EGIPT.docx

HISTORIA MUZYKI STAROŻYTNEGO EGIPTU

W naszych rozważaniach o historii muzyki w świecie starożytnym docieramy do kraju, którego wielkie osiągnięcia wywarły przemożny wpływ na rozwój kultury europejskiej – do Egiptu.

Najstarsze zabytki kulturalne sięgają V tysiąclecia prz. Chr. Źródła tego okresu mają charakter archeologiczny i dotyczą idiofonów (klapki zderzane, często w formie głów zwierząt – gazeli, zająca). Przyjmuje się również istnienie w tych odległych czasach różnych tańców kołowych związanych z kultem płodności i obrzędami przejścia
z jednej grupy wieku do drugiej. Już w piątym tysiącleciu ukształtowały się drobne państewka, które w tysiąc lat później połączyły się w jedno potężne państwo. Dolny Egipt w delcie Nilu oraz Górny Egipt w Dolinie Nilu – było to konsekwencją warunków klimatycznych i gospodarczych, jakie stwarzała ta wielka rzeka, jako życiodajny ośrodek. Konieczność jednolitego systemu irygacyjnego (system polegający na dostarczeniu wody do gleby) stała się podstawą centralizacji kraju i wymagała scentralizowanej władzy. Była ona podłożem monumentalności architektury (piramidy), rzeźb (sfinksy) i malarstwa (malarstwo ścienne). Prace irygacyjne wpłynęły też na rozwój nauk: matematyki, astronomii oraz techniki. Rozpoczyna się okres dynastyczny.

Okres dynastyczny (III tysiąclecie – tzw. Stare Królestwo) jest już bogato udokumentowany nie tylko zabytkami archeologicznymi i ikonograficznymi, ale także przekazami pisemnymi. Okres Starego Królestwa wyróżnia się mniej rozwiniętym instrumentarium (małe harfy, długie flety podłużne, klarnety, sistrum ceramiczne
i metalowe) i skalą prawdopodobnie bezpółtonową. Muzyka w tym okresie była uprawiana w świątyni, gdzie dopuszczano tylko niektóre instrumenty: harfa, sistrum związane z kultem Ozyrysa oraz instrumenty dęte związane z kultem Amona. Muzyka świecka wiązała się z tańcem i wykonywana była wyłącznie przez mężczyzn.

W okresie Nowego Królestwa (od 1570 prz. Chr.) wzrósł wpływ kultury muz. Mezopotamii, wyrażający się zwłaszcza w przejęciu jej rozwiniętego instrumentarium (duże harfy stojące, trąbki ze szlachetnych metali, membranofony, kitary i pandory oraz wiele odmian fletów, także poprzecznych, i klarnetów; z idiofonów szczególnie popularne było sistrum w kształcie ręki ludzkiej); zasadniczym przeobrażeniom uległ system tonalny o strukturze tetrachordalnej, w którym konstrukcyjne znaczenie otrzymały interwały kwarty, oktawy i sekundy małej. Znacznie rozwinęła się muzyka świecka, a obok wykonawców-mężczyzn pojawiły się (na wzór orientalny) kobiety, tzw. „śpiewające dziewczęta”, muzykujące przede wszystkim na harfach, kitarach, Pandorach. Nauczaniu gry na tych instrumentach służyły specjalne akademie muz. (np. słynna szkoła w Memfis).

W I tysiącleciu prz. Chr. szczególnie rozwinięte były instrumenty perkusyjne (talerze, sistrum, dzwony). Wykonawcami byli dalej głównie mężczyźni, a zawód muzyka, podobnie jak u Spartan, był dziedziczny. W okresie aleksandryjskim znane były organy hydrauliczne, dla których wzorem miała być fletnia Pana. Źródła dokumentują istnienie rozwiniętej teorii muzyki, która wywarła zasadniczy wpływ na rozwój późniejszej teorii greckiej. Do cech specyficznych muzyki Egiptu tego okresu należy odmienny charakter przeżycia muz., wyrażający się w percepcji typu elementarnego, w której każdy dźwięk jest percypowany oddzielnie, przy czym decydujące znaczenie mają jego walory barwne oraz filozoficzna interpretacja znaczenia poszczególnych dźwięków. Koncepcje te wywodziły się z wierzenia w magiczną siłę dźwięku oraz harmonizującą, koordynującą rolę muzyki.

