Źródło: Jagodzińska, M. (2008). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Gliwice: Wydawnictwo Helion (s.115-148).
R. 5: Organizacja pamięci - systemy i procesy.
Podstawy
Powstałe w latach 60., oparte na metaforze komputerowej modele zakładały kilka rodzajów pamięci (magazynów informacji). Obecnie brak zgody co do podstawowych systemów pamięci. Koncepcja alternatywna, np. Craika i Lockharta, koncentruje się na procesach. Powstało wiele pochodnych, jak koncepcja przetwarzania dostosowanego do transferu (transfer appropriate). Obecnie modele strukturalne czasami są uzupełniane, a czasami konkurują z proceduralnymi.
Jedna czy kilka?
Tradycyjne rozróżnienia
Fazy procesów pamięci; rodzaje wedle różnych kryteriów - o charakterze opisowym i porządkującym, w obrębie jednego systemu. Do lat 60., do koncepcji przetwarzania informacji uważano, że mamy jeden system pamięci o różnych funkcjach i cechach.
Kryterium
Rodzaj i opis
Rodzaj treści
słowna - m.in. teksty, listy
obrazowa
uczuć
Modalność sensoryczna
wzrokowa - kształt, barwa (także jako cechy słów i przedmiotów)
słuchowa - dźwięk, melodia
węchowa
smakowa
dotykowo - kinestetyczna
Rozumienie treści
logiczna - treść i związki w jej elementach
mechaniczna - bez zrozumienia
Udział woli
dowolna (zamierzona) - nastawienie na zapamiętanie
mimowolna (niezamierzona) - przyswojenie mimo braku nastawienia
Czas pomiaru
bezpośrednia - tuż po przyswojeniu treści
odroczona - po upływie czasu od przyswojenia
Rodzaj przypominania
rozpoznawcza - odróżnianie elementów znanych od nowych
odtwórcza - odtwarzanie przyswojonych treści
Wielomagazynowe modele pamięci
(multistore models of memory), wyróżniają systemy magazynujące i procesy kontrolne; opierają się na metaforze komputerowej - kolejne przemiany informacji wymagają odpowiadających im struktur. Najsławniejszy: R.C. Atkinson i R.M. Shiffrin (1968), tzw. "model modalny" lub "standardowy" (teraz ma wartość historyczną). Struktury to magazyny pamięci o stałych programach, a procesy kontrolne (strategie wyboru i transferu informacji) są wybierane i dostosowywane do sytuacji, co daje kontrolę nad przepływem informacji. Magazyny to: Rejestr sensoryczny - pierwszy, zapisuje informacje tak, jak otrzymują je zmysły; najlepiej poznano ikoniczny (Sperling), jest też echoiczny; tajemnicą pozostaje smakowy. Przechowuje informacje nieprzetworzone, w czasie od kilku ms (ikony) do 2 s (dźwięki). Pozwala to na kontakt z magazynem długotrwałym i wstępne przetworzenie. Informacja albo znika, albo zostaje przekazana magazynowi krótkotrwałemu za pomocą wybiórczego kierowania uwagi. Określa się go jako pamięć roboczą (najczęściej bodziec zmienia tam formę, np. słowo: wizualną -> dźwiękową). Informacja tam zanika po 15-30 s albo jest wypierana przez nowe. Koncentracja uwagi lub powtarzanie podtrzymują ją dowolnie długo. Ma niewielką pojemność 7±2 elementy. Wydobycie: bezwysiłkowe. Zachodzą tam procesy kontrolne: powtarzanie, decydowanie, kodowanie. Dłuższe przechowywanie (zwł. powtarzanie) przenosi inf. do magazynu długotrwałego, który obejmuje całość wiedzy i doświadczenia życiowego. Praktycznie nieskończona pojemność (możliwa jednak niedostępność inf. - nie wiadomo czy zachodzi zapominanie). Kodowanie głównie semantyczne, możliwe że obrazowe. Możliwe mechanizmy utraty inf.: zanik śladu, interferencja, osłabienie siły śladu. Procesy kontrolne: poszukiwanie, wydobywanie, przekaz do STS (roboczej).
Argumenty za wielomagazynowymi modelami pamięci i przeciw nim
Magazyny miały się różnić kodem, mechanizmami zapominania i wydobywania. Różnice kodu się nie potwierdziły.
W. James zasugerował pamięć pierwotną (aktualnie opracowywane inf.; świadomość) i wtórną (aktualnie nieaktywne inf.). Donald Hebb - różna neurofizjologia długo- i krótkotrwałej pamięci.
Najsilniejszy argument za tym rozróżnieniem to znane od dawna efekty pierwszeństwa (primacy; więcej powtórzeń pierwszych słów - LTM) i świeżości (recency; końcowe słowa jeszcze w STM), które w modelu wielomagazynowym zinterpretowano na korzyść 2 rodzajów pamięci. Negatywny ef. świeżości - późniejszy pomiar = mniej końcowych słów odpam. Pierwszeństwo usuwa się utrudniając powtarzanie, np. podając słowa szybko lub hałasując. Świeżość usuwa się opóźnieniem odtwarzania, odtwarzaniem w kolejności lub innym zadaniem po prezentacji a przed odtworzeniem.
