Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia
zmiana rozwojowa – różnica w całości lub organizacji struktury podmiotu, zaznaczająca się w czasie i prowadząca do jego strukturalnych lub funkcjonalnych przekształceń. Ma charakter progresywny, a zmiany są:
- intraindywidualne (postrzegane w różnych momentach rozwoju)
- interindywidualne (pozostające w relacji podobieństwa/różnicy do innych podmiotów znajdujących się w tym samym momencie na osi czasu)
Opisując rozwijający się podmiot należy uwzględnić:
a) rozwój każdej funkcji psychicznej, sprawności lub kompetencji ---> podejście longitualne/ badania podłużne
b) ukazania zmian typowych dla danego okresu życia jednostki ---> podejście transwersalne/ badania poprzeczne
Badania podłużne odnoszą się do wyróżnionych w psychologii ogólnych funkcji psychicznych, ujęcie poprzeczne wymaga wyjaśnień związanych z wyróżnieniem okresów rozwojowych.
Zasada życia wg E.Sujaka oznacza konieczność zmian rozwojowych zachodzących do okresu adolescencji – to przemiany zarówno psychiczne jak i fizyczne o charakterze progresywnym. Zmiany zachodzące w wieku późniejszym są uzależnione od woli i zaangażowania jednostki. Charakteryzowany jest w kategoriach zdarzeń życiowych.
Rycina 8.1 (koncepcje podziału życia ludzkiego na fazy)
8.1 ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM I PERINATALNYM
8.1.1 Rozwój w okresie prenatalnym
Rozwój prenatalny zaczyna się w momencie, gdy plemnik łączy się z komórką jajową i powstaje zygota. Wyróżnia się w nim trzy etapy:
a) faza jajowa (do 2 tyg) – w chwili zapłodnienia następuje przekazanie 23 chromosomów od matki i 23 od ojca. W przypadku występowania trisomii chromosomu 21 występuje zespół Downa. Zygota ulega podziałowi (morula, blastula, gastrula), zagnieżdża w macicy.
b) faza embrionalna (do 8 tyg) – z listków zarodkowych tworzą się i zaczynają funkcjonować struktury wewnętrzne i zewnętrzne.
- endoderma: organy wewnętrzne i gruczoły
- mezoderma: mięśnie, chrząstki, kości, serce, narządy płciowe
- ektoderma: układ nerwowy, skóra, włosy, sensoryczne części ucha, oka, nosa
4 tydzień: zaczyna bić serce
7 tydzień: tworzą się kończyny górne
8 tydzień: tworzą się kończyny dolne
Rozwój przebiega zgodnie z prawem celfalokaudalnym (od części głowowej ku dolnej) oraz proksymodystalnym (od osi ciała na zewnątrz). Pod koniec tej fazy płód mierzy 3,81-5,08 cm i waży ok. 28,35kg. Z komórek otaczających embrion kształtują się trzy systemy:
a) łożysko – zbudowane z tkanki embrionu i matki; grubość 2,5cm, średnica 20-25cm; dzięki niemu na zasadzie osmozy następuje wymiana produktów odżywczych i zbędnych; krew matki i dziecka nie miesza się.
b) pępowina – składa się z tkanek i naczyń krwionośnych, 50cm długości
c)pęcherz płodowy – wypełniony wodami płodowymi, w jego skład wchodzi owodnia, omocznia, kosmówka.
