Studium indywidualnego przypadku dziecka z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim.doc

Każde dziecko wymaga stymulowania własnego rozwoju psychomotorycznego, jednakże niektóre z nich już na starcie drogi życiowej potrzebują zdecydowanie większej uwagi i pomocy zarówno ze strony rodziców, jak i specjalistów różnych dziedzin.

Jak najwcześniej powinno się zacząć stymulować rozwój dziecka. We wczesnym dzieciństwie istnieje większa możliwość zahamowania rozwoju wielu zaburzeń o postępującym przebiegu, a nawet całkowitego zatrzymania dalszych niekorzystnych zmian. Ponadto u małych dzieci stwierdzono większą podatność na stosowane wobec nich programy usprawniania, zaś ćwiczone postępy są łatwiej generalizowane. Proces uczenia się we wczesnych fazach wzrastania jest łatwiejszy, gdyż jak dowodzą badania, uczenie się jest cechą ściśle związaną z rozwojem. Warto również podkreślić fakt, iż rodzice małych dzieci mają więcej nadziei, sił, zapału i wiary, dlatego są bardziej zaangażowani we współpracę ze specjalistami i we własny udział w terapii dziecka (Cytowska 2006).

Nie należy jednak poprzestać na pracy tylko z małymi dziećmi. Starsze dzieci i młodzież z niepełnosprawnością umysłową również potrzebują terapii wspomagających ich rozwój.

Dzisiaj populacja uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi stanowi znaczący odsetek dzieci i młodzieży, przy czym większość z nich uczęszcza do szkół powszechnych. Kształcenie specjalne coraz częściej zastępowane jest elastyczną pomocą specjalną, która stanowi integralny element systemu dydaktycznego szkoły powszechnej. We współczesnej szkole powstaje rzeczywistość nowego rodzaju, w której to, co specjalne, i to, co normalne, jest ze sobą integralnie związane. Coraz więcej nauczycieli potrzebuje wiedzy z zakresu pedagogiki specjalnej, aby móc efektywnie pracować we współczesnej szkole (Firkowska-Mankiewicz, Szumski 2008).

W swojej praktyce zawodowej coraz częściej spotykam się z dziećmi niepełnosprawnymi i ich problemami edukacyjnymi, a często także społecznymi. Są to najczęściej uczniowie z orzeczonym upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, rzadziej – umiarkowanym. Wierzę, że są to dzieci z dużymi szansami rozwojowymi i możliwością pełnego funkcjonowania w społeczeństwie. Trzeba znaleźć takie sposoby, metody i techniki pracy, które umożliwią aktywne włączenie tych dzieci do procesu dydaktycznego na lekcjach.

Niniejsza praca wyjaśnia pojęcie „upośledzenia umysłowego”, przyczyny jego powstawania i klasyfikację. Przybliża również charakterystykę dzieci upośledzonych w stopniu lekkim oraz formy organizacji ich kształcenia. Próbuje odpowiedzieć na pytania: „Jak pomóc dziecku z orzeczonym upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim?”, „Jak przygotować się do pracy z takim uczniem?”, „Jakie podjąć kroki, aby kształcenie było dostosowane do indywidualnych możliwości rozwojowych?”.

Analizy powyższych problemów dokonam w oparciu o studium indywidualnego przypadku. Przynależne tej metodzie techniki, którymi posługiwać się będę w trakcie badań to: analiza dokumentacji medyczno-psychologicznej, wywiad z matką, obserwacja fragmentaryczna prowadzona przez nauczyciela. Narzędziami badawczymi będą: dokumenty, kwestionariusz wywiadu, arkusz obserwacji.

Rozdział I

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE

1.1 Pojęcia i terminologia dotycząca upośledzenia umysłowego.

Zgodnie z ostatnimi zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia należałoby zamiast terminu „upośledzenie umysłowe” używać raczej terminu „niepełnosprawność umysłowa”.

A. Firkowskiej-Mankiewicz i G. Szumskiemu (2008) zależy na upowszechnieniu w Polsce używanego aktualnie na świecie coraz częściej terminu „niepełnosprawność intelektualna” w miejsce pejoratywnego, używanego już tylko w krajach byłego ZSRR i niestety także w Polsce terminu „oligofrenia” („mało-myślenie” od greckiego: oligos – mało, phren – rozum). Uważają oni, iż termin ten, podobnie jak wywiedziona od niego nazwa dyscypliny „oligofrenopedagogika”, powinny być zastąpione w polskiej pedagogice specjalnej terminami: niepełnosprawność intelektualna i pedagogika osób niepełnosprawnych intelektualnie.

Sformułowanie „niepełnosprawność intelektualna” jest stosunkowo nowe. Powstało na skutek trendów w pedagogice specjalnej i psychologii, mających na celu odejście od terminów stygmatyzujących osoby niepełnosprawne, takich jak używane dawniej w formalnej diagnostyce psychiatrycznej określenia: debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Zostały one zastąpione innymi, takimi jak:

ü oligofrenia,

ü upośledzenie umysłowe,

ü niedorozwój umysłowy,

ü osłabienie rozwoju umysłowego,

ü upośledzenie rozwoju psychicznego,

ü zahamowanie rozwoju psychicznego,

ü obniżona sprawność psychiczna.

Definiowanie upośledzenia umysłowego nie należy do prostych zadań, gdyż jest to zjawisko bardzo skomplikowane, zarówno z powodu przyczyn, jakie leżą u jego podstaw jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę.

H. Spionek niedorozwojem lub oligofrenią nazywa „ogólne zmniejszenie możliwości rozwojowych spowodowane wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym” (Spionek 1970, s. 21).

Zdaniem J. Kostrzewskiego upośledzenie umysłowe to „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym” (Kostrzewski 1978, s. 15).

Według K. Kirejczyka upośledzenie umysłowe to „istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku globalny rozwój jednostki, z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu, wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego” (Kirejczyk 1978, s. 45).

R. Kościelak wprowadza do definicji K. Kirejczyka nowe elementy: „upośledzenie umysłowe to istotnie niższy od przeciętnego (co najmniej dwa odchylenia standardowe) poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki wewnętrzne i zewnętrzne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym” (Kościelak 1995, s. 28).

Niewątpliwie jedną z najpełniejszych, a zarazem przydatnych w pedagogice specjalnej definicji stworzyła Maria Grzegorzewska. Opisuje ona nie tylko właściwości rozwoju osoby niepełnosprawnej, ustanawia upośledzenie umysłowe kategorią nadrzędną dla oligofrenii i otępienia, które rozumie jako „uwstecznianie psychiki”. Proponuje także po raz pierwszy dynamiczne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej jako cechy, która choć determinuje w określony sposób możliwości umysłowe jednostki, to jednak nie uniemożliwia jej rozwoju w żadnej sferze życia. Tak więc Grzegorzewska dostrzega u osób niepełnosprawnych intelektualnie potencjał rozwojowy, który może zostać wyzwolony na drodze rewalidacji i pozwolić im osiągnąć maksimum umiejętności (za Kostrzewski, Wald 1981).

Amerykańskie Stowarzyszenie Niepełnosprawności Intelektualnej i Rozwojowej (wcześniejsza nazwa sprzed 2006 roku: Amerykańskie Stowarzyszenie Upośledzenia Umysłowego) przyjęło nową definicję upośledzenia umysłowego. Od 1921 roku jest to już dziesiąta definicja opracowana i proponowana przez tę organizację. Brzmi ona: „upośledzenie umysłowe jest niepełnosprawnością charakteryzującą się znacznym ograniczeniem zarówno w zakresie funkcjonowania intelektualnego, jak i zachowań przystosowawczych, które wyrażają się w umiejętnościach poznawczych, społecznych i praktycznych. Niepełnosprawność ta ujawnia się przed 18. rokiem życia” (Smith 2008, s. 225).

W rozumieniu upośledzenia umysłowego można wyróżnić trzy aspekty: organiczny, psychologiczny i społeczny (Pomykała 1993). Aspekt organiczny obejmuje uszkodzenia i zaburzenia systemu nerwowego, aspekt psychologiczny – konsekwencje zaburzeń i uszkodzeń dla psychicznego funkcjonowania jednostki, aspekt społeczny określa rolę i miejsce jednostki upośledzonej umysłowo w społeczeństwie.

Przedstawione pojęcia i terminologia świadczą o tym, że nie ma jednoznaczności w definiowaniu upośledzenia umysłowego. Definicji tego zaburzenia jest bardzo dużo i są one różne w zależności od podejścia do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan.

1.2 Przyczyny upośledzenia umysłowego.

Poprzedni podrozdział dowiódł, iż upośledzenie umysłowe jest zjawiskiem złożonym, a badacze zajmujący się jego analizą mają ogromne trudności z jednoznacznym zdefiniowaniem tego pojęcia. Postęp medycyny oraz wielu innych dyscyplin naukowych przyczyniają się do coraz dokładniejszych określeń czynników powodujących niedorozwój umysłowy, ale inne ciągle pozostają niezidentyfikowane.

Związek między identyfikacją określonych przyczyn niepełnosprawności intelektualnej a wypracowaniem i wdrożeniem środków prewencyjnych jest oczywisty. Kiedy przyczyna zostaje zidentyfikowana, niejednokrotnie dość szybko pojawiają się sposoby zapobiegania dewastującym skutkom niepełnosprawności intelektualnej. Jednak należy już dziś aktywnie szukać sposobów zapobiegania lub ograniczenia konsekwencji tego zjawiska (Smith 2008).