Długotrwały efekt świeżości występuje dla danych z LTM, np. lista prezydentów, i nie daje się wyjaśnić tym modelem. Może chodzić o strategię odpamiętywania najpierw elementów zakodowanych ostatnio.
Neurofizjologia: pacjent H.M. doznał amnezji następczej po obustronnym usunięciu hipokampa. Nie mógł nauczyć się nic nowego, ale działała STM. Baddeley i Warrington badali pacjentów z amnezją: brak ef. pierwszeństwa przy działaniu świeżości. Shallice i Warrington u pacjenta K.F. przeciwnie (lezja ok. szczeliny Sylwiusza L półkuli, region mowy): upośledzenie bezpośredniej pam. werbalnej (2 cyfry), ale LTM bez zmian.
Wielomagazyn wymaga deficytów LTM, jeśli STM nie działa (pierwotna obróbka tam). Empiria nie do końca zgadza się więc z tymi modelami (np. K.F.).
właściwości
sensoryczna
STM
LTM
wejście
ze świata zewnętrznego
z sensorycznej przez uwagę i LTM
z STM, także sensorycznej
pojemność
dość duża
7±2 elementy
bardzo duża
trwałość
do 2 s, zależy od modalności
do 30 s, przedłuża powtarzanie lub koncentracja
permanentna?
kod
kopia wejścia sensorycznego
akustyczny, wzrokowy
semantyczny, może obrazowy
zapominanie
zanikanie śladu
zanikanie śladu, interferencja
interferencja, chwilowa niedostępność inf.
wydobywanie
odczytanie inf.
łatwe, materiał w świadomości
aktywne wyszukiwanie, potrzebne wskazówki
funkcja
umożliwia wstępne opracowanie bodźca
przechowywanie inf. do bieżących zadań, przygotowanie do trwałego zapamiętania
gromadzenie wiedzy
Procesy przetwarzania informacji a pamięć
Koncepcja poziomów przetwarzania
F.J.M. Craik i R.S. Lockhart (1972) - konkurencja dla wielomagazynu: pojemność, kodowanie i zapominanie wykazują zmienność i zależą od sposobu przetwarzania, nie są dobrym kryterium.
· ślad jako uboczny produkt przetwarzania, zapis analiz percepcyjnych; od przetw. zależy kod i trwałość
· głębokość - stadia analizy: sensoryczne -> kolejne coraz głębsze semantyczne
· trwałość zależy proporcjonalnie od głębokości, tworzy kontinuum
Przetwarzanie zaczyna się od cech sensorycznych (wizualnych, akustycznych itd.), później semantyka: znaczenie, kategoryzacja, wyobrażenie, skojarzenia, związki z innymi treściami. Niektóre poziomy można pominąć, jednak nie ma semantycznych bez minimum sensorycznego.
Powtarzanie podtrzymujące przedłuża obecność śladu w świadomości, nie zwiększa trwałości. Powtarzanie elaboracyjne - opracowywanie bodźca, pogłębianie analizy.
Analiza sensoryczna -> kod sensor.; an. semantyczna -> kod semant.
Teorię badano (Craik i Tulving, 1975) zadaniami orientacyjnymi: pytania dot. słów dobrano do wywoływania anlizy wizualnej (wygląd liter), fonemicznej (brzmienie), semantycznej (znaczenie). Skuteczność zapamiętywania:
wizual. < fonem. < semant.
Nawet manipulacja motywacją nie zmieniła schematu skuteczności.
Krytyka i rozwój koncepcji poziomów przetwarzania
Brak miary ilościowej dla głębokości. Błędne koło: głębokość mówi o jakości zapamiętania i odwrotnie. Jednak eksperci zwykle zgadzają się co do głębokości wymaganej w zadaniach, a Craik i Tulving zoperacjonalizowali poziomy za pomocą odpowiednich pyt. w zad. orientacyjnych.
Inf. sensoryczna nie zawsze znika tak szybko jak "powinna". Nie tylko głębokość decyduje:
· dystynktywność, odróżnialność reprezentacji
· elaboracja, wzbogacenie kodu, zakres przetwarzania na poziomie
· przetwarzanie odpowiednie dla transferu, podobieństwo kodowania i wydobywania
PET i fMRI: obszary kodujące i wydobywające mózgu zachodzą na siebie (różne zależnie od typu inf.). Analizy semantyczne aktywują obszary czołowe i przyśrodkowo-skroniowe.
Podejście procesualne w wyjaśnianiu funkcjonowania pamięci
Ważne są procesy: wybór cech materiału, kojarzenie, nadawanie sensu, klucz wyszukiwania. Aspekty przetwarzania:
· rodzaj inf. (sensor. a semant.)
· kierunek przetw.: wstępujące, sterowane danymi a zstępujące, sterowane pojęciowo
...
dareness