BARAŃCZAK I NOWA FALA – 2 strony
Przez długi czas istniał problem z nazwaniem nowej formacji, powstałej po 1968 (Nowy Romantyzm, Nowa Liryka, Młoda Poezja, Pokolenie 68, Pokolenie 70). Był to też problem dla artystów, którzy za pomocą nazwy chcieli się jakoś określić wobec tradycji.
Przyczyny historyczne powstania NF:
1) reakcja na sytuację społeczno-polityczną końca l. 60., czyli obniżenie warunków socjalno-bytowych, ograniczenie wolności słowa, wzmożenie działalności cenzury; akcje antysemickie;
2) świadomość ideowo-artystyczna NF zrodziła się w momencie rozpoznania mechanizmów, jakie panowały w tym czasie w życiu politycznym, społecznym i kulturze. Postulowali rewizje systemu zaczynającą się od „dołu”, od reform struktur niższych – zmiany w dziedzinie kultury i sztuki. Chcieli odbudowy związków kulturowych z Europą i światem. Kreślili nowy wzorzec socjalistyczności w literaturze (nie domagali się zlikwidowana socjalizmu, a tylko jego złagodzenia). Swój światopogląd wyrażali w obfitej publicystyce – deklaracje, manifesty, poezja.
Zmiany pojawiły się nie tylko w literaturze, ale też w innych dziedzinach sztuki:
● film – kino moralnego niepokoju; Agnieszka Holland, Krzysztof Kieślowski, Marceli Łoziński, Wojciech Marczewski
● kluby, teatry, piwnice artystyczne – np. kabaret warszawski Salon Niezależnych
● pojawiły się wydawnictwa emigracyjne i literatura zakazana – Archipelag Gułag Sołżenicyna, Dr Żiwago Pasternaka, Rok 1984 Orwella, Dzienniki Gombrowicza
● sztuki plastyczne – zwłaszcza grupa „Wprost”: Leszek Sobocki („Aureola”) i Zbylut Grzywacz („Kolejka jeszcze trwa”)
● rysownicy publicystyczno-satyryczni – Andrzej Mleczko, Jan Sawka
● teatr alternatywny – Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego, Akademicki Ośrodek Teatralny „Kalambur” (Wrocław), Teatr 77 (Łódź)
NF – formacja typu rewolucjonizującego, wyrosła na gruncie doktryny socjalistycznej, czerpała z literatury lewicowej; uznawała pluralizm światopoglądowy – odniesienia do myśli chrześcijańskiej, buddyzmu, hinduizmu,itp. Jest zjawiskiem niespójnym wewnętrznie. Mieszają się w niej najprzeróżniejsze kryteria estetyczne, a literackie i filozoficzne inspiracje pochodzą z b. odległych sobie tradycji. Mieszały się w niej marksizm, romantyzm, agnostycyzm, chrześcijaństwo, lingwizm, weryzm, konstruktywizm i nadrealizm.
CZŁONKOWIE: Barańczak; Krynicki; Krzysztaof Karasek; Jarosław Markiewicz; Julian Kornhauser; Jerzy Kronhold; St. Stabro; Adam Zagajewski; Ewa Lipska; Wojaczek
Ówczesne czasopisma nie były odpowiednim forum do rozmów o nowej literaturze. Teksty były okaleczane przez cenzurę. Dopiero w 1977 powstał kwartalnik literacki „Zapis” – pismo niezależne od cenzury.
Struktura formacji była specyficzna – składała się z wielu grup i z członków niezrzeszonych. Największe znaczenia miało 5 grup:
- krakowska Teraz – wg Tadeusz Nyczka jedyne, rzeczywiste stowarzyszenie NF
- poznańska Próby
- łódzka Centrum
- katowicka Kontekst
- ogólnopolskie stowarzyszenie Konfederacja Nowego Romantyzmu
W manifestach widać nawiązania do:
- poezji wielkich romantyków
- liryki rewolucyjnej
- założeń Awangardy Krakowskiej i Drugiej Awangardy
- doświadczeń pokolenia wojennego
- światopoglądu i zdobyczy kulturalnych współczesnej cywilizacji
- postulaty autentyzmu
Interesował ich związek między literaturą a rzeczywistością pozaliteracką, czyli stosunek życia indywidualnego i zbiorowego, etyki – estetyki, języka – nowomowy. NF dążyła do „rozbijania struktury”, „tworzenia nowego modelu świata” całkowicie od podstaw.
JĘZYK
U podstaw języka leży model wiersza peiperowskiego. Nowofalowcy korzystają też z dziedzictwa Miłosza i Czuchnowskiego. Jak stwierdził Barańczak konwencję językową formacji można by sprowadzić do opozycji „słowa poza podejrzeniem i słowa w stanie podejrzenia”. Poezja NF nazwała po imieniu pewne strony rzeczywistości dotychczas nieznane, stosowała przy tym j. potoczny, w pełni nieoficjalny: j. ulicznego dialogu, prywatnego zwierzenia, slangu młodzieżowo-studenckiego. Polemizowała ze „słowem cudzym” – gazety, przemówienia, transparentu, czyli „wszystkim, co wpływa na formowanie się »fałszywej świadomości«”. Propagowała „mówienie wprost”, bez używania pseudonimów. Miała być współczesna i polityczna. Odbiorcą i bohaterem wierszy jest zwykły, „szary”, zniewolony i manipulowany człowiek, obywatel. Poezja miała demaskować sprzeczności, fałsz języka. Dokonywała tego za pomocą mechanizmu cytatu i parodii. Dlatego poeci często posługiwali się gatunkami użytkowymi takimi, jak: przemówienia, protokoły, sprawozdania, komunikaty, plakaty, odezwy, kwestionariusze, toposy mówców-polityków. Parodiowali je przez zagęszczenia charakterystycznych cech, obnażenie językowych paradoksów. Służyły temu przerzutnia, powtórzenia, deformacje brzmienia lub składni, elipsa, paronomazja.