Na tę fazę przypada okres krytyczny rozwoju, w którym orany mogą być uszkodzone przez różne teratogeny:
· leki (streptomycyna powoduje utratę słuchu, aspiryna w nadmiernych ilościach nawet poronienie)
· narkotyki (kokaina odpowiada za zahamowanie wzrostu i drażliwość noworodka)
· infekcje (różyczka powoduje uszkodzenie oczu, głuchotę, upośledzenie umysłowe)
· używki ( papierosy hamują wzrost, alkohol upośledzenie umysłowe, uszkodzenie mózgu i serca)
Inne teratogeny to późny wiek matki (ryzyko zespołu Downa), niedożywienie, cukrzyca (zwiększone prawdopodobieństwo wad wrodzonych), duże ilości ołowiu w środowisku, promieniowanie (białaczka, anomalie rozwoju ciała).
c) faza płodowa (od 9 do 38 tyg.) - na ten okres przypada rozwój zmysłów, a płód jest zdolny do życia pozamacicznego już w 6-7 miesiącu. Do opisania sensomotorycznego zachowania płodu przyczyniła się psychologia prenatalna, badające jego interakcji ze środowiskiem fizycznym i osobowym (matka) oraz społecznym.
3-7 miesiąc – pojawiają się fale mózgowe emitowane przez pień mózgu
6 miesiąc – przechodzenie w stan snu i czuwania
7 miesiąc – postępuje mielinizacja włókien i lateralizacja: ośrodki mowy rozwijają się w lewej półkuli, ośrodki odbierające muzykę w prawej
8 miesiąc – pojawia się faza REM, marzenia senne, zachodzi porządkowanie informacji
Rozwój zmysłów:
· czucie: najwcześniej, bo w 4 miesiącu płód reaguje na ruchy ciała matki, rozwija się zmysł równowagi. Na bodźce dotykowe około6-7 tygodnia, a jego najbardziej wrażliwą częścią jest warga. Skurcze płodu wskazują, że reaguje on również na ból, choć czubek głowy nie odbiera tego typu bodźców (istotne przy porodzie)
· smak: w 3 miesiącu płód reaguje na smaki podstawowe (słodki, gorzki, słodki, kwaśny)
· wzrok: w 4 miesiącu narząd wzroku reaguje na światło, w 8 pojawiają się ruchy gałek ocznych
· słuch: pierwsze reakcje w 3-4 miesiącu, w 6 odpowiada wzmożonymi ruchami na krzyk, głośną muzykę
W fazie płodowej kształtują się również odruchy wrodzone, takie jak odruch chwytny (2-4 msc), połykania (4-8msc), odruch Moro polegający na unoszeniu kończyn w geście obejmowania w sytuacji zagrożenia (8-9msc). W ostatnim trymestrze płód przeżywa różne stane emocjonalne uwarunkowane przez hormony, co sprzyja kształtowaniu się predyspozycji do lękliwego lub radosnego ożywienia.
8.1.2 Stadium noworodka
Stadium noworodka obejmuje pierwszy miesiąc, a wśród jego cch charakterystycznych znajdują się
· Specyficzne proporcje ciała – duża głowa, długi tułów, krótkie kończyny
· Duży udział tkanki chrzestnej – wyczuwalne jest spojenie kości czołowych i ciemieniowych (ciemiączko duże) oraz kości ciemieniowych i potyliczych (ciemiączko małe), które zanikają w pierwszym kwartale
· Przyjmowanie asymetrycznej postawy leżącej
· Przewaga zginaczy nad prostownikami
· Obecność odruchów:
a) wspólnych dla noworodków i ludzi dorosłych: źrenicowy, mrugania, ssania, połykania, wydalania moczu i kału
b) swoistych: odruch Babińskiego (podnoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy – jego utrzymywanie się w drugim półroczy sygnalizuje upośledzenie systemu nerwowego), odruch toniczno-chwytny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują si kończyny po tej samej stronie, kurczą po przeciwnej), odruch chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie), odruch marszu autonomicznego (przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia).
· Rytm aktywności snu i czuwania podzielony przez Wolffa na sześć poziomów pobudzenia (głęboki sen – krzyk). Wraz z wiekiem zmniejsza się ilość snu – noworodki śpią do 18 godzin na dobę, niemowlęta do 14. Długość fazy snu spada z 50% do 20% w okresie wczesnego dzieciństwa. Okresy snu i czuwania są krótkie, stan czuwania pojawia się co 3-4 godziny, a głęboki sen co 50-60 minut. Zaburzenia w tym cyklu negatywnie wpływają na zdrowie i zachowania w późniejszym rozwoju.
· Odbieranie bodźców – uspokajanie się przy zmianie pozycji, preferencja słodkiego smaku i wysokich, czystych dźwięków, odwracanie się od nieprzyjemnych zapachów, śledzenie poruszających się obiektów.
Poziom rozwoju narodzonego dziecka mierzą dwie skale:
a) Skala Agar – funkcje organizmu takie jak akcja serca, czy reakcja na ból
b) Skala Oceny Zachowania – reakcja na stres, pobudzenie, uwaga, relacje społeczne
8.2 ROZWÓJ W OKRESIE DZIECIŃSTWA
8.2.1 Wczesne dzieciństwo (do 3 roku życia)
8.2.1.1 Rozwój percepcji
· Wzrok – między 3 a 5 miesiącem rozwijają się postrzeganie głębi dzięki konwergencji osi wzrokowych oraz zestrajania w korze mózgowej informacji z obojga oczu; w 3 miesiącu dzieci rozróżniają cztery podstawowe barwy (preferują czerwoną i żółtą w stosunku do zielonej i niebieskiej). Niemowlęta najpierw koncentrują wzrok na brzegach przedmiotu, potem przenoszą wzrok ku centrum. Najwyraźniej zaznacza się postrzeganie stałości wielkości, słabiej – stałości barwy i kształtu.
· Słuch – trzydniowe niemowlęta rozpoznają głos matki; już w pierwszym miesiącu różnicują dwa syntetyczne dźwięki mowy różniące się spółgłoską np. b-p bez względu na język (umiejętność ta spada ok.10-12 miesiąca życia).
Aktywność percepcyjna niemowlęcia jest od początku sensowna. Według E. Gibson dziecko identyfikuje te bodźce, które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu.
8.2.1.2 Stałość i obiektywność przedmiotów
Warto zajrzeć do tabeli 8.1 koncepcji Pigeta na 294 str. Stałość i obiektywność pomaga tworzyć kategorie oparte na danych percepcyjnych. W badaniu Robertsa już dziewięciomiesięczne niemowlęta zatrzymywały wzrok dłużej na rysunku konia, niż pozostałych przykładach ptaków.
8.2.1.3 Intermodalny charakter percepcji
- 2 miesiące – koordynacja słuchu ze wzrokiem
- 2-4 miesiąc – uwrażliwienie na brak koordynacji głosy i ruchu warg
- 1 rok – dynamiczny rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej (chwyt dowolny, manipulacja specyficzna).
Powstawanie powiązań między różnymi danymi percepcyjnymi wyjaśnia koncepcja S.Szumana. Każdy akt percepcji dzieli się na dwie fazy - inicjującą, w której jednostka zostaje pobudzona przez bodziec i finalizującej, związanej z osiągnięciem efektu poznawczego.
8.2.1.4 Manipulacja wczesnodziecięca
Okres chwytu dowolnego, czyli chwytania i sięgania po przedmioty pod kontrolą wzroku zaczyna się od 4 miesiąca i przechodzi kolejne etapy:
- chwyt prosty: nakrywanie dłonią przedmiotu i okrywanie go palcami
- chwyt nożycowy: przywodzenie kciuka do pozostałych palców
- chwyt pęsetkowy: przeciwstawianie kciuka i palca wskazującego
W pierwszym roku życia dziecko posługuje się schematami czynnościowymi, manipuluje przedmiotami w ten sam sposób. Po ukończeniu drugiego jego działania nabierają specyfiki (okres manipulacji specyficznej), jego ruchy dostrajają się do kształtu przedmiotów i nabierają precyzji. Objawia się to m.in. w sposobie zabawy klockami.