Kultura egipska była w ciągłym rozwoju, świadczą o tym przemiany religijne: od pierwotnego kultu fetyszów (kult przedmiotów traktowanych, jako amulet, mające przynosić szczęście) fetyszyzmu, totemizmu, poprzez monoteizm aż do wierzeń przygotowujących wczesne chrześcijaństwo. Rola muzyki we wszystkich tych okresach była ogromna.  Mylnie twierdzono, że dawniej głównym przedmiotem zainteresowań w Egipcie były wyłącznie sztuki plastyczne, rzeźba, malarstwo a także architektura. O roli tańca i muzyki możemy sądzić pośrednio. Rysunki ścienne ukazują grupy tańczących i instrumenty przedstawiające różne rodzaje pracy, jak tłoczenie winogron, żniwa itp., którym towarzyszą instrumentaliści.  Świadczy to
o dużym związku muzyki z codziennością, z różnymi rodzajami pracy. Muzyka egipska była początkowo sztuką synkretyczną, czego dowodzi fakt, że ten sam hieroglif oznaczał pojęcia: „śpiewać”, „grać na flecie”, „na harfie” i „tańczyć”. Malowidła ścienne wskazują na istnienie wielkich zespołów instrumentalno
-tanecznych i chóralnych. Egipcjanie nie znali pisma nutowego, zatem dziś czerpie się wiadomości o egipskiej muzyce starożytnej z zachowanych zabytków czy traktatów teoretycznych. Na zabytkach architektonicznych były przedstawiane sceny z życia ludzi wysoko urodzonych lub kapłanów, którym towarzyszyli muzycy. Ponadto utrwalono biesiady, tańce, obrzędy w świątyniach. Muzyków i śpiewaków przedstawiano na wprost siebie. Jednakże śpiewacy byli ważniejsi, ponieważ oni dawali znaki instrumentalistom. Muzyka była wykonywana prawdopodobnie bardzo żywiołowo.

Głównymi instrumentami były harfa i flet.

Muzyka dworska miała charakter uroczysty, poważny, jak na to wskazują ruchy tancerzy na malowidłach ściennych. Wydziela się ona w okresie Średniego Cesarstwa z muzyki kultowej, a jej ośrodkami były Teby i Memfis, gdzie uprawiano głównie lirykę świecką. Przetrwały tylko teksty pieśni. Rozpowszechnione były bajki, śpiewane recytacyjnie na placach, jarmarkach, w gospodach.

Instrumenty tego okresu są znane z rysunków ściennych.

Flet trzcinowy – trzymany ukośnie do dziś jest w użyciu wśród pastuchów koptyjskich.

Harfa – przybiera aktualnie większe rozmiary (ok. 1,5m); dawna ilość 7 strun wzrasta do 10, potem do 13, 15, a nawet i do 21. Strój harf jest diatoniczny i pentatoniczny.

Bębny – wskazują różną budowę, drewniane beczułkowate, dwustronnie obciągnięte skórą, ramowe płaskie, okrągłe lub kanciaste, gliniane z jednostronna błoną (zachowane do dziś).

Bardzo rozpowszechnione było sistrum, grzechotka złożona z drewnianego łuku
z poprzeczkami, z których zwisały druty wydające charakterystyczny brzęk, a także kołatki tzw. Krotale, pochodzenia sumeryjskiego. Instrument ten był związany
z kultem Hator, potem Izydy. Instrumenty dęte typu obój przyszły do Egiptu z Asyrii
i Babilonii.