MODEL WIERSZA
Wiersz wolny, który komunikował o świecie przez swoisty kształt językowy, warunkujący formę graficzną utworu. poeci w różny sposób konstruowali swoje komunikaty; Kisiel wyróżnia 4 generalne zasady konstrukcyjne:
- anektowanie obszarów uważanych za niepoetyckie (tytuły i teksty notatek prasowych)
- opieranie się na konstrukcjach j. mówionego
- nawiązywanie do tradycji poetyckiej poprzedników (np. futurystów, Gałczyńskiego, Zwrotnicy)
- przejmowanie wzorców prozatorskich.
W konsekwencji powstają 4 modele wierszowe:
1) różewiczowski – modyfikacje wiersza wolnego
2) peiperowski
3) narracyjny – nowe propozycje pokoleniowe; widać skłonność do fabularyzacji; brak intonacji wierszowej i wzorca rytmicznego; rodzaj prozy rytmicznej, ale odsyłającej do j. mówionego, stojąca w opozycji do stylu „gazety”; brak interpunkcji; najczęściej poszczególne fragmenty wyznaczone są przez akapity
4) publicystyczny – występuje najczęściej; zachowuje członowanie wersowe, występują klauzule z przerzutnią; dowolność segmentacji składniowej – może być konstruowany zgodnie z zasadami interpunkcji lub wbrew tym normom; narracja – komunikowana treść jest równocześnie komentowana.
FRAZEOLOGIA
Nowofalowcy grali z frazeologią. Była to rozgrywka między tym, co ciąży ku systemowości języka i tym, co jest przyswojone przez idiolekt pisarski; między tym, co w świadomości odbiorczej jest powszechne i redundantne, a dekompozycją tekstu „znanego”; „ związek frazeologiczny (...) staje się dominantą kompozycyjną tekstu”, „jest wskaźnikiem rekodowań tekstu, stając się punktem wyjścia”.
W 2 poł. l. 70. nastąpił rozłam po akcesie kilku czołowych poetów ruchu do tworzącej się właśnie opozycji politycznej. To z 1 strony przyspieszyło rozpad pokolenia, z 2 – skonsolidowało grupę tych, którzy do opozycji przystąpili.
BARAŃCZAK
Pisał wiersze, eseje i szkice krytycznoliterackie. Tomiki poetyckie: Korekta twarzy, Atlantyda i inne wiersze z lat 1981-1985, Jednym tchem, Widokówka z tego świata, Dziennik poranny, Podróż zimowa, Sztuczne oddychanie, Chirurgiczna precyzja, Ja wiem, że to niesłuszne, Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu. W twórczości jego wyraźny jest motyw przemocy. Człowiek przedstawiany jest jako byt dwoisty, składający się z doznań ciała i potrzeb ducha. Widać u niego 2 tradycje literackie: awangardową – pozwala słyszeć język jako twór wielogłosowy, odnaleźć w nim niezwykłe współbrzmienia i kolizje znaczeniowe, i barokową – umożliwia interpretację świata jako gry przeciwieństw.
Wg SB poezja jest etyką języka. Musi pobudzać lingwistyczną wyobraźnię czytelnika, ale też poruszać jego sumienie, moralną wrażliwość. Powinna budzić nieufność wobec stereotypów mowy. SB miał b. wrażliwy słuch językowy, szukał słowotwórczych wynalazków, ciekawych brzmień. B. często posługiwał się dowcipem; ciekawe są jego humorystyczne biografioły i geografioły. Wczesne tomiki są mocno osadzone w nurcie lingwistycznym (Korekta twarzy, Jednym tchem, Dziennik poranny). Widać tu przykłady parodii i cytatów mowy potocznej, paronomazji, przerzutni, brzmieniowej instrumentacji. W późniejszej poezji elementy lingwistyczne coraz wyraźniej wspomagają przesłanie moralne; poezja chce być b. „etyką języka”, chronić wartości zagrożone przez ideologię.
W 1980 wyjechał do USA i pracował tam jako wykładowca. Jednak nie czuł się jak wygnaniec, uchodźca. Zainteresowała go nowa kultura i jej język. W wierszach z tego okresu widać odwrócenie awangardowej zasady „najmniej słów”; od tomu Widokówka z tego świata następuje w jego poezji leksykalny nadmiar. Ważnym motywem w twórczości SB jest współobecność żywych i umarłych, oddzielonych tylko cienką pokrywą ziemi. Widać też przerażenie śmiercią. Przybiera ona wymiar gwałtu natury wymierzonego w człowieka. Jej symptomami są wszelkie stany naruszenia autonomii ciała, uszkodzenia skóry.
2
mcfly9