszczenia te zajmowały

całą szerokość budynku, przykryte były siedmioma oddzielnymi daszkami,

imitując siedem małych świątyniek (dla śydów liczba 7 symbolizuje siedem

oczu Jahwe), stykających się dwuspadowymi bądź czterospadowymi daszkami.

„Konstrukcja nie ró Ŝ niła si ę od dachów starych domków mieszcza ń skich,

zwróconych szczytami do ulicy i tak g ę sto zabudowanych, Ŝ e woda spływała do

przedzielaj ą cych je wspólnych rynien drewnianych, wysuni ę tych mocno na

ulic ę . To te Ŝ ogólna sylwetka ka Ŝ dego z tych dwóch boków bó Ŝ nicy wysockiej

robiła uderzaj ą ce wra Ŝ enie połaci staro Ŝ ytnego i arcypolskiego drewnianego

miasteczka...” – pisał Z. Gloger. 6

Zob. J. Kry ń ski , Wysokie Mazowieckie. Monograficzny zarys dziejów , Wysokie Mazowieckie 1992, s. 34;

W. Jemielity , O ś rodki religijne …s. 39.

Z. Gloger , Budownictwo..., s. 25.

Por. M i K Piechotkowie, Bramy nieba - bó Ŝ nice drewniane , Warszawa 1996.

Z. Gloger, Budownictwo..., s. 25.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: