TEORIA STRESU PSYCHOLOGICZNEGO I RADZENIA SOBIE
Hans Selye – początki badań nad stresem (w Polsce – Janusz Reykowski)
Koncepcja dotyczy stresu biologicznego
Stres = niespecyficzna R organizmu, powstająca w odpowiedzi na działanie S szkodliwych (stresorów), zwana Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym
3 stadia:
· Stadium R alarmowej – zmobilizowanie sił obronnych
· Stadium odporności – pełne przystosowanie do stresora
· Stadium wyczerpania – wyczerpanie się energii przystosowania, jeśli stresor jest nasilony i długo działa
Psychologiczne koncepcje stresu
Pojęcie stresu psychologicznego – 3 nurty
a) Stres jako S/sytuacja/wydarzenie zewnętrzne o okr. właściwościach
a. sytuacja trudna
b) R wewnętrzne (zwłaszcza emoc.), doświadczane wewnętrznie w postaci okr. przeżycia
a. czynniki zewnętrzne jako przyczyny stresu (stresory)
b. przykra R emoc., najczęściej o treści lękowej
c. stan napięcie/poczucia zagrożenia/lęku
c) Relacja między czynnikami zewn. a właściwościami człowieka
a. czynnik pośredniczący – spostrzeganie sytuacji przez podmiot
b. nie jest lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu → interakcja/transakcja między nimi = zakłócenie (lub
zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami/możliwościami jednostki z jednej strony a wymaganiami otoczenia z drugiej
Relacyjne ujęcia stresu w pracach psychologów polskich
Tomaszewski: sytuacje trudne = takie, w których została naruszona równowaga podstawowych elementów konstytuujących każdą sytuację: zadań, czynności warunków i cech podmiotu. Znaczenie cech indywidualnych.
Reykowski: stres = obiektywny stosunek czynników zewnętrznych do cech człowieka tak, że ustalenie, wystąpił stres czy nie, nie wymaga badania R czlowieka na dany czynnik = czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie, ingerujące w istniejący tok aktywności, zmuszając osobę do nowej koordynacji. Aby ustaliś czy dany czynnik jest stresem, trzeba znać kierunek dążeń człowieka i jego stałe właściwości.
Strelau: stres = stan, char. silnymi emocjami negat., inne stany emoc, wywołujące dystres i sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające bazalny poziom aktywacji. Brak równowagi między wymaganiami a możliwościami ich spełnienia. Do stresu dochodzi pod warunkiem, że jest motywacja do walki.
Ocena poznawcza:
Wymagania: możliwości:
obiektywne (uniwersalne stresory) obiektywne (przedmiot pomairu)
subiektywne (rezultat subiektywnej oceny) subiektywne (rezultat indywidualnej oceny)
Fenomenologiczno-poznawcze ujęcie stresu wg Lazarusa
o znaczenie kontekstu sytuacyjnego
o znaczenie relacji jednostka-otoczenie → transakcja (bo stanowią całość a nie sumę elementów składowych)
- transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu, mającej charakter ciągłego procesu (ocena pierwotna)
- ocena dotyczy elementów relacji, które są ważne dla dobrostanu jednostki →
· relacja niemająca znaczenia
· sprzyjająco-pozytywna
· stresująca (o tym rozstrzyga subiektywna ocena jej znaczenia przez jednostkę !)
stres = określona relacja między osobą a otoczeniem, oceniana przez osobę jako obciążająca lub przekraczające jej zasoby i zagrażająca dobrostanowi.
Transakcja stresowa ujmowana w ocenie pierwotnej jako:
· krzywda/strata (dotyczy już zaistniałej szkody w postaci utraty wartościowych obiektów (samoocena, bliska osoba)
złość, żal, smutek (najbardziej obciążająca)
· zagrożenie (te same szkody, ale takie jakie mogą zaistnieć, aktualnie są antycypowane)
strach, lęk, martwienie się
· wyzwanie (też charakter antycypacyjny, ale dotyczy sytuacji, w których możliwe są zarówno straty jak i korzyści)
emocje negatywne (jak w zagrożeniu) + pozytywne (nadzieja, zapał, podniecenie)
jeśli w ocenie pierwotnej sytuacja zostanie uznana za stresową → ocena wtórna: dotyczy możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu lub łagodzącego jego skutki, a w wypadku wyzwania – prowadzącego do osiągnięcia dostępnych korzyści (więc, ocena ta odnosi się do źródeł stresu i własnych zasobów)
ocena pierwotna i wtórna przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone.
3 poziomy analizy: u Lazarusa te poziomy są do pewnego stopnia niezależne
1. społeczny – odnoszący się do transakcji między jednostką a otoczeniem
2. psychologiczny – obejmujący jednostkową ocenę sytuacji, R emocjonalne i organizację zachowania
3. fizjologiczny – mobilizacja do działania, oraz przyczynia się za pośrednictwem mechanizmów psychosomatycznych do „chorób z przystosowania”
Teoria zachowania zasobów Hobfolla
- ogólny cel ludzkiej aktywności: uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, określonych jako zasoby
- 4 rodzaje zasobów:
o przedmioty (mieszkanie)
o warunki (praca, małżeństwo)
o zasoby osobiste (umiejętności interpersonalne, poczucie skuteczności osobistej)
o zasoby energetyczne (pieniądze, wiedza)
stres = R wobec otoczenia, w nim istnieje:
zagrożenie utratą zasobów netto
utrata zasobów netto (najbardziej dotkliwa)
brak wzrostu zasobów następujący po ich zainwestowaniu
- znaczenie subiektywnej oceny, ale nie uważa ją za konieczny i wystarczający warunek uznania ztresu
- źródło stresu – zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką i otoczeniem (zagrażające/zaistniałe)
- akcent na zasoby jednostki, a nie ocenianie relacji z otoczeniem
- narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami – Ocena COR = miara obciążenia czynnikami stresowymi
Przyczyny stresu
Stresory = czynniki powodujące stres
Pod uwagę – ich siła i zakres oddziaływania (dotyczą wielu ludzi czy pojedynczych osób)
o dramatyczne wydarzenia o rozmiarze katatsrof, obejmujące całe grupy (wojny, katastrofy, to stresory uniwersalne)
- atakują najbardziej podstawowe wartości (życie, schronienie)
- stawiają niezwykle wysokie wymagania, którym nie można sprostać posługując się istniejącymi strategiami
- często przychodzą bez ostrzeżenia
- pozostawiają potężny ślad, który jest reaktywowany, ilekroć pojawią się S skojarzone z danym wydarzeniem
o poważne wyzwania i zagrożenia, dotyczące jednostek lub kilku osób (koncepcja zmian życiowych – śmierć współmałż.!)
o drobne, codzienne utrapienia (szczególne znaczenie, bo są częste i powszechne)
charakterystyka stresora w wymiarze czasowym:
· wydarzenia stresowe jednorazowe, zajmujące określony odcinek czasowy (nieprzyjemne spotkanie)
· wydarzenia periodyczne/cykliczne, powtarzające się z pewną regularnością (obowiązkowe, nielubiane wizyty)
· stresory chroniczne, działające permanentnie, będące źródłem ciągłych napięć (nieudany związek)
· sekwencja, ciąg wydarzeń stresowych, gdzie stresor iniciujący pociąga za sobą następne
kontrolowalność stresorów = to, w jakim stopniu ich wystąpienie, przebieg i następstwa zależą od celowego działania osób zaangażowanych
niekontrolowalne ---------- kontrolowalne
kontrola ma charakter ograniczony, są one kontrolowane częściowo, w pewnych warunkach/okresie, pod pewnym względem
Radzenie sobie ze stresem jako proces i jego organizacja
Radzenie sobie ze stresem = aktywność ukier. na odzyskanie równowagi między wymaganiami a możliwościami i na poprawę stanu emoc.
O skutkach konfrontacji stresowej bardziej decyduje radzenie sobie niż obiektywne działanie stresora
Radzenie sobie jako proces: całośc aktywności podejmowanej w sytuacji stresowej, długi czas, zmienia się, o przebiegu zmian decyduje – rozwój sytuacji stresowej
- jako strategie i sposoby radzenia sobie → to jednostki tej aktywności
- jako styl – indywidualne zróżnicowanie dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych (indywidualne tendencje do radzenia sobie w określony sposób)
Pojęcie procesu radzenia sobie
- wcześniej – psychoanaliza – mechanizmy obronne
- Lazarus i Folkman = stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie okr. zewn. i wewn. wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby
- seria celowych wysilków w wyniku okr. oceny sytuacji
- zmienność wysiłków → radzenie jest procesem !
- formy aktywności pojawiające się automatycznie, bez pośrednictwa PP oceniających, nie są traktowane jako radzenie !
- wykluczone – adaptacyjne (na poziomie biol.) i zachowania odruchowe
Radzenie sobie Zachowanie obronne
- elastyczne - sztywne
- celowe - przymusowe
- zorientowane na rzeczywistość - zniekształcające rzeczywistość
- zróżnicowane - niezróżnicowane
Ale Lazarus: ocena nie musi być realistyczna, a cel uświadomiony → mechanizmy obronne = radzenie sobie (w okr. przypadkach adaptacyjne)
Adaptacyjność – ocena efektów radzenia, przeprowadzana niezależnie od badania przebiegu procesu (nie jest warunkiem traktowania aktywności jako radzenia sobie)
Dwie funkcje ! radzenia sobie
Instrumentalna – zadaniowa, zorientowana na problem (na poprawę relacji jednostki z otoczeniem)
Samoregulacja emocji – obniżanie przykrego napięcia i lagodzenie innych negat. stanów emoc.
Ten sam sposób/forma radzenia może służyć obu funkcjom, zależnie od kontekstu
Emocje – też adaptacja: sygnalizują, mobilizują
Proces radzenia – dynamiczny: jedne formy zastępowane przez inne
Relacje między funkcjami:
1. jedna forma radzenia spełnia jednocześnie obie funkcje
2. jedna spełnia jedną funkcję, ale jest antagonistyczna w stosunku do innej
3. spełnia jedną funkcję, nie powodując żadnych skutków dla drugiej
4. naprzemienna realizacja obu funkcji
Przebieg radzenia sobie
Stres nie ma charakteru chronicznego
Proces radzenia sobie kończy się rozwiązaniem sytuacji stresowej
- proces radzenia = odpowiedź na określoną sytuację
- zmiany w tego procesu w czasie odzwierciedlają rozwój sytuacji stresowej
- jeśli można wyodrębnić fazy pojawiające się w okr. kolejności, odpowiada temu fazowość procesu radzenia
Np. egzamin: Okres przygotowań
Zdawanie egzaminu
Oczekiwanie na wyniki
Aktywność po ich ogłoszeniu
- sytuacja oddziałuje na proces radzenia za pośrednictwem oceny poznawczej (oba – charakter procesu)
- wnioski Lazarusa:
o w każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii, stosując większość głównyc...
dareness