Istnieje wiele różnych systemów porządkowania przyczyn niepełnosprawności intelektualnej. Niekiedy dzieli się je na cztery grupy: czynniki społeczno-ekonomiczne i środowiskowe, urazy, infekcje i zatrucia oraz przyczyny biologiczne. Amerykańskie Stowarzyszenie Niepełnosprawności Intelektualnej i Rozwojowej natomiast dzieli je na trzy grupy w zależności od czasu wystąpienia:

1) prenatalne – przed urodzeniem,

2) okołoporodowe – podczas porodu,

3) poporodowe – po urodzeniu (Smith 2008).

J. Sowa (1997) dzieli przyczyny upośledzenia umysłowego na pierwotne i wtórne. Do przyczyn pierwotnych zaliczane są czynniki genetyczne. Polegają one na tym, że rodzice przekazują nieprawidłowe lub uszkodzone geny i chromosomy powodujące, że embrion i płód nie rozwijają się normalnie i w konsekwencji dziecko rodzi się upośledzone umysłowo. Czynniki genetyczne obejmują takie zaburzenia, jak: zespół łamliwego chromosomu X, zespół Downa, fenyloketonurię.

Do przyczyn wtórnych należą czynniki, które mają wpływ na korę mózgową:

Ø przed urodzeniem, np.: zatrucia toksynami występujące w czasie ciąży (alkohol, tytoń, narkotyki), choroby i wady cewy nerwowej (bezmózgowie, rozszczep kręgosłupa), czynniki dziedziczne, wiek matki, niedotlenienie płodu, uszkodzenia chemiczne, mechaniczne i radiacyjne występujące wskutek używania i nadużywania leków, wstrząsów, prześwietleń promieniami Roentgena, choroby infekcyjne matki (różyczka, toksoplazmoza, opryszczka);

Ø w okresie okołoporodowym: urazy porodowe spowodowane brakiem tlenu, wypadki związane z pępowiną, urazy położnicze, urazy głowy oraz mała masa urodzeniowa ciała;

Ø po urodzeniu: powikłania chorób zakaźnych (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, odry, ospy, błonnicy), ciężkie zaburzenia przemiany materii różnego pochodzenia, niekorzystne warunki psychospołeczne, które hamują rozwój psychiczny dziecka (np.: maltretowanie i zaniedbanie dziecka, zatrucia środowiskowe, wypadki).

Często jest jednak tak, że upośledzenie umysłowe nie ma konkretnej przyczyny i w żaden sposób nie można go powiązać z przyczynami genetycznymi, chorobami czy urazami.

Przyczyn szukamy po to, aby pomóc choremu dziecku od samego początku poprzez specjalistyczne leczenie i rehabilitację. Ważne by jak najwcześniej zauważyć pewne nieprawidłowe zachowania u niemowląt i małych dzieci.

Lekkie upośledzenie umysłowe rzadko bywa spowodowane jednym znanym czynnikiem etiologicznym, na ogół mamy do czynienia z uwarunkowaniami wieloczynnikowymi. Rzadko też spotykamy się z objawami neurologicznymi. Największą przyczyną według K. Kirejczyka (1981) powodującą lekkie upośledzenie umysłowe są czynniki środowiskowe, w tym uwarunkowania społeczne (inteligencja, wykształcenie, zawód, status rodziców). Te czynniki łatwiej korygować, aniżeli czynniki genetyczne.

1.3 Klasyfikacja upośledzenia umysłowego.

Klasyfikacja upośledzeń może być rozmaita, zależna od wybranego kryterium, które wyznacza cel jaki mamy na względzie. Wechler wprowadził standaryzowany iloraz inteligencji. Jego klasyfikacja uwzględnia rozpiętość wyrażoną w odchyleniach standardowych między wynikiem pomiaru poziomu umysłowego uzyskanego przez dziecko badane, a średnim rozkładem wyników dla jego wieku.

E. Doll zaproponował sześć kryteriów istotnych dla pojęcia niedorozwoju umysłowego. Są to: niedojrzałość społeczna, niska sprawność umysłowa, opóźnienie rozwojowe, zahamowanie, pochodzenie konstytucjonalne, nieodwracalność upośledzenia (Wyczesany 1999).

Do trzech innych kryteriów odwołuje się A. F. Tredgold: oceny wyników w nauce szkolnej, inteligencji oraz przystosowania biologicznego i społecznego, definiując niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju (Wyczesany 1999).

W 1968 roku Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła klasyfikację upośledzenia umysłowego, obowiązującą również w Polsce, która za kryterium podziału upośledzenia umysłowego uznaje iloraz inteligencji (I.I). W obowiązującej obecnie IX Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów wartości graniczne zaokrąglono z przyczyn praktycznych. Współczesny podział wyróżnia cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1) upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (I.I = 50 – 70),

2) upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (I.I = 35 – 49),

3) upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym (I.I = 20 – 34),

4) upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim (I.I < 20)...

Plik z chomika:

Monika201286