Agnieszka Boryka
Referat wygłoszony 26 X 2010r
„Indywidualizacja i przywiązanie w rozwoju osobowości” (część I)
Główne pytanie które stawiają sobie w przedstawionym artykule autorki to czy teoria Eriksona, mówiąca o rozwoju psychospołecznym jest kompletnym i spójnym spojrzeniem na rozwój mężczyzn i kobiet. Autorki sugerują, że został zaniedbany istotny pierwiastek rozwoju dla obu płci: a dokładniej nie została wystarczająco zgłębiona kwestia intymności i innych rodzajów wyrażania przywiązania. Autorki uważają to za największą słabość teorii Eriksona, w przeciwieństwie do feministek, które jako główną wadę widzą jej męskość. Na bazie tego badaczki wyłaniają model dwuścieżkowy, ale przed jego przedstawieniem analizują jeszcze raz przemyślenia Eriksona i podają je pod dyskusje.
Model rozwoju psychospołecznego Eriksona jest obecnie modelem dominującym, szczególnie wśród współczesnych autorów koncepcji psychoseksualnych, gdzie pełni on rolę fundamentu. Został on oparty na psychodynamicznych podwalinach mówiących o progresywnej integracji ego (integrowanie świata społecznego i doświadczeń indywidualnych). Ten hierarchicznie uporządkowany model przewiduje rozwój od narcystycznego uwikłania poprzez identyfikacje odbywającą się za pomocą socjalizacji aż do uzyskania pełni tożsamości. Autorki podkreślają tutaj braki teorii związane z konsekwencją rozwijania się intymności zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. Uważają one, że uniwersalna teoria rozwoju musi brać pod uwagę wszystkie osobowościotwórcze procesy u obu płci, inaczej będzie to tylko teoria rozwoju tożsamości. Stąd tak ważne jest podkreślanie równorzędności procesów indywidualizacji i przywiązania. Badaczki pragną pokazać ograniczenia teorii Eriksona ukazując jednocześnie, że nie istnieje jedna ścieżka rozwojowa , a przywiązanie jest procesem trwającym całe życie, nie tylko u kobiet ale również u mężczyzn. Nie docenienie tego faktu prowadzi do braku koherencji w procesie tworzenia się tożsamości. Feministki krytykując ten aspekt, stwierdziły, iż Erikson w swej teorii zgubił połowę ludzkiego doświadczenia. Dodatkowo uważają one, iż teorii żeńska część doświadczenia jest zdeformowana ( porównują konstrukt Eriksona mówiący o „przestrzeni wewnętrznej” do konstruktu „zazdrości o penisa” Freuda). Jednakże autorki nie zgadzają się w pełni z powyższym stanowiskiem, widząc potrzebę dogłębnej analizy wszystkich prac Eriksona i jego konstruktywnej krytyki.
Erikson wyróżnia w swojej teorii osiem kluczowych wartości: zaufanie, autonomię, inicjatywę, produktywność, tożsamość, intymność, generatywność i integralność. Autorki widzą, iż ławo ten podział zastosować przy podziale na dwie modalności : indywidualizacji i przywiązania. Najpierw należy jednak zanalizować wybrane stadia rozwoju u Eriksona, a także to jak widzi on różnice płciowe w przebiegu rozwoju.
Poglądy o różnicach płciowych w rozwoju u Eriksona, można przedstawić za pomocą następujących założeń, mówiących o tym co wspólne dla obu płci:
1) następuję taka sama kolejność kryzysów w rozwoju u mężczyzn i kobiet,
2) obie płcie potrzebują takich samych sił ego aby przezwyciężyć kryzysy rozwojowe,
3) u obu płci można wyróżnić takie same komponenty w rozwoju: polis (kontekst społeczny) psyche ( różnice indywidualne) soma ( anatomia).
Autorki podkreślają istotny fakt, że przecież mężczyźni i kobiety mają nie tylko różną somę, ale i różne polis, a co za tym idzie w konsekwencji różne doświadczenia związane z psyche. Ciekawym jest, że sam Erikson zadaje sobie pytanie: „ Jak tworzy się tożsamość u kobiet i jak różni się ona od tożsamości mężczyzn, jeśli wziąć pod uwagę kobiecą przestrzeń wewnętrzną”. Niestety sam autor nie odpowiada na to pytanie.
Z jednej strony Erikson przestrzega przed nadinterpretacją i zdekontekstowaniem różnic płciowych a z drugiej podkreśla konieczność afirmacji wszelkich różnic między mężczyznami a kobietami. I znowu widzi brak różnic w funkcjonowaniu mężczyzn i kobiet ale twierdzi że człowiek powinien odnaleźć się w swojej płci i wszystkim tym co jest do niej przypisane. Widać więc absolutny brak spójności w poglądach autora, który można podsumować jego eterycznym stwierdzeniem; „Kobieta nigdy nie jest nie-kobietą, a mężczyzna nigdy nie jest nie-mężczyzną”. Erikson widzi unikatowość kobiety jako osoby, niestety nie potrafi jej sprecyzować ( jakie ta unikatowość ma rozmiary, stopień, jak wpływa na kształtowanie się tożsamości u kobiet). Autorki widzą jednak starania Eriksona w uchwyceniu różnic płciowych szczególnie w przedstawieniu faz: intymności, generatywności, a także identyfikacji i próbie interpretacji kompleksu Edypa.
Autorki dokonują analizy wszystkich faz rozwoju wyszczególnionych przez Eriksona szukając odpowiedzi na przedstawione powyżej pytania.
Zaufanie vs nieufność i autonomia vs wstyd ( odpowiednik u Freuda: faza oralna i analna) wiek : 0-3
Cnotami, które można osiągnąć w tym okresie są nadzieja i wola. W tej fazie widać bardzo mocno, że Erikson bazuje na Freudzie, dodając jednak kontekst społeczny i różnicę indywidualne w umiejętnościach psychospołecznych. Autor uważa , że fazach tych zostają podłożone fundamenty pod dalszy rozwój psychoseksualny. Siły ego potrzebne do przezwyciężenia kryzysów w tej fazie są wg niego takie same dla chłopców i dziewczynek. Autorki zwracają uwagę na brak rozwinięcia kontekstu psychospołecznego wpływającego na widoczne różnice w zachowaniu w tym wieku u chłopców i dziewczynek. Na przykład rozwój autom oni może być bardziej stymulowany przez otoczenie w przypadku chłopców a hamowany w przypadku dziewczynek.
Inicjatywa vs poczucie winy ( odpowiednik u Freuda: faza falliczna) wiek: 4-5
W fazie tej, gdzie cnotą osiąganą ma być sumienie widać polaryzację płci, przejawiającą się szczególnie w kryzysie edypowym. W tym stadium Erikson wciąż pozostaje blisko psychoseksualnej teorii Freuda, jednakże większy nacisk kładzie na socjalizację ( gdzie głównym kontekstem społecznym jest tu rodzina) a także przedstawia swój konstrukt dotyczący przestrzeni wewnętrznej. Ważnym wydaje się aspekt teorii, w którym chłopcy i dziewczynki mają wykazywać się intruzywnością, jednakże jej przejawy i rozmiar są zależne od kontekstu społecznego, a także stopnia uporania się z problemami edypowymi. Erikson widzi tutaj wpływ polis na przejawy inicjatywy kształtujące różnice między płciowe. Z drugiej strony twierdzi, że soma powinna jednak kształtować reaktywność polis. Zadaniem polis jest tutaj odzwierciedlanie przestrzeni wewnętrznej u dziewczynek, tak aby właściwie wykorzystać ich potencjał i dobrze odpowiadać na potrzeby ich psyche.
U Eriksona faza falliczna chłopców właściwie pokrywa się z jej przedstawieniem u Freuda- czyli musi on się pozytywnie zidentyfikować ze swoim ojcem ( zbudować falliczną intymność) , co będzie stanowić fundament aktywnych męskich ról jakie będzie pełnił w przyszłości. Różnice pomiędzy Freudem i Eriksonem uwidaczniają się jednak w podejściu do rozwoju w tej fazie dziewczynek. O ile ten pierwszy uważa, że brak u nich penisa powoduje uruchomienie się mechanizmów kompensacyjnych, o tyle Erikson zauważa możliwość odniesienia się to unikatowej anatomii kobiet w postaci przestrzeni wewnętrznej, która uwalnia niejako dziewczynki od konieczności poczucia bycia gorszym i w pełni kompensuje brak penisa. U Eriksona przestrzeń wewnętrzna powoduje że kobieta:
1) ma poczucie posiadania „czegoś” dzięki czemu może rozwijać w sobie takie cechy jak: hojność, ciepło, pełność,
2) posiada poczucie bycia równą i inną od mężczyzny zarazem,
3) ma poczucie celu w życiu ( dzięki produktywności, wyrażającej się u kobiety w prokreacji). Erikson uważał że kobieta pragnie mieć dziecko, nie ze względu na zazdrość o penisa jak domniemywał Freud, ale z powodu istnienia przestrzeni wewnętrznej.
Autorki wyrażają w tym punkcie zdziwienie podkreśleniem roli macierzyństwa u kobiet, przy jednoczesnym zaniedbaniu roli ojca u mężczyzn. Dodatkowo zauważają, iż Erikson w swojej teorii niejako poświęcił kobiecą seksualność ( związaną z przyjemnością genitalną ) na rzecz abstrakcyjnego pragnienia macierzyństwa.
Erikson widział w przestrzeni wewnętrznej także siłę ego, niezbędną do pokonania kompleksu edypowego. Sugerował jednocześnie, że istnieją niebezpieczeństwa związane z tą fazą a zależne od płci: u chłopców jest to agresja, a u dziewczynek pasywność. Dla autora teorii, było to związane z unikatowością doświadczeń u obu płci. Kobiety w ten sposób mają być nastawiane na dyspozycyjność ( czyli ukierunkowane na opiekę, inicjatywę w hojności i okazywaniu ciepła- cechy te wg Eriksona są podstawami do wejścia przez kobiety w fazę generatywności). Mimo dostrzegania różnic, Erikson uważa, że obie płcie mają takie same szanse na pokonanie kryzysu edypowego. Badaczki zastanawiają się jednakże czy jeśli dziewczynka posiada tak dobrze rozwinięte poczucie własnego Ja, związane z przestrzenią wewnętrzną, to czy w ogóle będzie ona przechodzić kryzys edypowy? Postrzeganie konieczności przejścia tego kryzysu u obu płci uważają za błąd. Stwierdzają także, że ta faza jest wyjątkowo „męska” i nie spełnia kryteriów uniwersalności. Ostatnim zarzutem jaki stawiają autorki Eriksonowi, to niedocenianie przez niego wpływu wyróżnionych przez niego aspektów kobiecości na odmienność jej ścieżki rozwojowej.
Produktywność vs poczucie niższości ( odpowiednik u Freuda: faza latencji) wiek: 6-12
W fazie tej Erikson zasadniczo nie dostrzega różnic pomiędzy płciami. Aczkolwiek autorki już na wstępie analizowania tej fazy zaznaczają iż to czego uczy się w niej dziecko ma ogromny wpływ na jego późniejsze wybory życiowe. Erikson także zaznacza, że integracja wcześniejszych etapów która odbywa się w fazie identyfikacji jest silnie uzależniona od tego co dziecko czuje że może zrobić. Koresponduje to ze stwierdzeniem Karen Horney, że poczucie niższości u kobiet i niepewność przy satysfakcjonujących i prestiżowych męskich posadach na zachodzi, wynika z tego, że kobiety mają mniej i gorsze opcje. Autorki widzą źródło tego problemu w wybieraniu kompetencji, które dziewczynka myśli, że posiada w tej właśnie fazie, a które będą miały wpływ na wyrażanie jej produktywności w późniejszych fazach. Erikson stwierdza, że kobiety nie powinny odtwarzać ról męskich, ale tworzyć takie posady, stanowiska pracy i role, które będą do nich dopasowane.
Identyfikacja vs pomieszanie ról (odpowiednik u Freuda: Okres genitalny) wiek: 12-18
W tym miejscu trudno zarzucić Eriksonowi, iż nie dostrzega różnic pomiędzy płciami. W fazie tej mężczyzna pomyślnie zidentyfikował się ze swoim ojcem, pokonał swój lęk i wrogość a jednocześnie posiada afektywną relacje z matką. Autor dostrzegał tutaj możliwość biseksualizmu u mężczyzn postrzegając go jako skoncentrowanie się na aktywnym biegunie męskim. Jednocześnie podkreślał, iż poprawne relacje seksualne cechuje heteroseksualność. Ból i przyjemność czerpane z dorastania mają zaprowadzić młodego mężczyznę do osiągnięcia genitalnej dojrzałości ( formuje się tożsamość, integrują funkcje libido).
Rozwój tożsamości i wybory życiowe kobiet są tutaj zdeterminowane przez jej przestrzeń wewnętrzną ( związanej z możliwością prokreacji). Bardzo ważne w tej fazie jest dla kobiety doświadczanie przez nią somy. Autorki zauważają, że przecież kobieta może doświadczać tak jak mężczyzna w tej fazie moratorium, gdzie rozważa ścieżkę swojego Dolaszewo rozwoju lub zastanawia się nad jakąś ideologią. Moratorium owo przecież u obu płci kończy się integracją obowiązków społecznych, autonomii i wyborów życiowych. Jego przebieg u kobiet może być ograniczany nie somą, a normami kulturowymi (w wielu kulturach macierzyństwo jest podstawowym obowiązkiem kobiety). Erikson uważa że kobieta tak formułuje swoje długoterminowe cele jak pozwalają jej na to naturalne predyspozycje. Autorki ponownie dziwią się takim poglądem jako niedoceniającym roli ojcostwa u mężczyzn.
W teorii Eriksona mężczyźni są mniej ograniczeni zarówno pod względem anatomicznym jak i historycznym. Autor sam widzi historyczny pręgierz kobiet w opresjonowaniu ich wewnętrznej siły i spokoju, a także wigoru co w konsekwencji doprowadziło do utraty przez nie inteligentnej społecznej inicjatywy i intruzywności, które przecież potencjalnie mogą współdzielić z mężczyznami. Sytuacja ta miała wpływ także na mężczyzn, którzy musieli zrezygnować ze swojej wrażliwości i zmysłowości. Rozbudowa tego co każda z płci miała plus kompensacja tego co straciła, sposób ich ścierania się, a także wejście w rolę ofiary i oprawcy wg Eriksona powinny być przedmiotem żywej dyskusji naukowej, a wg autorek powodują u Eriksona „oszołomienie”. Erikson przy opisie tego stadium wykorzystuje dwie orientację: intruzywną związaną z indywidualizacją i wrażliwą związaną z procesami przywiązania. Wg autora każda z płci opuściła jedną z orientacji na rzecz rozwoju drugiej co w konsekwencji stało się przyczyną swoistego zniewolenia.
Gruntowną krytykę tego etapu rozwojowego w koncepcji Eriksona przeprowadził Giliggan. Przede wszystkim zarzuca Eriksonowi separację zagadnienia przywiązania od płciowej tożsamości, podczas gdy przywiązanie jest podstawowym procesem tworzącym ludzkie społeczności. Autorki zauważają, że choć jest to uproszczenie to uwypukla to ważny brak w koncepcji Eriksona: mianowicie epigenezy przywiązania. Wydaje się im nie wystarczające zawarcie aspektu przywiązania w stwierdzeniu rozszerzającego się kontekstu społecznego. Tym bardziej, że Erikson traktuje kontekst społeczny bardzo instytucjonalnie ( rodzina, szkoła ) brak tu uchwycenia zależności przypadających na układy diadyczne. Autorki podsumowują krytykę tego etapu stwierdzeniem, że Erikson pokazuję jak powstają „przykładni obywatele” , a nie jak osoba przechodzi od etapu zaufania do intymności poprzez tworzenie się więzi
Przejście do dorosłości
Erikson sprowadza rozwiązanie kryzysu tożsamości do bycia „poprawnie” funkcjonującym obywatelem, czyli: produktywnym, prokreatywnym i kreatywnym a także wyrażającym troskę o los przyszłych pokoleń. Kluczowe jest tutaj także zagadnienie poczucia sensu i jakości pracy. W fazie tej zarówno kobiety jak i mężczyźni potrzebują takich samych sił ego do nawiązania relacji z wybranym partnerem. Niebezpieczeństwem dla obu płci może tu być przeinwestowanie w pracę i tworzenie sztywnych więzi. „Zdrowy” , ukształtowany dorosły powinien być zdolny do dwóch rzeczy: pracy i miłości. Cechuje go także „zdrowa genitalność” pozwalająca na obopólną orgazmiczność, co wg Eriksona powinno oznaczać jednocześnie jej heteroseksualność. Początki pojawiającej się tu intymności pomiędzy osobami mają być zalążkiem troski o następne pokolenie.