- piętrzenie klocków (budowanie wież) ok.18 miesiąca
- stawianie klocków jeden za drugim na płaszczyźnie (budowanie pociągów) ok. 21 miesiąca
- konstruowanie budowli trójwymiarowych (mosty) ok.30 miesiąca
Dziecko uczy się na zasadzie naśladowania dorosłych. W wieku 2. lat potrafi posługiwać się łyżką, ołówkiem, przenieść szklankę; dziecko 3-letnie – umyć twarz i wytrzeć się ręcznikiem.
8.2.1.5 Rozwój lokomocji
Zmiany w postawy ciała prowadzą od postawy horyzontalnej do postawy wertykalnej. Postępy w zakresie przemieszczania się w przestrzeni zachodzą od obrotów w miejscu, poprzez zmiany postawy (siadanie, wstawanie), do przemieszczania się (pełzanie, raczkowanie, chodzenie) i doskonalenia tych sposobów (bieganie, pokonywanie przeszkód).
8.2.1.6 Komunikowanie się dziecka z otoczeniem
Pierwsze środki komunikacji to zachowania niewerbalne (płacz, ruchy ciała, gesty, mimika) i służą regulacji zachowania, interakcji społecznej, połączeniu uwagi. Dzieci, które częściej gestykulują, więcej potem mówią.
· dużą wartość komunikacyjną posiada uśmiech: wzbudza pozytywne reakcje u dorosłego, przedłuża interakcję
· wokalizacja, czyli dźwięki zbliżone do mowy występują już w pierwszych tygodniach (kichnięcia, prychnięcia, płacz). Pojedyncze dźwięki mowy (gurzenie) można obserwować przed ukończeniem 5-go miesiąca. Proste sylaby (gaworzenie) prowadzi z kolei do wytworzenia wzorów dźwięków właściwych dla nabywanego języka.
· wczesne werbalne i niewerbalne kontakty matki z dzieckiem nazwano konwersacjopodobnymi. Dzięki nim dziecko odkrywa rytm komunikacyjny, otrzymuje materiał językowy.
· duży wpływ na kształtowanie się komunikacyjnych zachowań dziecka ma ją zachowania dorosłego: jeżeli matka używa języka w sposób referencyjny, dziecko skupia się na nazywaniu obiektów, jeśli w sposób ekspresyjny – dziecko używa słów do określania relacji społecznych.
8.2.1.7 Opanowywanie języka.
Pod koniec 1. Roku życia dziecko operuje 4-5 słowami, w następnych latach (do 6. roku) przyswaja 9-10 słów dziennie.
W 2. roku życia wypowiedzi dziecka mają postać holofraz (wypowiedzi jednowyrazowe), a następnie zlepków dwuwyrazowych, np. „mama-jeść”. W tym czasie mowa dziecka jest nastawiona na funkcję ekspresywną i impresywną, nie symboliczną
- Nadrozciągliwość znaczeń: tendencja do nazywania w ten sam sposób obiektów, które są do siebie podobne.
- Hiperregularyzacja: kierowanie się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi, np. „daj jeść piesowi”, występuje zazwyczaj w 2. roku życia.
- w 3. Roku życia słownik dziecka liczy 1000-1500 słów, wypowiada zdania 3-4 wyrazowe bez zniekształceń fonetycznych, zgodnie z regułami gramatycznymi; rozwija się f. symboliczna wypowiedzi
8.2.1.8 Życie uczuciowe i społeczne małego dziecka.
Najważniejsze fakty w tej dziedzinie to różnicowanie się uczuć, wytwarzanie więzi z osoba dorosła i początki interakcji z innymi dziećmi.
· Od pierwszych miesięcy dziecko wyraża mimicznie swoje stany emocjonalne (radość uśmiechem w 1. miesiącu, strach w 7. miesiącu) i reaguje na stany emocjonalne dorosłych (uspokaja się pod wpływem pieszczotliwego przemawiania w 2. miesiącu, odwzajemnia uśmiech w 3. miesiącu). Potrafi również rozpoznawać wyrazy mimiczne innych (...
dareness