Trąby z brązu używane były tylko przy reprezentacyjnych ceremoniach. C. Sachs
i E. M. Hornbostel twierdzą, że około 2500 r. p.n.e. muzyka egipska zna już chromatykę a nawet enharmonię, co pozwala na transponowanie pentatoniki.
Z rysunków (na podstawie układu rąk wykonawców) można też przypuszczać, że muzyce egipskiej nie były obce współbrzmienia oktaw, kwint i kwart. Na początku drugiego tysiąclecia dawne rytualne śpiewy żałobne, pogrzebowe i inne przeradzają się w rodzaj misteriów związanych z kultem Ozyrysa. Były to pantomimy z dialogiem. Misteria odbywały się z nadejściem okresu zimowego w szesnastu miastach  Egiptu. Wykonywali je kapłani, ale lud także brał w nich udział. Obok misteriów na cześć Ozyrysa z biegiem czasu powstają również te związane z kultem Izydy. Trwały one po kilka dni. Tańce, którym towarzyszyły flety i sistrum, odbywały się w maskach,
a brały w nim udział tłumy kapłanek i kapłanów. Na misteria składały się różne elementy, jak: ludowe pieśni pogrzebowe (opłakiwanie Ozyrysa przez Izydę), procesje, dialogi, pieśni solowe i sceny dramatyczne. Około 2000 r. p.n.e. następuje zmiana w całej kulturze Egiptu. Najazd i 150-letnie panowanie Hyksosów wnosi do niej nowe, własne elementy. Wzrost handlu z krajami azjatyckimi, napływ najemników i przybyszów z obcych krain sprzyjają pewnej „kosmopolityzacji” ówczesnej kultury egipskiej. Tańce stają się mniej uroczyste, bardziej swobodne, aż do akrobatycznych włącznie, jak to widzimy na freskach. Po zrzuceniu jarzma Hyksosów kultura egipska opanowuje cały ówczesny świat. Mniej więcej od r. 1500 p.n.e. Egipt jest hegemonem ówczesnego świata. Reforma religijna wprowadza pierwszy w dziejach świata – monoteizm – kult boga słońca. Wszystko to wywiera wpływ na charakter kultury muzycznej. Na dworach faraonów utrzymywane są dwie kapele, w tym jedna obca – syryjska.  Ale zbyt silne wpływy obce powodują nawrót do kultu, własnej narodowej przeszłości. W muzyce usuwa się melodie i instrumentu obcego pochodzenia. Głosi się powrót do dawnych melodii.

W tym czasie powstaje pojęcie stałego modelu rytmiczno-melodycznego, odpowiadające późniejszemu greckiemu nomos, którego odmianami są wszystkie śpiewy kultowe. W piśmiennictwie pojawia się po raz pierwszy podział na muzykę dobrą i złą, przy czym złą jest ta bezpośrednia, emocjonalna, wyrazowa, natomiast dobrą – kunsztowna i dworska. W związku z organizacją armii powstają wielkie orkiestry wojskowe, złożone z trąb i bębnów. Formy uprawianej muzyki krzepną
z czasem w sztywne schematy.

Z rysunków możemy wnosić o typach zespołów instrumentalnych Egiptu tego okresu. Były to grupy kapłanów i kapłanek lub dworskie zespoły instrumentalno – taneczne. Poza tym wiemy o klasowym zróżnicowaniu zespołów tańców jak i śpiewów. W skład zespołów wchodziły wszystkie znane już instrumenty – w zależności od przeznaczenia danego zespołu.

Podsumowując:

U Egipcjan muzyka była związana z religią, a także ze spędzaniem wolnego czasu. Obok muzyki wokalnej rozwijali także instrumentalną. Wykorzystywano instrumenty:

-dęte blaszane: trąba;

-dęte drewniane: flet;

-strunowe szarpane: harfa, lutnia, lira;

-perkusyjne: sistrum, bęben, tamburyn.

Za pomocą ruchów dłoni informowano śpiewaków o kierunku zmiany. Kapłanki również mogły wykonywać muzykę. Od I tys. p.n.e. istniało szkolnictwo muzyczne.

Muzyka starożytnego Egiptu należy do najstarszych wielkich kultur muzycznych świata. W IV–III tysiącleciu p.n.e. były znane idiofony i tańce magiczne; muzyka
w okresie wczesno dynastycznym, w Starym i Średnim Państwie (ok. 2960–1785 p.n.e.) była uprawiana w świątyniach; wiele instrumentów (np. harfy, flety, sistrum) łączyło się z kultem bogów

Okres Nowego Państwa (ok. 1785–1085 p.n.e.) cechował się wpływem mezopotamskiej kultury muzycznej (metalowe trąbki, także harfy, kitary, pandory, sistrum, membranofony); panujący system tonalny opierał się na budowie tetrachordalnej; szkolnictwo muzyczne rozwijało się od połowy I tysiąclecia p.n.e.;

W końcowym okresie ery starożytnej nawarstwiały się wpływy perskie, greckie, rzymskie; na nowożytną muzykę egipską (po VII w. n.e.) wpłynęły decydująco procesy arabizacji i islamizacji oraz rozwój muzyki arabskiej.