Intymność vs izolacja. Wiek: młoda dorosłość
Wg Eriksona intymność to zdolność do tworzenia i utrzymywania związków pełnych poświęcenia i kompromisów. Siłą napędową ego tego etapu jest miłość. Składa się ona z wzajemnej troski i oddania, a także umożliwia pełnię wyrazu seksualności. Następuje tu formowanie się nowej tożsamości z drugą osobą, które powinna poprzedzać tzw. intymność z sobą samym. Jeśli ktoś w związku poszukuje swojej tożsamości, intymność staje się niemożliwa.
Autorki uważają Eriksonowski problem z tożsamością i intymnością za najbardziej kontrowersyjny, szczególnie u kobiet. Po pierwsze wydaje się, że dla Eriksona ważniejsze jest aby rozwiązać problem tożsamości ponad intymnością dla obu płci. Po drugie uważa on, że posiadanie dzieci i związku nie jest tym samym dla kobiety co opiekowanie się potomstwem kochanego mężczyzny ani tym samym co oddanie się pracy przez mężczyznę co nie czyni go automatycznie intymnym. Zarówno kobiety i mężczyźni muszą wydobyć z siebie poczucie sensu. Autorki podsumowują, że w teorii tej kobiety mają mniejsze szanse na rozwiązanie kryzysu tożsamości niż mężczyźni. Erikson nie zakłada także istnienia osobnej kolejności rozwojowej dla kobiet w której intymność poprzedzała by tożsamość. Autorki uważają, że mężczyźni także mogą mieć problem z tożsamością, jednakże to kobiety jako grupa doświadczają większych przeszkód w wymiarze społecznym i kulturalnym.
Żeński rozwój wydaje się bardziej skomplikowany ze względu na role jakie kobieta ma pełnić. Erikson z jednej strony widzi, że rozwój kobiet w wielu społeczeństwach był często hamowany, ale z drugiej strony sam uważa, że tożsamość kobiety wynika z tego jaki sposób połączy się z inną osobą. To wybór ten ma być przejawem tożsamości, nawet w wypadku gdyby całkowicie zaabsorbowała się w kogoś innego. Tak ujęta kobieta, w sposób deterministyczny, pozbawiona jest możliwości pójścia w swoim życiu ścieżką kariery lub ideologii.
Etap intymność wg Eriksona zawiera zagadnienia płciowe na kilka sposobów:
1) kobiety mają możliwość wejścia w intymność bez rozwiązania kryzysu tożsamości, poprze normy kulturowe: matka, żona,
2) akcentowanie różnic w przypadku utworzenia związku (komplementarność ról),
3) nacisk na poprawność związków heteroseksualnych (brak tu miejsca dla homoseksualistów) .
Generatywność vs stagnacja. Wiek : średnia dorosłość
Erikson uważa, że główną siłą ego tego etapu jest troska. Może to być troska nie tylko o kogoś, ale także o zrobienie czegoś, uniknięcie czegoś czy załatwienie czegoś. Troska ta syntezuje rozwój psychoseksualny i psychospołeczny poza sferę genitalną. Potwierdzeniem mają tu być obserwowalne zachowanie innych zwierząt. Erikson uważa że mężczyźni mają predyspozycje do tak rozumianej generatywności pomimo ich braku libidalnych podstaw. W fazie tej odbywa się związanie cyklu życiowego dwóch pokoleń. Blokowanie generatywności prowadzi do zaabsorbowania sobą i przekazywania problemów na nowe pokolenie.
Ważne jest tutaj wprowadzone przez Eriksona zagadnienie koluzji. Wg autora są to układy na które idą mężczyźni i kobiety ze sobą chcąc spełnić swoje indywidualne potrzeby. Stąd bierze się taki nacisk na historycznie pełnione przez nich role.
Erikson uważa, że główny problem kobiet bierze się z zaburzeń tożsamości związanych z potrzebą opiekowania się potomstwem wybranego mężczyzny.
Autorki oddają Eriksonowi, że w jakiś sposób próbował odejść o teorii mówiących że „anatomia jest przeznaczeniem” jednakże po analizie wszystkich stadiów rozwojowych nie można dalej znaleźć odpowiedzi na pytanie:
Jak osoba może się stać prawdziwie intymna i generatywna poprzez indywidualizację i tworzenie własnej tożsamości?
dareness